Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №6 (76) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №6 (76)

ABSTRACT 
Azize  Huseynova 
The antioxidant features of essentila oil  
Plants form lamiaceal family 
This article is about the of essentila oil which is synthesized in different parts of plants and 
its effects. The aim of the study is to leran antioxidant effect of plants. Which contains essential oil 
from lamiaceal family and its importance agaenst parasits. The main components of essentila oil are 
terpenead  and  phenols.  It  proved  that  among  phenols  bioflavonaids  are  more  effective.  Flavanoid 
and  phenols  are  substances  which  can  neutralize  free  radicals.  As  phenols  terpenes  are  also 
antioxidant.  In  veterinary  it  is  important    to  use  plants  which  are  rich  in  antioxidants  againts 
parasitis.  The reason is  these plants have vermigful effects  as well helps  immune system marking 

27 
fice radicals harmless and protects the function of organs. The main aim in stuyding the compenets 
of usage of these natural substances in farmacology. Since air country is very rich in plants which 
have essentila oil in it is more suitable to extend studies on this field. 
 
РЕЗЮМЕ 
Azize Гусейнова 
Антиоксидантные Свойства Растений Семейства  
Губоцветных, Содержащих Эфирные Масла 
В  статье  рассказывается  о  компонентном  составе  и  свойствах  воздействия  эфирных 
масел,  синтезируемых  из  различных  органов растений.  Цель  исследования,  проведенного в 
литературе,  заключается  в  определении  антиоксидантных  свойств  растений  семейства 
губоцветных, содержащих эфирные масла, а также выяснении значимости их использования 
в  борьбе  с  паразитами.  Основными  комранентами  эфирных  масел  являются  терпены, 
терпеноиды  и  производные  фенола.  Было  установлено,  что  антиоксидантное  воздействие 
биофлаваноидов  в  составе  производных  фенола  более  сильное.  Флавоноиды  и  фенольные 
соединения,  с  легкостью  выделяя  водоров  в  гидроксильной  группе  ароматического  ядра, 
могут  нейтрализовать  свободные  радикалы.  Терпены  обладают  тем  же  антиоксидантным 
характером,  что  и  фенолы.  В  ветеринарии  в  борьбе  с  паразитами  имеет  большое  значение 
использование растений, богатых антиоксидантами. Наряду с глистогонными свойствами эти 
растения  выводят  свободные  радикалы  из  организма  хозяина  увеличивая,  таким  образам  и 
обеспечивая  функционирование  органов.  Цель  изучения  компонентного  состава  эфирных 
масел по отдельности заключается в увеличении использования этих натуральных веществ в 
фармакологии.  Ввиду  того,  что  наша  страна  богата  растениями,  содержащими  эфирные 
масла, рост исследований в этом направлении представляется целесообразным. 
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  26  aprel  2016-cı  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 09) 
       
  Məqaləni  çapa  təqdim  etdi:  Biologiya  üzrə  elmlər  doktoru 
E.Məmmədov 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

28 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 6 (76) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 6 (76) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 6 (76) 
 
 
HƏBİB HÜSEYNOV 
[e-mail]  
                                             SƏXAVƏT  BAYRAMOV                                                                       
LEYLABƏYİM SEYİDOVA 
                                                                  Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:581 
 
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI ŞƏRAİTİNDƏ DƏNLİ BİTKİLƏRİN ƏSAS 
ZƏRƏRVERİCİLƏRİNƏ QARŞI MÜBARİZƏ ÜSULLARI 
 
Açar    sözlər:  zərərverici,  yumurta,  sürfə,  Byrsocrypta    coerulecens,  Anisoplia    leucaspis, 
Locusta  migratoria 
Key    words:  vermin, egg,  larva,  Byrsocrypta    coerulecens,  Anisoplia    leucaspis,  Locusta  
migratoria 
Ключевые  слова: вредитель, яйцо, личинка, Byrsocrypta  coerulecens, Anisoplia  leu-
caspis, Locusta  migratoria 
 
