Ekspertizasi dərsliK
Yüklə 3,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2.3.3. Fiziki-kimy
- 1.2.3.4. Mikrobioloji v ə dig ə r t əhlükə
- 1.2.3.5. Qabla
- 1.2.3.6. Az
- 1.3. Piv ənin ekspertizası 1.3.1. T əsnifatı
|
Orqanoleptik göstəricilər 23268.1-91 saylı QOST-a uyğun təyin olunur. Şəffaflıq, rəng, dad, iy, karbon qazı ilə doyma qiymətləndirilir. Mineral sular orqanoleptik göstəricilərinə görə cədvəl 1.20-də verilən tələblərə uyğun gəlməlidir. Cədvəl 1.20 Mineral suların orqanoleptik göstəriciləri Göstəricilər Xarakterizəsi Xarici görünüş Şəffaf maye, kənar qarışıqsız, əhəmiyyətsiz miqdarda mineral duzların təbii çöküntüsü Rəng Rəngsiz yaxud sarıvaridən yaşıladək çalarlarla maye Dad və iy Suda həll olan maddələrin kompleksi üçün səciyyəvi
Şəffaflıq və rəng gündüz işığı qarşısında yaxud lüminiset işıqlandırılmasında təmiz stəkanda baxılmaqla təyin edilir. Təhlildən əvvəl stəkan tədqiq olunan su ilə yaxalanır. İyi təyin etməzdən əvvəl butulkada su 20-30 0 C temperaturu olan sulu çəndə saxlanır. Sonra dərhal dequstasiya qədəli doldu- rulur və iy təhlil olunur. Dadı təyin etmək üçün mineral su butulkada buz və sulu çənə salınaraq 12±1 0 C
temperaturda bir saat saxlanılır. Orqanoleptik göstəricilərin təhlili qədəh yaxud stəkanın dərhal su ilə doldurul- ması ilə aparılır. Mineral suların dequstasiya qiymətləndirilməsi spirtsiz içki- lərlə oxşar qaydada yerinə yetirilir (cədvəl 1.21). 16 baldan aşağı qiymət alan mineral su dequstasiyadan çıxarılır.
74 Cədvəl 1.21 Mineral suların dequstasiya qiymətləri Göstəricilər Minimum bal qiyməti «əla»
«yaxşı» «kafi»
«qeyri- kafi»
Şəffaflıq 8 7 6 5 Dad 9 8 7 5 Karbon qazı ilə doyması 8 7 6 5 Cəmi bal 25 22
19 15
Yekun bal qiymətlərinin sərhədləri 25-33
22-20 19-16
ə vi göstə ricil ə r Mineral sular fiziki-kimyəvi göstəricilərinə görə 13273-88 saylı QOST-un tələblərinə cavab verməlidir. Butulkada suyun həcmi 23268.1-91 saylı QOST-a uyğun 20±1 0
Həll olan karbon qazının kütlə payı 23268.2-91 saylı QOST- a görə manometrik və titrometrik metodla təyin edilir. Əsas ionların, spesifik komponentlərin, nitratların, nitritlərin, gümüşün kütlə payı 23268.3-23268.9, 23268.11 və 23268.13- 23268.18 saylı QOST-a, qalıq aktiv xlor - 18190, permanqanat oksidləşməsi 23268.12 saylı QOST-a uyğun təyin edilir. Butulkaya doldurulmuş mineral suyu gümüş sulfat yaxud natrium hipoxloridlə işlədikdə suda gümüşün kütlə qatılığı 0,2, daha aktiv xlor – 0,3 mq/dm 3 -dan çox olmamalıdır. Aşağıda adları qeyd olunan komponentlərin kütlə payı cədvəl 1.22-də göstərilən rəqəmlərdən yüksək olmamalıdır.
75 Cədvəl 1.22 Mineral suda komponentlərin kütlə payı Komponentin adı Komponentin kütlə qatılığının qiyməti, mq/dm 3
metodu Nitratlar ( ???????????? 3 − -ə görə) 50,0
QOST 23268.9
Nitritlər ( ???????????? 2 −
2,0 QOST
23268.8 Qurğuşun 0,1 QOST
18293 Selen
0,05 QOST
19413 Uran
1,8(1,2x10 -9
K H /dm 3 NTS-ə görə Arsen metala hesabında:
Müalicəvi sularda 2,0
QOST 23268.14 Müalicəvi-süfrə sularında 1,5
Stronsium 25,0 QOST
23950 Flor:
Müalicəvi sularda 15,0 QOST
23268.18 Müalicəvi-süfrə sularında 10,0
süfrə sularında fenollar 0,001
Digər üzvi maddələr (karbona çevirməklə)
Müalicəvi sularda 15,0
Müalicəvi-süfrə sularında 10,0
5x10 -10
K H /dm 3
76 Mineral sularda permanqanat oksidləşməsi 0,5-5,0 mq/dm 3
3 -dan
çox ola bilir. Su mənbələrində və hazır məhsulların oksidləşmə göstəriciləri arasındakı fərq 15%-i keçməməlidir.
