Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz... onu Allaha və Rəsula aparın..." Bu ifadə ayələrin axışından əldə edilən məhdudlaşdırmanın bir davamı, bir nəticəs(n)i və detallandırmasıdır. Çünki, "Allaha itaət edin..." əmri Allaha və Peyğəmbərə itaəti lazımlı elan etdi. Bu itaət, düşünülə biləcək bütün anlaşılmazlıqları aradan qaldırmağı zəmanət edən və var ola biləcək bütün ehtiyacları qarşılayan dini mövzular üzərində fokuslandığından ötəri Allah və Peyğəmbər xaricində başqa bir mərciyə baş vurmağa gərək buraxmamaqdadır. Buna görə yuxarıdakı əmrin mənas(n)ı belədir: "Allaha itaət edin, tağuta itaət etməyin." İşdə sözünü etdiyimiz məhdudlaşdırmanın mənas(n)ı budur.

Bu ayədə xitabın möminlərə yönəldilməsi, sözü keçən anlaşılmazlıqdan məqsədin möminlər arasındakı anlaşılmazlıq olduğunu, yoxsa möminlər ilə ululemr arasında təbiət biləcək və ya ululemr olan kəslərin öz arasında baş göstərə biləcək bir anlaşılmazlığın nəzərdə tutulmadığını ortaya qoyur. Çünki möminlər ilə ululemr arasında anlaşılmazlıq çıxması, möminlərin ululemre itaət etmələrinin fərz olması qanunu ilə uyğun gəlməz. Ululemrin öz içində anlaşılmazlığa düşəcəyi fərziyyəsi də bu qanun ilə uyğun gəlməz. Çünki zəruri itaət ilə tərəflərindən biri batildə olan bir anlaşılmazlığı bir yerdə düşünmək mümkün deyil. Üstəlik əgər ululemrin öz içindəki bir anlaşılmazlığının nəzərdə tutulduğunu düşünsək, bu vəziyyət "Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz... onu Allaha və Rəsula aparın." ifadəsində xitabın möminlərə yönəlmiş olması ilə uyğunlaşmaz.

Ayənin orijinalında keçən və "xüsus" olaraq mənalandırdığımız "şey" sözünə gəlincə, bu söz hərçənd Allahdan, Peyğəmbərdən və ululemrden gələn hər əmri, hər hökmü əhatə edər, xüsusiyyəti nə olursa olsun; lakin bu sözün arxasından gələn "onu Allaha və Rəsula aparın." ifadəsi buna dəlalət edər: Burada haqqında danışılan anlaşılmazlıq, ulul-emrin yeganə səlahiyyətlisi olduğu mövzularla yəni səfərbərlik, döyüş və barış kimi tamamilə onların rəhbərlik sahələri haqqındakı əmrləri ilə əlaqədar bir anlaşılmazlıq deyil. Çünki bu mövzularda ululemre itaət etmək zəruri olduğuna görə anlaşılmazlığı Allaha və Peyğəmbərə həvalə etməyi əmr etmək mənasız olar.

Buna görə bu ayə, Allahdan və Peyğəmbərdən başqa heç kimin qüvvəyə qoymağa və ya neshetmeye səlahiyyətli olmadığı dini mövzulardakı anlaşılmazlıqların həllinin Allaha və Peyğəmbərə həvalə edilmələrinin lazımlılığına dəlalət edər. Ayə Allahın və Peyğəmbərin qoyduğu dini hökmlər haqqında heç kimin qənaətdə ol/tapılmağa səlahiyyətli olmadığını açıqcaya yaxın bir dillə ifadə edir. Bu mövzuda ululemr ilə onların xaricindəkilər arasında fərq yoxdur.