 
Naxçıvan    Muxtar    Respublikasında    kənd    təsərrüfatının    mühüm    sahələrindən    biri  
taxılçılıqdır.  Əsas    ərzaq    bitkisi    olan    buğdanın    məhsuldarlığını    artırmaq,  yüksək    keyfiyyətli  
məhsul  əldə  etmək  üçün, onlara  ciddi  iqtisadi  zərər  verən  müxtəlif  ziyanverici  və  xəstəlikləri  
öyrənmək  və  onlara  qarşı  elmi  əsaslarla  müvafiq  tədbirləri  işləyib  hazırlamaq  elm  qarşısında  
duran  vacib  məsələlərdən  biridir. 
 
Naxçıvan  MR-də  dənli  bitkilərin  zərərvericilərini  ilk  dəfə  Ə.Ə.Cəfərov  tədqiq  etmişdir. 
O, muxtar  respublika  ərazisində  dənli  bitkilərə  ziyan  vuran   30  növ  zərərverici  qeyd  etmiş  və  
onların  bioloji  xüsusiyyətlərini  öyrənmişdir (2). Ə.Ə.Cəfərovdan  başqa  muxtar  respublikada  ta-
xıl bitkilərinin zərərvericilərini bir sıra tədqiqatçılar S.H.Məmmədov, N.C.Vəzirov, Y.M.Məmmə-
dov, C.Ə.Quliyev  və  başqaları  da  tədqiq  etmişlər. 
 
Ədəbiyyat  məlumatlarının  araşdırmaları  göstərir  ki, muxtar   respublika  şəraitində  taxıl  
bitkilərinə    daha    çox    ziyan    aşağıdakı    zərərvericilər:  böyük    taxıl    mənənəsi-Sitobium    avenae  
Fabr.,  qarağac    mənənəsi    -  Byrsocrypta    coerulecens    Pass.,  yaşıl    qarğıdalı    mənənəsi-
Rhopalosiphon maydis  Fitch., ağqalxanlı  sümürtkən-Anisoplia  leucaspis Cast.,taxıl  sümürtkəni –
Anisoplia  austriaca major  Reitt., zəlicə  böcəyi - Oulema melonopus L., dağıstan  tozcuqyeyəni  -
Podonta    daghestanus  Reitt  .,  çöl    şıqqıldağı  -  Agroiotes  gurgustanus  Fald.,  buğda    tripsi    -
Haplothrips tririci Kurd., ziyankar  bağacıq – Eurygaster integricepis Put., merimoza - Meromyza    
saltatrix L., adi  taxıl  sovkası  - Agrotis segetum Schiff., hessen  milçəyi  -Mayetiola  destructor  
Say.,  İsveç    milçəyi  –  Oscinosoma    frit    L.,  sivribaş    bağacıq  -  Aelia    acuminata    L.,  yaşılgöz  
milçək – Chlorops  pumilionis  Bjerk., italya  çəyirtkəsi – Calliptamus  italicus L., bostan  çəyirtkəsi  
-  Locusta    migratoria  L.,  mavr    bağacığı  -  Eurygaster    maurus    L.,  taxıl  böcəyi  –  Zabrus  
tenebrioides Goez  vardır (2, s. 3-56).    
Kənd təsərrüfatı bitkilərindən yüksək məhsul almaqla başlıca amil onların zərərvericilərinə 
qarşı  mübarizə  tədbirlərinin  işlənib  hazırlanmasıdır.  Mübarizə  tədbirlərinin  vaxtında  və  səmərəli 
şəkildə  aparılması  yetişdirilmiş  məhsulun  qurudulub  saxlanmasına  əvvəlcədən  zəmanət  verir. 
Ümumən qəbul olunmuş aşağıdakı mübarizə üsulları mövcuddur:                                 
 1. Mexaniki mübarizə 
2. Fiziki mübarizə 
3. Aqrotexniki mübarizə 
4. Kimyəvi mübarizə 