Bakterioloji göstəricilərinə görə mineral sular aşağıdakı cədvəldə göstərilən tələblərə uyğun olmalıdır (cədvəl 1.23). Mineral sulara sanitar-bakterioloji nəzarət 18963 saylı QOST- a uyğun aparılır. Yoxlama müddəti təsdiq edilmiş sanitar qaydalarla müəyyən olunur. Cədvəl 1.23 Mineral sulara bakterioloji tələblər Göstəricilər Qiyməti Sınaq metodu 1 sm
3 mineral suda bakteriyaların ümumi miqdarı 100
QOST 18963 1 dm
3 mineral suda bağırsaq çöpü qrupu bakteriyalarının miqdarı
3 QOST 18963
şdır ma, markalanma, n ə ql olunma v ə saxlanma Mineral sular 10117 saylı QOST-a və normativ-texniki sənədləşmələrə uyğun V və X tipli tutumu uyğun olaraq 0,33 və 0,5 dm
3 olan butulkalara doldurulur. Mineral müalicəvi-süfrə suyu tutumu 1 dm 3 olan butulkalara, həmçinin müxtəlif tutumlu polimer butulkalara doldurula bilər. 10 butulkanın orta dolma səviyyəsi 20 0 C temperaturda onların nominal tutumuna uyğun olmalıdır, ±3% kənara çıxmalar mümkündür. 77 Butulkalar mantar tıxacla hermetik bağlanır. Mantar tıxacların qalpağı ağ tənəkədən hazırlanmaqla 13345 saylı QOST-a uyğun olmalıdır. Mineral su butulkaları 13360 saylı QOST-a uyğun ağac qutulara və 18575 saylı QOST-a uyğun büzməli kardondan plasmas qutulara, metal saxlayıcılı qutu altlıqlarına, həmçinin 24831 saylı QOST-a uyğun qab avadanlıqlara yığılır. Hər mineral su butulkasına 16353 saylı QOST-a uyğun etiket yapışdırılır və orada göstərilir:
adı və əmtəə nişanı;
Suyun adı və onun qrupu, bulağın (mənbənin) nömrəsi yaxud adı;
3 ; Suyun istifadə istiqaməti (müalicəvi, müalicəvi-süfrə);
Saxlanmasına dair tövsiyə;
Doldurulma tarixi;
Saxlanma müddəti;
Briqadanın yaxud çıxdaş edənin nömrəsi;
Mövcud standartın adı. Mineral su ilə dolu butulkalar bütün növ nəqliyyat vasitələri ilə, tez xarab olan yüklərin daşınma qaydalarına uyğun nəqliyyat növlərində və universal konteynerlərdə 18477 saylı QOST-a əsasən nəql olunur. Mineral su butulkaları qab-avadanlıqlarda, dəmir yol nəqliyyatı istisna olunmaqla, bütün nəqliyyat növləri ilə daşınır. Mineral su butulkaları arakəsməli mantar tıxacla bağlandıqda qutu, yaxud qutusuz tərəcələrdə üfüqi vəziyyətdə 18 cərgədən çox olmayan hündürlükdə saxlanır; plast-izoləedici arakəsməli mantar tıxacla bağlananlar isə həm üfüqi, həm də şaquli vəziyyətdə saxlanır. Mineral su butulkaları havalanan qaranlıq binalarda 5-20 0 C
78 İstehsalçı doldurulmuş mineral suların standartın tələblərinə uyğun saxlanma və nəqletdirmə şəraitinə əməl etməklə dəmirli sular üçün 4 ay; digər sular üçün isə doldurulmadan sonra 12 ay müddətində dayanıqlığa təminat verir.
