Дузлылы2ыны4 81м патасланы7 д1режесини4 жо3арылы2ына байланыслы, бул т6рдеги су7лары толы2ы менен усы ма3сетке пайдаланы7 м6мк

Кимберг Н.В., Кочубей М.И., Шувалов С.А. 
Почвы Каракалпакской АССР. Почвы 
Узбекской ССР. Том III. Ташкент, «Наука», 1964. 

---

Ustyurt, Kassarma ustyurtliklarining barcha erlarida uchraydi. Albatta bu tipdagi 
tuproqlar uncha qalin bo`lmaydi. 
U fizik va mexanik tarkibi bo`yicha Qoraqalpog`iston Ustyurtida ko`pincha 
toshli va sozli bo`lib keladi. 
Sur-qo`ng`ir tuproqlar respublikamizdagi quruqliq hududining yarmidan 
ko`proq erinda uchraydi. Ularning egallagan maydoni 6 mln. 917 ming gektar. 
Cho`l zonasidagi bo`z tuproqlar
 
turiga kiruvchi qumli tuproqlar keng 
masshtabda 
Qoraqalpog`iston 
Qizilqumida, 
Amudaryo 
del`tasi 
bilan 
Qoraqalpog`iston Ustyurtida bo`lsa ular kichik xajmda har erda joylashgan qum 
massivlari xarakterli. Bu turdagi tuproqlar respublikamizda 5 ming 400 gektar erni 
egallaydi. 
Qoraqalpog`iston hududida, ayniqsa uning janubiy rayonlarida, ming yillar 
davomida dexqonchilik bilan band uchastkalardagi tuproq qatlamlarida ekin 
ekilmaydigan erlarga qaraganda bir qancha o`zgarish bor ekanligini kuzatish mumkin 
bo`ladi. Sababi uzoq yillar davomida ma`lum bir uchastkada, suvg`orilib 
dexqonchilik qilinadigan, unda har yili suv olib keluvchi loylar va eritmalar dalalarda 
paydo buladi. erdan yuqori hosil olish maqsadida har yili ma`lum miqdorda mahalliy 
o`g`itlar, keyingi yillarda bo`lsa mineral o`g`itlarning berilishi zarur. 
Bundan boshqa dexqonchilik uchun foydalaniladigan joylarda ekinlarni ekish va 
ularga tarbiya berish vaqtidagi agrotexnik ilojlarning o`z vaqtida qo`llanilishi 
natijasida tuproqning suv va havo almashi rejimi va uning strukturasi bir qancha 
yaxshilanadi. 
Dexqonchilik bilan band joylarda, shu turdagi boshqa tuproqlarga qaraganda 
ularning chirindi qabatining qalinligi va tuzlarning qatlamlari bo`yicha joylashishi 
ham birdek bo`lmaydi. Umuman olganda, yuqori madaniyatli dexqonchilik natijasida 
qishloq xo`jalik jihatidan tuproqning sifati bir qancha yaxshilanadi. Shuning uchun 
xam ayrim adabiyotlarda O`rta Osiyodagi dexqonchilikda uzluksiz foydalanib 
kelinayotgan erlar madaniy tuproqlar
 