29 
5. Bioloji mübarizə 
Bu  mübarizə  tədbirlərinin  içərisində  mexaniki  və  fiziki  mübarizə  üsullarının  imkanları 
məhdud və yüksək əhəmiyyət kəsb etmədiyindən, biz nəzəri məlumatlar və eksperimental təcrübə 
əsasında üç əsas mübarizə üsulunu öyrənmişik. 
I. Aqrotexniki mübarizə üsulu 
Mübarizə üsulları içərisində əsas yeri aqrotexniki mübarizə üsulu tutur. Bu mübarizə tədbir-
lərinə torpağın becərilməsi, növbəli əkin, alaq otlarının məhv edilməsi, gübrə normalarının verilmə-
si, səpin müddəti, sort davamlığı və s. daxildir ki, bunların vaxtında aparılması, müvafiq normalar 
üzrə tətbiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
Tədqiq etdiyimiz sümürtkən böcəklərinə qarşı aqrotexniki mübarizə üsulları bir sıra alimlər 
tərəfindən öyrənilmişdir. 
M.Ə.Musayev  (1982)  göstərir  ki,  yazda  dondurma  şumunun  bir  dəfə  kultivasiya  edilməsi 
nəticəsində sümürtkən böcəklərinin sürfələri 20-25%, üç dəfə kultivasiya nəticəsində isə 50-60%-ə 
qədər  məhv  olur.  Eyni  zamanda  müəllif  qeyd  edir  ki,  aprelin  axırları  və  mayın  əvvəllərində 
sümürtkən böcəklərinin sürfələrinin puplaşdığı dövrdə sahələrin şumlanması nəticəsində puplar 87-
90%-ə qədər azalır (3). 
Ə.C.Musayev  (1981)  göstərir  ki,  kövşənliyin  5-7  dərinlikdə  üzlənməsi  zamanı  1  m
2
-də 
12,6% yumurta, 17,7% isə sürfənin məhv olmasına səbəb olur (4). 
Buna görə də Şıxmahmud kəndinin əkin sahələrində yaz şumu aparılan zaman, torpağın üst 
qatlarında  məhv  olmuş  çoxlu  miqdarda  sümürtkən  böcək  sürfələri  müşahidə  etdik.  Bunlar  quşlar 
tərəfindən yeyilir və ya quruyub məhv olurlar. Şumun üst səthinə yaxın 5-8 sm dərinlikdə də çoxlu 
sümürtkən böcək sürfələri tapa bildik. 
Növbəli əkin sisteminin də sümürtkən böcəklərinin sayının azalmasında əhəmiyyəti vardır. 
Belə  ki,  bir  bitkinin  digəri  ilə  əvəz  olunması  zamanı  zərərvericilərin  çoxu,  xüsusilə  monofaq  və 
olifaq  növlər  tələf  olurlar.  Topladığımız  materiallar  göstərir  ki,  müntəzəm  taxıl  bitkiləri  əkilən 
sahələrdə  sümürtkən  və  zəlicə  böcəklərinin,  payızlıq  sovka  və  onların  sürfələrinin  sayı  çox  olur. 
Şıxmahmud  kəndində  bir  neçə  il  təkrar  əkilən  sahələrdə  sümürtkən  böcəklərinin  sürfələrinin 
sıxlığını  müəyyən  etmək  üçün  mart-aprel  ayında  hər  hektarda  10  qazma  işi  0,25  m
2
:50x50 
aparmaqla 1 m
2
-də olan sürfələrin sayını müəyyən etməyə nail olduq və aşağıdakı nəticəni aldıq. 
                                                                                              
                            
       Cədvəl 1 
Şıxmahmud kəndində bir neçə il taxıl 
əkilən sahələrdə sümürtkən böcəklərin sürfələrinin sıxlığı 
 