Ayədəki "Allaha... inanırsınızsa" ifadəsi, haqqında danışılan hökmə dönük bir gücləndirmə və bu hökmə tərs düşmənin iman mərhələsindəki bir pozuqluqdan qaynaqlandığına istiqamətli bir işarədir. Buna görə bu hökm ilə iman arasında möhkəm bir əlaqə vardır və bu hökmü tapdalamaq, Al-laha və Peyğəmbərə iman etmiş görünməyi və ürəkdə küfrü gizli tutmağı ortaya çıxarar ki, gələcək ayələrin dəlalət etdikləri kimi, bu tutum münafiqlikdir.

"Bu daha xeyirli və şərh baxımından daha gözəldir." Yəni görüş ayrılığı meydana çıxdığında məsələni Allaha və Rəsula aparmaq ya da Allaha, Peyğəmbərə və ululemre itaət etmək sizin üçün daha xeyirli və... Ayədə keçən "te'vil=yorum" sözü, hökmə qaynaqlıq edən və arxasından tətbiqi təşkil edən gerçək məsləhət deməkdir. Bu kitabın üçüncü dərisində "şərhini etmək üçün... Halbuki onun şərhini Allahdan başqası bilməz..." (Al/götürü İmran, 7) ayəs(n)i ilə əlaqədar araşdırmamızda bu sözün mənasına toxunmuşduq.

"Sənə və səndən əvvəl endirilənlərə inandıqlarını sananları görmədinmi?..." Ayənin orijinalında keçən "yez'umune=sanan-lar" hərəkəti "artım" kökündən "bir şeyə inanmaq" deməkdir. İstər gerçəyə uyğun olsun, istər olmasın. İlim=bilmek" sözü isə belə deyil. O yalnız gerçəyə uyğun gələn inanc mənasını verər. "Artım" sözü gerçəyə uyğun gəl-mayan mövzulara inanmaq mənasında istifadə edildiyi üçün, gerçəyə uyğun gəlməmə vəziyyətinin sözün məfhum və anlayışının bir parçası olduğu sanıla bilər. Halbuki elə deyil.

Ayədə iştirak edən "tağut" sözü "rehebut=korkmak", "ceberut=üs-tün olmaq" və "melekut=malik olmaq" sözləri kimi məsdərdir və "azmaq, daşqınlıq göstərmək" deməkdir. Kimi yerlərdə adı fail (=et-ken ad) mənasında istifadə edilərək mübaliğə mənas(n)ı yüklənər. Məsələn bolluğu və çoxluğu üzündən kabından daşan su haqqında "tağa'l mau =su daşdı, kabına sığmadı" deyilir. Əvvəllər insan haqqında istifadə edilməsi istiare yolu ilə idi. Lakin zamanla istifadə edilə istifadə edilə sözün gerçək mənas(n)ı kimi qəbul edildi. İnsan üçün istifadə edildiyində insanın, ağıl və ya şəriət tərəfindən özü üçün təyin olunan tutumun xaricinə çıxması mənasını verər. Buna görə tağut, Allaha qarşı qulluq vəzifələrini etməməkdə inad edən, bu tutumu Allaha qarşı böyüklük göstərərək sərgiləyən zalım və zorba adam deməkdir. "Tağut, Allah xaricindəki bütün tapınılanlardır." sözünü deyənlərin məqsədi də bu anlama dönükdür.

"Sənə və səndən əvvəl endirilənlərə..." ifadəsi, "Allahın peyğəmbərlərinə endirdiklərinə" deməkdir. Bu ifadə yerinə "Sənə və səndən əvvəlki peyğəmbərlərə inandıqlarını" deyilə biləcəkkən elə deyilməməsinin səbəbi, ayədə Allahın kitabına və hökmünə baş vurma gərəyinin söz mövzusu olmasıdır. Bundan aydın olur ki: "Tağuta inanmamaları özlərinə əmr olunduğu halda..." ifadəsindəki əmrdən məqsəd, səmavi kitablarda və Hz. Məhəmməd (s. a. a) ilə ondan əvvəlki peyğəmbərlərə enən vəhylərdə iştirak edən əmrdir.