deb ataladi. Ular dexqonchilik zonasidan 
birinchi marta foydalanilayotgan bo`z va qo`riq joylardagi tuproqlarga qaraganda 
respublikamizdagi turg`un va mo`l xosil beradigan asosiy er fondi xisoblanadi. 
Dexqonchilik sohasida hozirgi vaqtda respublikamizda foydalanilayotgan 
paxtachilik xo`jaliklarining tuproq kartalari tahlil qilinganda, ularda 200 dan ortiq 
tuproq turlarining borligi aniqlandi. Foydalanishda qulaylik maqsadida ularning 
o`xshashlari birlashtirildi. Dastlab ular yirik tuproq tiplariga birlashtirildi. Natijada 
madaniy tuproqlarning ko`pchiligi o`tloqli tuproqlar ekanligi (80 % ortig`i) aniqlandi. 
Boshqa tipdagi tuproqlar egallagan maydoni bo`yicha madaniy tuproqlarning faqat 
beshdan bir bo`laginigina tashkil qiladi. Shuning uchun xam keyingi yillarda 
dexqonchilikda eng istiqbolli bo`z va qo`riq erlar - respublikamizdagi o`tloqli-taqirli 
va taqirli tuproqlar joylashgan territoriyalar bo`lib qoldi. 
Har bir tuproq tiplarini o`zlashtirish (madaniylashtirish) darajasi bo`yicha 
ajiratganimizda 
Qoraqalpog`istondagi 
xo`jaliklarda 
dexqonchilikda 
foydalanilayotgan tuproqning faqat uchdan bir bo`limiga yaqinigina yuqori va 
o`rtacha madaniy tuproqlar ekanligi ma`lum bo`ldi. Qolganlari dexqonchilikda kam 
foydalaniladigan madaniylashib ulgurmagan tuproqlarga yotadi. 
Dexqonchilikda tuproqlarning foydalanish darajasi respublikamizning barcha 
tumanlarida birdek emas. Bu masalada To`rtko`l, Beruniy va Amudaryo tumanlari bir 
qancha oldinda. Bo`zatov, Taxtako`pir, Mo`ynoq, Qorao`zak, Sho`manay, Qonliko`l, 

---

ellikqala, Qo`ng`irot, Kegayli, Nukus va Xo`jayli tumanlarida bo`z va qo`riq erlar 
juda keng maydonda ushiratish mumkin. 
3. Qoraqalpog`istonning er resurslari.
Qoraqalpog`iston O`zbekistonning boshqa 
viloyatlari bilan taqqoslaganda er resursiga bir qancha boy. 1960 yilgi 1 noyabr` 
ma`lumotlariga ko`ra, respublikamizning umumiy maydoni 16708,1 ming gektar 
bo`lgan. Shuning ichida shudgorlanadigan erlar 189,5 ming gektar, ko`p yillik ekinlar 
2,6 ming gektar, em-xashak olinadigan erlar 150 ming gektar, yaylovlar bo`lsa 
3417,4 ming gektar edi. Shuningdek 236,9 ming gektar maydon to`qaylar bilan, 
634,7 ming gektar maydon buta o`simliklari bilan qoplangan edi. 
Qoraqalpog`istonning er fondining 1960 va 1985 yillar ma`lumotlarini bir-biri 
bilan taqqoslab tahlil qilganimizda, respublikamiz er fondining foydolanishning 25 
yillik dinamikasi aniq ko`rinadi. Masalan, bu 25 yil ichida respublikamizda 
judgorlanadigan erning maydoni 220% (1960 yili - 189,5 ming gektardan 1985 yili 
417,1 ming gektarga) ko`paydi. Ko`p yillik ekinlarning maydoni 275% (2,6 ming 
gektardan 7,1 ming gektar) ortdi. Qishloq xo`jaligida foydalaniladigan yaylovlar 
maydoni 155% ko`paydi. 
Ekin maydonining keyingi 25 yil davomida Qoraqalpog`istonda ortishini tahlil 
qilsak, uning ayniqsa, dexqonchilikning ayrim turlarining xisobidan ortib ketganligi 
ko`zga tushadi. Masalan, keyingi 25 yil ichida respublikamizda texnik ekinlarning 
maydoni (asosan paxta) faqat 1,3 hissaga ko`paygan bo`lsa, donli ekinlarning 
egallagan maydoni 14,1 hissa ko`payib, shuning ichida sholining maydoni 44,3 hissa 
ortdi. 
Ekin maydonning respublikamizda borgan sari kengayib borishi uning shimoliy 
va janubiy rayonlarida birdek emasligini ko`ramiz. Masalan, umumiy ekin maydoni 
shu 25 yil ichida Qoraqalpog`istonning shimoliy rayonlarida 1960 yil bilan 
taqqoslaganda 2,3 hissa, janubiy rayonlarda bo`lsa faqat 1,7 hissaga ko`paygan. 
Ayniqsa donli ekinlarning maydoni shimoliy rayonlarda juda ko`payib ketgan (17,8 
hissa). Keyingi yillarda ekiladigan ko`p yillik o`tlarning egallagan maydoni ham 
sezilarli darajada ko`paygan (shimoliy rayonlarda 1,2 hissa, janubiy rayonlarda 2,2 
hissa). 
Keyingi 25 yil davomida Qoraqalpog`istonda ekin maydonning bir qancha 
kengayib ketishi uning er fondining boy ekanligiga, unumdor tuproqlarga ega bo`z va 
qo`riq erlarning mo`l ekanligiga bog`liq. Odatda shunday katta ekin maydonining suv 
bilan o`z vaqtida ta`minlanishida Taxiatosh va Tuyamo`yin gidrouzellarining ishga 
tushishi imkoniyat berdi. Xozirgi vaqtda (1985 yili 1 noyabr` ma`lumotlari bo`yicha) 
Qoraqalpog`istonda bir qancha maydonning (7051,8 ming gektar) qishloq xo`jaligida 
foydalanilmayotgan erlar ekanligi diqqatga sazovor, ya`ni Qoraqalpog`istonning 
umumiy er fondining beshdan uch bo`lagidan ortiq. Shuning uchun respublikamiz 
hududida ekin maydonining kengayishiga imkoniyat borligini ko`ramiz. Albatta bu 
hozirgi vaqtda foydalanilayotgan suvg`orish sistemalarining kayta takomillashtirishni 
talab etadi. Suvg`orish sistemalarning imkoniyati hozirgi maydon va yangidan 
ochiladigan ekin erlarni suv bilan ta`minlash darajasiga etishi kerak. Suv bilan 
ta`minlangan sharoitda respublikamizning ko`pchilik rayonlarida ekin maydonni 
kamida 1,5-2 marta ko`paytirish imkoniyati mavjud. Lekin Qoraqalpog`istonning 
shimoliy rayonlarining suvga bo`lgan extiyojini qondirish ayniqsa keyingi yillarda 
qiyinlashayotganligini hisobga olsak, hozircha boshqacha pozitsiyada turishimiz 
kerak. 
Respublikamizda 
suvg`orish 
uchun 
beriladigan 
suvning 
miqdori 