 
 
 
 
 
 
 
Əkin altında 
olan sahə
 
Sahənin əkin 
altında qaldığı 
dövr
 
Müşahidənin 
aparıldığı  sahə
 
Müayinə 
aparılmış tarix
 
1 m
2
-də 
olan 
sürfələr
 
Herik sahə 
Payızlıq taxıl 
Payızlıq taxıl 
Payızlıq taxıl
 
I il 
I il 
II il 
III il
 
Payızlıq taxıl 
Payızlıq taxıl 
Payızlıq taxıl 
Payızlıq taxıl
 
20.III.15 
25.III.15 
30.III.15 
05.IV.15
 
2,0 
3,0 
4,8 
6,0
 
    
Cədvələ əsasən deyə bilərik ki, birinci il taxıl əkilən sahənin 1 m
2
-də 2 ədəd sürfə tapıldığı 
halda, üçüncü il taxıl əkilən sahədə sürfənin miqdarı 6 ədədə çatmış olur. Bütün bunlarla bərabər 
zərərvericilərin miqdarını azaltmaq üçün əkin sahələrini kənarlarındakı alaq otlarının təmizlənməsi, 
yaz dövründə kultivasiyaların aparılması, müvafiq dövrdə mineral gübrələrin norma üzrə verilməsi 
də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
 
Eyni zamanda növbəli əkin sistemi, səpin müddəti, səpin normaları, sort davamlığı da zərər-
vericilərin  növlərindən,  bioloji  və  ekoloji xüsusiyyətlərindən  asılı  olaraq  tətbiq  edilməlidir.  Aqro-
texniki mübarizə tədbirləri düzgün və vaxtında aparılarsa, onda digər mübarizə tədbirlərinə zəruri 
ehtiyac olmaz. 
II. Kimyəvi mübarizə üsulu 

30 
 
Taxıl  zərərvericilərinin  kütləvi  surətdə  artdığı  illərdə  kimyəvi  mübarizə  tədbirlərinin 
aparılması  zəruriyyəti  meydana  çıxır.  Taxıl  zərərvericilərindən  sümürtkən  böcəklərinə  qarşı 
kimyəvi  mübarizə  üsulundan  bir  sıra  alimlər  müvəffəqiyyətlə  istifadə  etmişlər.  Bunlardan 
İ.M.Belyayev, M.V.Qorlenko, Y.T.Dyakov (1970) və başqalarını göstərmək olar (6). 
 
Azərbaycan Respublikası şəraitində N.H.Səmədov (1964) apardığı təcrübələrə əsasən yazır 
ki, hektara 60 kq hesabı ilə 12%-li heksaxloran verəndə sümürtkən böcəklərinin sürfələrinin 76,6%-
i məhv olur (5). 
 
C.M.Preskott  (2002)  öz  təcrübələrinə  əsasən  italiya  çəyirtkəsi  və  asiya  çəyirtkəsinə  qarşı 
Fosforin  M  preparatından  yetkin  fərdlərdə  100  ml/10  l  su  dozada,  ziyankar  bağacıq  və  taxıl 
böcəyinə  qarşı  isə  Mayestro  5  EC  preparatından  uyğun  olaraq  erkən  dövrdə  20  ml/10  l  su  və  50 
ml/10  l  su  dozada  istifadə  edilməsini  göstərmişdir  (7).  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında  dənli 
bitkilərin  zərərvericilərinə  qarşı  kimyəvi  mübarizə  üsuludan  Ə.Ə.Cəfərov  (1977)  və 
Y.M.Məmmədov (1990-1994) istifadə etmişlər. 
 