ərbaycanın tə bii mineral suları
miqdarı 1,8 mld km 3 -ə bərabərdir. Bunun 400 mln km 3 -i yeraltı suların payına düşür ki, onun da çoxu mineral sulara aiddir. MDB ölkələrində mineral su mənbələrinin əksəriyyəti şimalı Qafqaz, Zaqafqaziya, Ukrayna, Krım və az miqdarda Orta Asiyadadır. Azərbaycan mineral sularla zəngindir. Əsas su mənbələri Hacıkənd, İstisu, Turşsu, Şuşa, Naftalan, Badamlı, Sirab, Vayxır və digər yerlərdə yerləşmişdir. Respublikamızda 1000-dən çox mineral su bulağı vardır. Bulaqların çoxu dağlıq rayonlarında yerləşir. Düzən rayonlarda da buruq qazma yolu ilə mineral sular çıxarılır. Təbii mineral su bulaqlarının 90%-dən çoxu, yəni 905-i dağlıq rayonda, qalanları isə, yəni 98 mineral su bulağı düzənlik rayonda yerləşmişdir. Abşeron yarımadası mineral su mənbələri ilə zəngindir. Suraxanı, Sabunçu və Şıx burnunda çıxan mineral sular böyük müalicə əhəmiyyətinə malikdir. Tərkibində yod, brom və böyük müalicə təsiri gücünə malik çoxlu başqa maddələr olan mineral suları Abşeronu daha da şöhrətləndirmişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisində 200-dən çox mineral su bulağı vardır. Ən qiymətli mineral su yataqları Darıdağ, Sirab, Nəhəcir, Badamlı, Cəhri, Qəmir, Qahab, Dəstə və başqaları- dır. Dağlıq Qarabağda mineral su bulaqlarından Turşsu, Şirlan, Çərəktar, Kolataq və b. göstərmək olar. Laçın-Kəlbəcər bölgəsinin 63 bulağı İstisu (Kəlbəcər rayonu) və İlıqsu (Laçın rayonu) növlərinə bölünür. Burada Yuxarı İstisu,
79 Aşağı İstisu, Qoturlu, Çərəktar, İlıqsu, Turşsu və digər bu kimi mineral bulaqları göstərmək olar. Gəncə ətrafında Hacıkənd yaxınlığında karbonat turşulu bulaq və çoxlu sayda içməli su çeşmələri vardır. Şamaxı bölgəsində azot və kükürdlü oksigen xassəli termal və soyuq su mənbələri mövcuddur. Onlardan Xaltan, Jimi və Həşim suları (Quba rayonu), Çuxuryurd suları (Şamaxı rayonu), Bum və Xalxal suları (Qəbələ rayonu) qeyd olunmalıdır. Lənkəran bölgəsində 157 mineral su mənbəyi mövcuddur. On- lar azot və metan tərkiblidir. Astaranın İstisu kəndində, Lənkəra- nın İbadısu, Haftoni kəndlərində, habelə Masallının Qəriblər kəndində və s. tapılan mənbələr xüsusilə dəyərlidir. Salyan rayonu ərazisində Babazənən dağlarında hidrogen- sulfidli, metanlı, xloridli və kalsiumlu isti və soyuq mineral su bulaqları vardır. Ölkəmizin aran bölgəsində yerləşən Naftalanda olan müali- cəvi neft yatağı dünyada yeganədir. Hazırda bu neftdən səhiyyənin bütün sahələrində uğurla istifadə olunur. Azərbaycanda mineral suların temperaturu 4 0 C-dən 65 0 C-yə
kimi dəyişir. Bu yalnız təbii su çıxarlarına aiddir. Lakin buruq qazma üsulu ilə Azərbaycanda yerin dərin qatlarından temperaturu 95 0
Yüksək temperaturlu mineral sular Qoturlu (64 0 C), Donuz- ütən (64 0 C, Masallı rayonu), İstisu (62 0 C-yə qədər, Kəlbəcər rayonu) bəllidir. Temperatur xüsusiyyətlərinə görə 35-36 0 C temperatura malik olan sular daha qiymətlidir. Həmin temperatur insanın bədən temperaturuna uyğun olduğundan, bu cür suların müalicə əhəmiyyəti daha yüksək olur. Belə sulara Xaltan (Dəvəçi rayonu), İlisu (Qax rayonu) (36-42 0 C) və başqaları aiddir.
