Амин Бабайев, Вцгар Бабайев

 
Müxtəlif növ üçyarpaq və paxlalı bitkilərin səpin norması 
(kq/ha, Klapp, 1971) 
Cədvəl47 
Səpinlər 
Növ 
Təmiz  
Qarışıqlar 
Taxıllara 
əlavə səpin  
Çəmən üçyarpağı (Trifolium pratense) 
15-18 
4-10 
Yaxşı 
Sürünən üçyarpaq (Trifolium repens) 8-10 
2-6 
Çox 
yaxşı 
Hibrid üçyarpaq (Trifolium hybridium) 
8-10 
2-4 
Pis  
İnkarnat üçyarpağı (Trifolium incarnatum) 
25-30 10-20  Çox 
pis 
Çevrilən üçyarpaq (Trifolium resupinatum) 
18-25 
15-20 
 Pis  
Aleksandriya üçyarpağı (Trifolium alexandrinum) 
25-35 15-25  Çox 
pis 
Səpin yoncası (Medicago sativa) 
20-30 
15-25 
Çox yaxşı  
Xəşənbül (Ornithopus sativus) 
35-45 
15-35 
Yaxşı 
 
Taxıl otlarının səpin norması (kq / ha, Klapp, 1971) 
Cədvəl 48 
Taxılaltı örtül səpini 
 
Taxıllar 
Rəqabət 
qabiliyyəti 
Minimal 
norma 
Təmiz 
səpinlər 
payızda  
yazda 
Birillik qaramuq (Lolium 
multiflorum ssp. 
westerwoldicum) 
Güclü 20 
30-40 
səmərəli 
deyil 
səmərəlidir 
Çoxillik qaramuq 
(Lolium perenne)   
Güclü 
15 30 
səmərəlidir 
yüksək 
səmərəlidir 
İtaliya qaramuqu (Lolium 
multiflorum ssp. 
İtalicum) 
Güclü 
20 30-40 
səmərəli 
deyil 
səmərəlidir 

---

 
160
Fransa qaramuqu 
(Arrhenaterum elatius) 
Güclü 
25 40-50 
səmərəli 
deyil 
zəif 
səmərəlidir 
Hibrid qaramuq (Lolium 
hybridum) 
 20 
30-40 
səmərəli 
deyil 
səmərəlidir 
Çəmən yulafcası (Festuca 
pratense) 
Zəif 
15 30 
yüksək 
səmərəlidir 
səmərəlidir
 
Qırmızı yulafca (Festuca 
arundinacea) 
Zəif
 
20 30 
zəif 
səmərəlidir 
səmərəlidir
 
Çəmən pişikquyruğu 
(Phleum pratense) 
Zəif
 
20 20 
yüksək 
səmərəlidir 
səmərəlidir
 
Çoban toppuzu (Dactylis 
glomerata) 
Zəif
 
20 30 
yüksək 
səmərəlidir 
səmərəlidir
 
Çəmən pişikquyruğu 
(Alopecurus pratensis) 
Orta 20 25 
səmərəli 
deyil 
səmərəli 
deyil 
Çəmən taxılı  (Poa 
pratense) 
Zəif 
20 20 
zəif 
səmərəlidir 
zəif 
səmərəlidir 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 43. Ən yaxşı sideratlar 
 
 
Sarı lüpin 
Lupinus luteus 
Ağ üçyarpaq 
Trifolium repens 
Ağ xəşənbül 
Meliotus albus 
Raps 
Brassica napus 
Lərgə (kökü 
yumuru) 
Lathyrus tuberosus 
Xardal 
Sinapis 
 
Xaşa 
Onobrychis sativa 
 
          Phacelia 

---

 
161
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Paxlalı yem otları:  1)  Vica sativa – səpin gülülü; 2) Lathyrus sativus  –
 
səpin lərgəsi;               
3)  Medicago sativa  -  səpin yoncası (göy); 4) Medicago falcata –  oraqşəkilli yonca (sarı);               
5)  Ornithopus sativus  –  səpin seradellası;  6)  Lotus  -  qurdotu (buynuzşəkilli); 7) Mellilotus 
officinalis – dərman xəşənbülü (sarı); 8) Lupinus luteus - sarı lüpin (acı paxla); 9) Trufolium repens 
–  ağ üçyarpaq (sürünən); 10) Trifolium pratens  –  qırmızı üçyarpaq (çəmən); 11)  Onobrychic 
viciifolia – adi xaşa. 
Şıkil  44. Paxlalı yem otları 
 
 
Bir qrup  mütəxəssislər hesab edirlər ki, sideratları    torpağa qarışdırmaq yox, 
yalnız çiçəkləmə fazasına qədər biçmək lazımdır. Sonra isə    yastıkəsənlə 2-5 sm 
dərinliyində  əməliyyat aparılmalıdır. Cavan alaqları biçin aparmadan köndələn-
kəsənlə doğramaq olar. (Şəkil 45) 
 