Ə.Ə.Cəfərov (1977) sümürtkən böcəklərinə qarşı hektara 1,5-2 kq hesabı ilə 80%-li xlorofos 
və  2  kq  hesabı  ilə  metofos  çiləməklə  yüksək  nəticə  əldə  etmişdir.  Müəllif  eyni  zamanda  zəlicə 
böcəyinin  kütləvi  yayıldığı  illərdə  sahələrə  1,5-2  kq  80%-li  xlorofos  və  metafosla  dərmanlama 
aparılmasını  məsləhət  görmüşdür.  Taxıl  sovkasının  tırtıllarının  sahələrdə  çox  yayıldığı  illərdə  10 
sünbüldən  20  tırtıl  olduğu  şəraitdə  metafos  konsentratı  ilə  çiləmə  aparılmasını,  taxıl  hessen 
milçəyinin kütləvi çoxaldığı illərdə xlorofos, metafos və metotion preparatlarının istifadə edilməsini 
zəruri hesab edir (2, s. 24-29). 
 
Naxçıvan şəraitində Y.M.Məmmədov (1994) sərtqanadlı böcəklərə qarşı 3 il ardıcıl apardığı 
kimyəvi mübarizələrin nəticələrini aşağıdakı kimi göstərir. Kimyəvi preparatlardan 85%-li sevin 1,5 
kq, 35%-li fazolon 1,5 l, 30 %-li vofotoks 1,4 l,  40 %-li foksik 1,4 l, 40%-li metofos 1 l, 80%-li 
xlorofos  1,5  l  (etalok)  hər  hektara  tətbiq  etməklə  86,84%,  81,57%,  80,26%,  76,31%,  75%  və 
77,63%  texniki  effekt  almışdır  və  nəticədə  hər  hektardan  2,26  sentner  əlavə  məhsul  almağa 
müvəffəq olmuşdur (1). 
 
Tədqiqat  işimizlə  əlaqədar  olaraq  2015-ci  ildə  may-iyun  aylarında  Şıxmahmud  kəndinin 
əkin  sahəsində  10  hektarlıq  payızlıq  buğda  sahəsində  nəzarət  sahə  ayırmaqla  kimyəvi  mübarizə 
tətbiq etdik, aldığımız nəticələr aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir. 
 
Cədvəl 2 
Sümürtkən böcəklərinə qarşı mübarizədə sınaqdan keçirilən 
preparatların texniki səmərəliliyi  
 
 
 
 
 
 
 
Kimyəvi 
preparatlar
 
Hər hektara sərf 
olunma miqdarı
 
Mübarizədən əvvəl 
1 m
2
-də olan böcək 
sayı 
 
Mübarizədən 
sonra 1 m
2
-də 
olan böcək sayı
 
Texniki 
səmərəlilik 
(nəzarətə görə) 
 
Sevin  
Fazolon  
Metafos   
Nəzarət 
 
85%-li, 1,5 kq  
35%-li, 1,5 l 
40%-li, 1 l 
-
 
4 ədəd 
4 ədəd 
4 ədəd 
4 ədəd
 
0,5 
0,6 
0,9 
5
 
87,5% 
85% 
72,5% 
-
 
       
Cədvəldən göründüyü kimi mübarizə tətbiq olunan sahələrdə 1 m
2
-də həşəratların sayı 4-dən 
0,5:0,6 və 0,9-a endiyi halda, mübarizə tətbiq olunmayan nəzarət sahədə həşəratların sayı 4-dən 5-ə 
qalxmışdır.  Bu  da  təbii  ki,  məhsul  itkisinə  səbəb  olar.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  dənli  bitkilərdə 
kimyəvi mübarizə üsulu məhsul yığımına 20-30 gün qalmış tamamilə dayandırılmalıdır. 
III. Bioloji mübarizə üsulu 
Zərərvericilərə qarşı bioloji mübarizədə bir çox amillər tətbiq olunmuşdur. Bir sıra yırtıcı və 
parazit həşəratların, quşların və müxtəlif göbələk xəstəliklərinin rolu göstərilmişdir: 
İ.İ.Meçnikov  (1880) sümürtkən böcək sürfələrinin parazit qurdlar tərəfindən məhv edilmə-
sini göstərmişdir. 
Sürfələrin  və  pupların  kütləvi  surətdə  muskardin  xəstəliyinə  tutulduğunu  hələ  1938-ci  ildə 
O.S.Moroşkina göstərmişdir. 