---

ko`paytirilmasa, uning er resurslaridan unumli foydalanishda quyidagi masalalarga 
alohida e`tibor berilishi kerak. 
Birinchidan, 
tumanlar 
va 
xo`jaliklararo 
suvg`orish 
sistemalarini 
takomillashtirishimiz kerak. 
Ikkinchidan, 
ekiladigan har bir ekinning suvga bo`lgan extiyojini, miqdorini va 
vaqtini aniqlab, ularga tegishli suvni faqat kerakli vaqtidagina berishimiz kerak. 
Uchinchidan, 
respublikamizning keskin kontinental iliq va quruq iqlimi 
sharoitida bug`lanishning ko`p ekanligini xisobga olib, er osti suvining sathini 
muntazam 3 metrdan chuqurda ushlashimiz kerak. Bu esa erning sho`rlanishiga 
imkoniyat bermaydi. 
To`rtinchidan, 
Qoraqalpog`iston sharoitida yuqorida ta`kidlangan ilojlarni to`liq 
amalga oshirish, yangidan er o`zlashtirishni vaqtincha to`xtatib turishimiz kerak. 
Yangi erlarni o`zlashtirishga ketadigan sarf-xarajatlar hozirgi dexqonchilik uchun 
foydalanilayotgan erlarning madaniyatini orttirishga sarflanishi kerak. Shu bilan bir 
qatorda dexqonchilikning strukturasini ham o`zgartirishga to`g`ri keladi. Shuningdek, 
suvni tejash maqsadida, suvg`orishga talab uncha kuchli bo`lmagan ekinlarni ko`proq 
ekishimiz kerak. Dexqonchilikda almashlab ekish sistemasini to`liq amalga oshirish, 
ekishdan boshlab hosilni to`liq yig`ib olishgacha qishloq xo`jalik ekinlarining 
agrotexnikaga bo`lgan talabi o`z vaqtida olib borilgan bo`lishi kerak. Shundagina har 
bir gektar erning hosildorligini orttirishga, qishloq xo`jalik ekinlarining barcha 
turlaridan har yili hosil olishga, mahsulotning tan narxini pasaytirishga, umumiy 
olganda qishloq xo`jalik tarmoqlarining intensiv turda rivojlanishiga sharoit 
yaratilgan bo`ladi. 

---