Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

169- Allah yolunda öldürülənləri əsla/çəkin ölü sanma. Əksinə onlar diridirlər və Rəbləri yanında ruzi verilərlər.



170- Belə ki onlar Allahın, lütf və kərəmindən özlərinə verdiklərindən ötəri sevinc içindədirlər. Arxalarından gələcək və hələ özlərinə qatılmamış olan şəhid qardaşlarına heç bir qorxu və kədər ol/tapılmadığı müjdəsinin sevinci içindədirlər.



171- Onlar, Allahdan gələn nemət və kərəmin; Allahın möminlərin mükafatını məhv etməyəcəyi müjdəsinin sevinci içindədirlər.

ayələrin şərhi

Oxuduğumuz ayələr, Uhud Döyüşü haqqında enən ayələrin davamı xüsusiyyətindədir. Bu ayələrdə, Mədinədən Uhuda doğru getməkdə olan möminlər ordusundan ayrılan və onları tək buraxan münafiq qrupun vəziyyətinə toxunulur və onların döyüşdə öldürülənlər üçün söylədiklərinə cavab verilir. Yenə bu ayələrdə şəhidlərin öldürülmələrindən sonrakı vəziyyətləri izah edilir və onlara Allaha yaxınlıq mövqesində təqdim edilən nemətlərdən danışılır və arxalarından gələcək qardaşlarına bağlı duy/eşitdikləri sevinc dilə gətirilir.

"(Bədir Döyüşündə) iki qatını (düşmənin) başına gətirdiyiniz bir müsibət, (Uhud Döyüşündə) sizin də başınıza gəlincəmi..." Bilindiyi kimi daha əvvəlki ayələrdən birində uca Allah, möminlərə kafirlər kimi olub öldürülən qardaşlarına kədərlənmələrini, onlar üçün hayıflanmalarını qadağan etmişdi. Bu qadağan etməyi açıqlayarkən həyat və ölüm mövzusunun öz əllərində deyil, sırf Allahın səlahiyyətində olduğunu ifadə etmişdi. Səlahiyyət ONun əlində olduğu üçün də yaxında və ya uzaqda olmaq, döyüşə qatılmaq və ya səfərdən geri qalmaq kimi bəhanələrə sığınmanın mənasız olduğunu vurğulamışdı. Bu şərhdən sonra təkrar eyni mövzuya dönərək bu ayədə Uhud Döyüşündəki müvəffəqiyyətsizliyin təbii səbəb-nəticə qanunu işığında meydana çıxan yaxın səbəbinə barmaq basır və bu müvəffəqiyyətsizliyin səbəbinin, Uhud günü etdikləri əmrə itaətsizlik olduğunu ifadə edir.

Söz mövzusu itaətsizlik, birinci dərəcədə oxçuların mevzilerini bo-şaltmaları və ikinci dərəcədə də yarı yolda geri dönənlərin və döyüşə qatılmayanların tutumudur. Qısacası müvəffəqiyyətsizliyin səbəbi, möminlərin komandirləri və rəhbərləri olan Peyğəmbərin əmrlərinə uyğun gəlməmələri, qorxuya qapılıb zəifliyə uğramaları və döyüş haqqında görüş ayrılığına düşmələridir. Bu da təbii ənənəyə (qanuna) və normal inkişaflara görə təxribatın səbəbi olmuşdur.

Buna görə ayənin mənas(n)ı belədir: Qarşı tərəfə iki qatını daddırdığınız, başlarına iki misli gətirdiyiniz bir müsibət niyə/səbəb sizin başınıza gəldi, bilirsinizmi? Bu müsibət, sizin özünüzdən və tutumunuzdan başınıza gəldi. Belə ki, fəth və zəfər səbəbini öz əllərinizlə işləməz hala gətirdiniz, komandirinizə itaətsizlik etdiniz, qorxuya qapılıb zəifliyə uğradınız və görüş ayrılığına düşdünüz.

Bu ayədə, Müsəlmanların başına gələn müsibəti "iki qatını (düşmənin) başına gətirdiyiniz" sifəti ilə xarakterizə edilir. Bu xarakterizə etmə ilə möminlərin Uhud Döyüşündə uğradıqları müsibət, kafirlərin başlarına Bədir Döyüşündə gələn müsibətlə müqayisə edilir. Uhud Döyüşündə möminlərdən yetmiş adam öldürülmüşdü. Halbuki Bədir günü kafirlərin uğradığı müsibət bunun iki bərk/qatı idi. Çünki Bədir günü kafirlər yetmiş ölü və yetmiş əsir vermişlər idi ki, bu balans möminlərin Uhud Döyüşündəki yetmiş ölüsünün iki bərk/qatı bir itkin demək idi.