31 
A.V.Boqaçev  (1946)  Azərbaycan  şəraitində  sümürtkən  böcəklərinin  təbbi  düşmənlərindən 
İcdia  puadripunsrata  Fabr,  Tiphia  fomorata  Fabr,  Tophia  maria  Fabr  bir  çox  quşları  (alaçöhrə, 
zağca,  qara  toyuq,  sığırçın,  leylək  və  başqaları)  və  bir  sıra  yırtıcı  böcəkləri,  eyni  zamanda 
muskardinə və filaşeriya xəstəliyinə tutulduğunu göstərmişdir. 
Aparılmış  araşdırma  zamanı  (2015)  Naxçıvan  şəraitində  dənli  bitkilərin  əkin  sahələrinin 
şumlanması dövrü bir sıra quşların - zağcalar, alaqarğalar, leyləklər və s. traktorun arxasınca gəzə-
rək böcək sürfələrinin məhv etdiklərini və onunla bərabər yağıntının miqdarının çox olduğu illərdə 
sürfələrin muskardinə və filaşeriya xəstəliyinə tutulmasını müşahidə etdik. 
Bizim müşahidələrimiz də müəlliflərin fikirlərini təsdiq edir. 
Ədəbiyyat məlumatlarından məlum olmuşdur ki, xalisid Anapheslemoe Bark paraziti zəlicə 
böcəyinin yumurtalarını məhv edir. Tetrastipus endepa-razitinin yumurtaları, zəlicə böcəyinin sürfə-
lərini bütün yaş dövrlərində, hətta puplarını belə məhv edir. Lemofaqus paraziti öz inkişafını zəlicə-
nin sürfəsində keçirə bilir və pup mərhələsində onu məhv edir (7, s. 66-71). 
Dənli bitkilərin zərərvericisi olan sovkalara qarşı trixoqramma parazitinin rolu böyükdür.   
Ziyankar  bağacığın  təbii  düşmənləri  yumurta  yeyən  telnomuslar,  faziya  milçəkləri,  bir  sıra 
yırtıcı böcəklər və quşlardır. 
Naxçıvan  MR-də  mənənələrə  qarşı  7  nöqtəli  parabizən  böcəyinin  bioloji  mübarizədə  rolu 
böyükdür. Müşahidələrimiz zamanı mənənələrlə yoluxan sahələrdən həmin parabizən böcəklərinin 
mənənələri kütləvi məhv etməsini gördük. 
Bütün  bunlarla  bərabər  yuxarıda  göstərdiyimiz  mübarizə  üsullarını  bütövlükdə  və  ardıcıl 
şəkildə  aparılması  zərərvericilərə  qarşı  yüksək  əhəmiyyət  kəsb  etmiş  olur  və  bununla  da  məhsul 
itkisinin qarşısını almış olarıq.                                     
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Məmmədov Y.M. Naxçıvan  MR- da dənli  bitkilərin  sərtqanadlılar (Coleoptera)  faunası  əsas  
zərərvericilərə  qarşı  mübarizə  tədbirləri: Biol. elm nam. dis. ... avtoref., 1995, 21 s 
2.
 
Cəfərov  Ə.Ə.Dənli  bitkilərin  zərərvericiləri  və  onlara  qarşı  mübarizə  tədbirləri,  ADN,  Bakı, 
Azərnəşr, 1977, 56 s 
3.
 
Musayev  M.Ə.,Əliyev  S.V.Naxçıvan  MSSR-də  aparılmış  zooloji  tədqiqatların  yekunları  // 
Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri, Biologiya elmləri seriyası, 1982, № 6, s. 54-65 
4.
 