---

 
162
Oxşəkilli pəncəsi 
olan səpici aqreqat 
Bir cərgəli şumlayan 
Yastıkəsənlə kökləri 
dərində olan alaqların 
təmizlənməsi 
Alaq təmizləyən 
Səpici aqreqat və 
vərdənədən ibarət 
oxşəkilli pəncə 
Köndələnkəsənlə ləkin 
düzəldilməsi  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
                             Şəkil 45. Yastıkəsənin müxtəlif növləri 
 
6.1.5. Maye yaşıl gübrələr 
Maye yaşıl gübrə ekoloji kənd təsərrüfatında kifayət qədər geniş tətbiq olunur. 
Belə gübrələr bitki tərəfindən asan mənimsənilir və onlar bitkilərin intensiv boy 
atmasını təmin edir. Maye yaşıl gübrə müxtəlif bitkilərdən (məsələn: gicitkən, xən-
dəkotu və s.) hazırlanır. Onun tərkibində çoxlu miqdarda azot və kalium elementləri 
vardır. Bu gübrələrdən bitkilərin suvarılmasında birbaşa kökdən, onun duruldulmuş 
cövhərini bitki üzərinə çiləməklə yarpaqları vasitəsilə kökdən kənar yemləmə həyata 
keçirilir.  
Maye bitki gübrəsi ilə çiləmə ekoloji təsərrüfatlarda səmərəli üsullardan biri 
sayılır. Yarpaqların çilənməsi 2-3 həftədən bir aparılır. Yarpaqların çilənməsində də 

---

 
163
Şəkil 46. Gicitkən bitkisindən maye gübrə 
hazırlanması 
torpağın becərilməsində istifadə olunan cövhər tətbiq edilir. Lakin bu cövhər iki dəfə 
duruldulmuş halda olur. 
 
Gicitkən bitkisindən maye gübrənin hazırlanması 
 
Bu gübrə yazda və yayda yaşıl gicitkən kütləsindən hazırlanır. Gübrənin hazır-
lanması zamanı  ağac, plastmas, gil və ya şirəli qablardan istifadə olunur. Metal qab-
lardan istifadə etmək məsləhət görülmür, ona görə ki, gicitkənin cövhəri metalla 
reaksiyaya girə bilər. Bir kq təzə gicitkənin doğranmış kütləsinin 10 litr su olan qaba 
tökərək saxlayırlar. Yaxşı olar ki, yağış suyu, çökdürülmüş su yaxud günəş altında 
isidilmiş sudan istifadə olunsun. Qıcqırma prosesi qurtarana qədər cövhərin içərisinə 
xırda cür-cücü düş-
məməsi üçün qabın 
ağzını torla örtmək 
lazımdır. Qabda sax-
lanan kütləni hər gün 
yaxşı qarışdırmaq 
zəruridir. Parçalanma 
prosesi getdiyi üçün 
cövhərin xoşagəlməz 
iyi olur. Bu iyi ara-
dan qaldırmaq üçün 
qarışığın üzərinə bir çimdik daş tozu, yaxud 50 qr valerian ekstraktı  əlavə etmək 
məsləhətdir.  
Məhlulun tünd rəngə boyanması  və köpüyün yox olması  qıcqırma prosesinin 
axıra çatmasını göstərir. Adətən, bu proses 10-14 gün davam edir. Qıcqırma prosesi 
günəş altında daha tez gedir. Bundan sonra qabın ağzını  səliqəli örtmək lazımdır 
(əgər qapaq kip bağlanıbsa, hava daxil olması üçün deşiklər açılır). Bitki yarpaqları 
üzərinə çiləmə aparmaq üçün məhlul cunadan süzülür və bir litr cövhər 20 litr su ilə 
durulaşdırılır. Maye gübrə ilə suvarma aparılan zaman məhlulun süzülməsinə ehtiyac 
qalmır. Bu halda 1litr cövhər 10 litr suda duruldulur. Cövhərin duruldulması onun 
istifadə olunması ərəfəsində aparılmalıdır. 
Gicitikəndən hazırlanmış maye gübrə 
bitkinin boyunu tənzimləyir və ona sağlamlaş-
dırıcı  təsir göstərir. Torpaqları bu cövhərlə 
suvardıqdan sonra orada yağış qurdlarının (torpaq 
qurdları) miqdarı artır. 
Gicitkən cövhəri lobya, noxud, soğan və 
sarımsaq istisna olmaqla meyvə, giləmeyvə  və 
tərəvəz bitkilərinin  əksəriyyətinə, eləcə  də 
çiçəklərə müsbət təsir göstərir.