Bu xarakterizə etmədə möminlərin ürəklərindəki daşqınlığı təskinlik vermək və uğranılılan müsibəti kiçik hesab etmək vardır. Çünki möminlər düş-manlarına daddırdıqları müsibətin yarısına uğradıqlarına görə kədərlənmələri və qanun basdırılmaları yersizdir.

Başqa bir görüşə görə də ayənin mənas(n)ı belədir: "Bu müsibəti siz özünüz seçdiniz. Çünki möminlər Bədir Döyüşündə al/götürdükləri əsirləri fidyə qarşılığında sərbəst buraxmağı seçmişlər idi. Halbuki əsirlərlə əlaqədar hökm, öldürülmələri yolunda idi. Ayrıca özlərinə belə bir şərt də şərtmiş idi ki; 'əgər əsirləri fidyə qarşılığında sərbəst buraxmağı qəbul etsəniz, gələcəkdəki bir döyüşdə o əsirlər qədər adam sizdən öldürülər.' Bu şərtə baxmayaraq Müsəlmanlar, 'Razıyıq. Biz fidyələri al/götürər, onlardan faydalanarıq. İrəlidəki bir döyüşdə bizdən öldürülənlər olunca öldürülənlərimiz şəhid olar [və buna görə zərər etməmiş olarıq]' demişlər idi."

Ayənin davamı, yəni, "Allahın hər şeyə gücü yetər" ifadəsi bu ikinci şərhi təsdiq edər. Hətta onun doğruluğuna dəlil meydana gətirər. Çünki ayənin bu son cümləsi daha əvvəlki şərh ilə, ancaq məcbur etmə yolu ilə bardaşa bilər. Bunun rəvayətə söykənən dəlili, "Ayələrin hədislər işığında şərhi" hissəsində Əhli Beyt İmamlarına söykənən bir rəvayət olaraq gələcəkdir.

"İki birliyin qarşılaşdığı gün başınıza gələnlər..." (iki ayənin sonuna qədər.) Bu iki ayənin birincisi az əvvəl toxunduğumuz şərhi təsdiq edər. Bu şərh bu idi: "Də ki: Bu, sizin özünüzdən qaynaqlandı." ifadəsindən məqsəd möminlərin Bədir günü al/götürdükləri əsirləri fidyə qarşılığında sərbəst buraxmaları və Allahın bu mövzuda özlərinə qaçdığı şərti qəbul etmələridir. Elə olunca, bu müsibətin başlarına gəlməsi, Allahın icazəs(n)i ilədir. Daha əvvəl toxunulan ilk şərhə, yəni ayənin mənasının "Bu müsibətə uğramanızın birbaşa (yaxın) səbəbi, Peyğəmbərin əmrinə qarşı gəlmənizdir" formasında olmasına gəlincə, görünüşə görə bu məna ilə uğranılılan müsibəti, Allahın icazəsinə bağlamaq arasında bir uyğunlaşma, bir uyğun gəlmə yoxdur. Bu açıqca görülür.

Söylədiklərimizin işığı altında müsibətin başa gəlməsini Allahın icazəsinə söykəmək; "Bu, sizin özünüzdən qaynaqlandı." ifadəsinin şərhi xüsusiyyətini daşıyar. Ayrıca bu söykəmə, "möminləri ayırt et/ət-mesi..." ifadəsi ilə əlaqə qərargaha zəmin hazırlayar. Bu əlaqənin qurulması ilə münafiqlərin vəziyyətini, söylədikləri sözləri, bu sözlərə verilən cavabı, Allah yolunda öldürülmək formasındakı bu ölümün mahiyyətinə bağlı şərhin gündəmə inkişaf edinin yolu açılmış olar.

"ya da müdafiə etmə edin..." Yəni əgər Allah yolunda döyüşmürsünüzsə, heç olmazsa namusunuzu və can təhlükəsizliyinizi müdafiə edin. "Onlar o gün imandan çox küfrə yaxın idilər." ifadəsinin orijinalında keçən "lam" hərfi cerri "elə" mənasındadır. Ayədə ifadə edilən bu vəziyyət [yəni imandan çox küfrə yaxın olmaları] münafiqlərin açıq (zahiri) küfrə görə hallarıdır [qərbi küfrə yəni münafiqliyə görə deyil]. Münafiqliyə gəlincə, onsuz da/zatən bu davranışları ilə onun içinə düşmüşlər idi.

"Ağızlarıyla ürəklərində olmayanı söyləyirdilər..." İfadədəki "ağızlarıyla" sözü həm mənas(n)ı gücləndirmək üçün, həm də ağızlar ilə ürəklər arasındakı qarşılıqlığı güdmək üçün istifadə edildi.