Əliyev C.Ə., Musayev Ə.C., Mövsümov Z.R., Süleymanov S.İ. Azərbaycan  SSR-də dənli taxıl 
bitkilərinin yetişdirilməsinə  dair  tövsiyələr. Bakı, 1981, 78 s 
5.
 
Səmədov,  N.H,  Səlimxanov  H.M.  Dənli  və  paxlalı  bitkilərin  zərərvericiləri.  Bakı,  Azənəşr, 
1964, 64 s 
6.
 
Беляев И.М., Горленко М.В., Дьяков Ю.Т.и др, Вредители и болезни  полевых  культур. 
М.: Россельхозиздат, 1970, 229 с 
7.
 
Прескотт Дж.М., Бурнетт П.А.,Сари Е.Е, Болезни и вредители пшеницы, Алмата, ГТЦ-
СИМИТ, 2002, 135 с
 
 
ABSTRACT 
Habib Huseynov 
Sakhavet Bayramov 
Leylabeim Seyidova 
 
Methods of dealing with major pest of grain crops in the conditions of the  
Nakhchivan Autonomous Republic 
Grain  growing is one of important branches of agriculture in the Nakhchivan Autonomous 
Republic. In order to increase the productivity of major food crops and get a high quality product it 
is necessary to explore and develop the appropriate measures on a scientific basis against a variety 
of pests and diseases prinosyashih serious economic harm to them, it is one of the most important 
issues facing science. 

32 
 For  increase  of  food  security  and  development  grain-growing  in  the  Nakhchivan 
Autonomous Republic, pest control and diseases are the main directions of research work. 
During  the  investigation  were  studied  agrotechnical,  chemical  and  biological  methods 
against  30  species  of  crops  are  widely  distributed  in  the  territory  of  Nakhchivan  Autonomous 
Republic. To agrotechnical actions for pest control cultivate soils, a crop rotation belong, norms of 
mineral fertilizers, sowing time, stability of a grade and others. Studied efficiency using of fazalon, 
sevin and metofoz. It is specified a role of beast insects and parasites, birds and also various fungal 
diseases in biological fight. 
РЕЗЮМЕ 
Габиб Гусейнов  
Сахавет Байрамов 
Лейлабеим Сеидова  
Методы борьбы с основными  вредителями зерновых культур в условиях 
Нахчыванской Автономной Республики 
Зерноводство  является  одним  из  важных  отрасли  сельского  хозяйства  в 
Нахичеванской  Автономной  Республике.  Для  того,  чтобы  повысит  продуктивности 
основных продовольственных  культур и получить продукт высокого качества надо изучить 
и  разработать  соответствующие  меры  на  научной  основе  направленные  против    различных 
вредителей  и  болезней  приносяших  серьезного  экономического  ущерба  на  них,  является 
одним из наиболее важных вопросов стоящих перед наукой. 
В  целях  повышения  продовольственной  безопасности  и  развитие
 
зерноводство  в
 
Нахичеванской  Автономной  Республике,  борьба  с  вредителями  и  болезнями  являются 
основными направлениями научно-исследовательской работы. 
В  ходе  расследования  были  изучены  агротехнические,  химические  и  биологические 
методы  против  вредителей  30  видов  зерновых  культур  широко  распространенных  на 
территории  Нахчыванской  Автономной  Республики.  К  агротехническим  мероприятиям  по 
борьбе  с  вредителями  относятся  возделевание  почвы,  севооборот,  норм  минеральных 
удобрений,  сроки  посева,  устойчивость  сорта  и  другие.  Изучали  эффективность 
использования фазалона, севина и метофоза. Указано роль насекомых хищников и паразитов, 
птиц а также различных грибковых заболеваний в биологической борьбе. 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  26  aprel  2016-cı  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 09) 
       
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

33 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 6 (76) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 6 (76) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 6 (76)