80 Mineral sular istehsalı. Respublika üzrə 5 yodlu-bromlu su yatağının (Xıllı, Babazənən, Mişovdağ, Binə-Hövsan və Neftçala) ümumi sənaye ehtiyatları – 229,5 min dm 3 /gün təşkil edir. İstisu çox məşhur olub, Çexiyadakı Karlovı-Vari suyuna oxşayır. Sirab isə Barjomiyə oxşar olub, həm də süfrə suyu kimi işlədilir. Son illər Qalaaltı və Siyəzən meşə mənbəyindən və Qax rayonundan mineral su doldurulması yer almışdır. Bu yataqların lay sularının tərkibində 40 mq/dm 3 -ə qədər yod, 60-80 mq/dm 3 -ə qədər brom və digər kimyəvi komponentlər vardır. Yod güclü radiasiyaya məruz qalmış insanları müalicə etmək üçün ən təsirli vasitələrdən biridir. Çernobl qəzasında 10 minlərlə adam məhz Bakı zavodunda istehsal olunan yodun təsiri ilə şəfa tapmışdır. Ölkəmizdə istehsal olunan mineral suların bəzi nümunələrini təqdim edirik (şəkil 1.4). Sirab. Naxçıvan şəhərinin 14,6 km şimal-şərqində dağların qoynunda yerləşən Sirab kəndində 250 metr dərinlikdən çıxır. Sirab suyunun əsas komponentləri və onların miqdarı cədvəl 1.24-də olduğu kimidir. Cədvəl 1.24 Şirabın tərkib komponentlərinin miqdarı, mq/dm 3
Miqdarı Maqnezium 37,9-56,9 Kalsium
214-320 Natrium
112-168 Kalium
5,90-8,86 Sulfat
146-218 Hidrokarbonat 852-1278 Xlorid
23,3-35,0 CO 2 117-350
81
Şə kil 1.4. Az ərbaycanda buraxılan mineral su nümunə l ə ri Minerallarla zəngin olan “Sirab” suyu Rusiya, İran, Qazaxıs- tan, Türkmənistan və Ukrayna bazarında özünə yer tapıb. Mineral məzmunu 50 mq/dm 3 -dan az olan sular “Aşağı mineral” və 1500 mq/dm 3 -dan çox olan sular “zəngin mineral” olaraq səciyyələndirilir. Mineralın miqdarı 250 mq/dm 3 -dan çox olan sulara “Mədən suyu” adı verilir. Badamlı. Bu suyun mənbəyi Şahbuz rayonunun Badamlı kəndidir. Su mənbələri dəniz səviyyəsindən 1274 metr yüksək- likdədir. Badamlıda beş mənbədən su çıxır və bunların gündəlik debiti 2,5 milyon litrdir. Badamlı suyu hidrokarbonatlı, maq- nezium-kalsium-natriumlu su olub, ümumi minerallaşması ayrı- ayrı mənbələrdə 0,7-7,4 q/dm 3 -dir. Suyun tərkibində xlor və sulfat anionu, yod, brom, mis, borat turşusu vardır. Badamlı suyu iştahı artırır, həzm prosesini yaxşılaşdırır, susuzluğu yatıran süfrə suyu 82 kimi tanınır. 1947-ci ildən zavod şəraitində istehsalına başlanmışdır. Məhsullar alıcılara şüşə və polietilen qablarda çatdırılır. Qazlı mineral su 0,5-1,0 və 1,5, həmçinin 5 və 19 litrlik plastik, qazsız mineral su isə 0,3 və 0,6 litrlik şüşə qablarda buraxılır. Polietilen və şüşə xətlərinin hər birinin saatda istehsal gücü 15 min butulkadır. Zavoda gələn su əvvəlcə mikrotəmizləyici qurğuya verilir və hər birinin tutumu 250 ton olan qapalı hovuzlara yığılır. Hovuzlarda su 2 gün saxlanır, sonra filtrdən keçirilərək istehsal sexinə verilir. Suyu boşaldıldıqdan sonra hovuzlar dezinfeksiya edilir.