"Sənə və səndən əvvəl endirilənlərə inandıqlarını sananları görmədinmi?..." ifadəsi olabiləcək bir gizli suala cavab mahiyyətindədir. Sanki "Uca Allah nə üçün 'Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin...' buyurdu?" deyilmiş də ona belə cavab verilmiş: "Onların itaət etməkdən necə geri dayandıqlarını görmədinmi? Belə ki, tağutun hakimliyinə baş vurmaq istəyirlər." Cümlədəki sual təəssüf ifadə edər. Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı belədir:

"Bəzi insanlarda gördüyün bu tutum təəssüf vericidir. Onlar sənə endirilən kitaba və səndən əvvəlki peyğəmbərlərə endirilənlərə inandıqlarına inanırlar. Halbuki səmavi kitablar, insanların anlaşılmazlığa düşdükləri məsələlər haqqında hökm vermək üçün endilər. Allah isə bu gerçəyi onlar üçün belə açıqlayır: "İnsanlar bir tək ümmət idi. Sonra Allah, müjdələyici və xəbərdarlıqçı olaraq peyğəmbərləri göndərdi. İnsanlar arasında, anlaşılmazlığa düşdükləri xüsuslarda hökm verməsi üçün, onlarla birlikdə haqq olaraq kitab da göndərdi." (Bəqərə, 213) Bu adamlar anlaşılmazlığa düşdüklərində tağutların hakimliyinə baş vururlar. Halbuki tağutlar azğın, Allahın dininə inadla etiraz edən və haqqı tapdalayan kəslərdir. Üstəlik bu adamlar söz mövzusu səmavi kitablarda tağuta qarşı çıxmaqla əmr olunmuşlar idi. Tağutların hakimliyinə baş vurmanın Allahın kitablarını etibarsız etmək, içlərindəki qanunları qüvvədən qaldırmaq demək olması, bunun qadağan edilməsi üçün kafi səbəbdir."

"Şeytan da onları uzaq (tünd) bir pozğunluğa salmaq istəyir." ifadəsi, bu adamların şeytan qışqırtması və azdırması ilə tağutların hakimliyinə baş vurduqlarına dəlalət edir. Şeytanın bu qışqırtmaqdakı məqsədi onları uzaq (tünd) bir pozğunluğa salmaqdır.

"Onlara, "Allahın endirdiyinə və Rəsula gəlin" deyildiyi zaman..." Ayədəki "tealev=gelin" sözü, əslində "yüksəklik" mənasını verən "teali" kökündən əmr sigasıdır. Yenə ayədəki "yesuddune anke sududen" "sadde" kökündən "üz çevirmək" deməkdir. "Allahın endirdiyinə və Rəsula" ifadəsi, "Allahın hökmünə və onunla hökm edən kimsənin hökmünə" deməkdir.

"səndən üz çevirdiklərini" ifadəsində yalnız adamların Peyğəmbərimizə arxa çevirmələrinə diqqət çəkildi. Halbuki o adamlar həm Qurana, həm də Rəsula tərəf çağırılmışlar idi; yalnız Peyğəmbərimizə deyil. Çünki kədərə (təəssüfə) gətirib çıxaran davranış, Allahın endirdiyinə iman etdiklərinə inanan kəslərin [yəni inandıqları qənaətində olanların] davranışıdır. Buna görə onlar kafir deyildirlər ki, açıqca Allahın kitabına üz çevirsinlər. Onlar gerçəkdə Allahın endirdiyinə inanmış görünüşü verən, lakin Peyğəmbərdən üz çevirən münafiqlərdir.

Bundan aydın olur ki, Allahın hökmünə təslim olarkən Peyğəmbərin hökmünə təslim olmaqda tərəddüd edərək Allah ilə Peyğəmbər arasında ayrım etmək qətiliklə münafiqlikdir.