Badamlı və Sirabla birgə “üçlük” hesab edilə bilər. Darıdağ mineral suyu tərkibindəki elementlər sayəsində qan dövranını və onun laxtalanmasını yaxşılaşdırır, hüceyrələrin oksigen təchizatını yüksəldərək onları cavanlaşdırır, xırda damarlarda qan dövranını yaxşılaşdırır. Orqanizmin istənilən nahiyyəsində iltihabi proseslərin sağalmasını və toxumaların regenerasiyasını sürətləndirir. Darıdağ mineral sularının dəmir elementi ilə zənginliyi onun anemiya xəstəliyi zamanı istifadəsini arzu olunan edir. Darıdağ sularının tərkibi həm də yod elementi ilə zəngindir. O, qalxanabənzər vəzinin hormonu trioksinin sintezi üçün zəruridir. Bu suların həmin vəzin hipofunksiyası zamanı tətbiqi müalicəvi əhəmiyyətə malikdir. Tüklərin tökülməsi, səpgilər, tənəffüsün pisləşməsi, tez yorulma, infeksiyalara davamsızlıq və s. zamanı Darıdağ mineral suları çox faydalıdır. Darıdağ mineral suları mərgümüşlü (As) sular kimi tanınır. Mərgümüş az dozada qan yaranmasına, maddələr mübadiləsinə, toxumaların inkişafına, sümüklərin qalınlığına müsbət təsir edir, orqanizmin davamlılığını artırır. Bu suyun tərkibindəki mərgümüş düzgün istifadə olunduqda xərçəng hüceyrələrinin inkişafını 83 dayandırır. “Qalaaltı” suyu. Şabran rayonunun (keçmiş Dəvəçi) 20 kilometrliyində Qalaaltı adlanan kəndin üst tərəfində - dağətəyi meşədə 1969-cu ildə yeni mədən suyu tapılmışdır. Meşədə həmin suyun 7 mənbəyi müəyyən edilmişdir. Suyun bir dəqiqədə çıxışı 10000 litrdən artıqdır. Alimlərin apardıqları hidrogeoloji, fiziki- kimyəvi, biokimyəvi tədqiqatları göstərmişdir ki, “Qalaaltı” suyu tərkib etibartı ilə Zakarpatiyada (Truskavets) çıxan mədən suyu “Naftusiya”-nın eynidir. “Qalaaltı” mədən suyu hidrokarbonat- kalsium, xlorid-sulfat natrium mədən sularındandır və tərkibində çoxlu miqdarda hidrogensulfit vardır. Həmin su özünün tərkibindəki kimyəvi maddələrin köməyi ilə daşəridici xassəyə malikdir, eyni zamanda, iltihab əleyhinə də təsir göstərir. “Qalaaltı” mədən suyu öd kisəsində, öd yollarında, böyrək ləyənində, sidik kisəsində, sidik yollarında əmələ gələn daşların əridilməsində, eləcə də qaraciyərin, öd yollarının, böyrəklərin, sidik kisəsinin, sidik axarlarının, mədə-bağırsağın iltihabı xəstəliklərinin müalicəsində olduqca yaxşı nəticə verir. “Qalalatı” suyunu çox saxlamaq olmaz. Bu sudan yerində istifadə olunmalıdır, yəni qablaşdırmaq məsləhət görülmür. Çünki bir sutkadan sonra tərkibinin dəyişdiyi bildirilir.
Pivə – təzələyici, karbon qazı ilə doydurulmuş köpüklü içki olub, pivə şirəsinin xüsusi pivə mayaları ilə qıcqırdılması nəticəsində alınır. Pivə şirəsi əzilmiş dən məhsullarından, xüsusilə arpa yaxud buğda səmənisi, arpa, buğda, qarğıdalı və digər dənlilərdən, su, şəkər və mayaotu məhsullarından hazırlanır. 29018-91 saylı QOST-a görə pivələr fərqləndirilir: 84
açıq – yarımtünd, tünd, spirtsiz; spirtli; original – açıq sona qədər qıcqırma müddəti uzadılmaqla və əlavə olunan mayaotunun norması yüksəldilməklə;
pasterizə olunmuş – bioloji dayanıqlığı yüksəldilməklə isti işlənmə ilə alınmış;
Açıq sort pivələr xüsusilə çox buraxılır. Hər bir sort müəyyən ətir, dad, rəng, quru maddələrin kütlə payı və spirtin miqdarı ilə xarakterizə olunur. İlkin şirədə quru maddələrin kütlə payından asılı olaraq pivə aşağakı əsas qruplara bölünür:
8%-li açıq 10%-li açıq 11%-li açıq 12%-li açıq 13%-li açıq 14%-li açıq 15%-li açıq 16%-li açıq 17%-li açıq 18%-li açıq 20%-li açıq 12%-li tünd
13%-li tünd 14%-li tünd
15%-li tünd 16%-li tünd 17%-li tünd 18%-li tünd 20%-li tünd 21%-li tünd
Quru maddələrin kütlə payı faizlə yaxud Ballinq dərəcəsi ilə göstərilir. Az miqdar spirtə malik pivə 5%-ə qədər, orta – 12%-ə qədər, tünd (spirt baxımından) – 14%-dən çox ilkin şirənin quru maddələrinin kütlə payına malik olur. Açıq pivə istehsal etmək üçün açıq yaxud orta rəngə malik səmənidən istifadə edilir. Tünd sortlar (rənginə görə) tünd yaxud karamel və qovrulmuş səməni əlavə edilməklə istehsal olunur. Emal üsuluna görə pivələr pasterizə olunmuş və olunmamış (QOST 3473-78) kimi fərqləndirilir. Pivə az spirtli içkilər qrupuna (spirtliyi 8 h.%-ə qədər) aid
85 edilsə də, tündlüyü bu həddən xeyli yüksək olan çeşidlərə də təsadüf olunmaqdadır. Qeyd olunanlar bu bölgünün bir qədər şərti olmasına dəlalət edir.
Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|