Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №6 (76) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №6 (76)

ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Azərbaycan  etnoqrafiyası:  3  cilddə,  I  c.,  baş  red.  Bünyadov  T.Ə.  Bakı,  Şərq-Qərb,  2007, 
544 s 
2.
 
Qasımov  H.Z.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında  boyaqçılıq  və  sarı  rəng  verən  boyaq 
bitkiləri  //  Naxçıvan  Dövlət  Universitetinin  Elmi  Əsərləri,    Təbiət  elmləri  və  tibb  seriyası, 
Naxçıvan, Qeyrət, 2014, № 4(60), s. 37-43  
3.
 
Qasımov M.Ə. Azərbaycanın boyaq bitkiləri.  Bakı, Azərnəşr, 1987, 112 s 
4.
 
Mustafayeva  İ.R.,  İbadullayeva  S.C.,  Ələkbərov  R.Ə.,  İsmayılov  A.H.,  Qasımov  H.Z., 
Qasımova  Ş.Ş.  Farmakoqnoziya  botanikanın  əsasları  ilə.  Dərslik.  Naxçıvan,    “Əcəmi”  Nəşriyyat-
Poliqrafiya Birliyi, 2015, 668 s 
5.
 
Talıbov  T.H.,  İbrahimov  Ə.Ş.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  florasının  taksonomik 
spektri. Naxçıvan, Əcəmi, 2008, 364 s 
6.
 
Гроссгейм  А.А.  Растительные  ресурсы  Кавказа.  Баку,  АН  Азерб.  ССР,  1946,  671  с. 
357-369 
7.
 
Каримов  Г.  Красильные  растения  пустынной  зоны  Узбекистана,  Автореф.  дис  …. 
канд.  биол.наук. Ташкент, 1981. 21с 
 
ABSTRACT 
Hilal Gasimov 
In flore Nakhchivan Autonomous Republic plants outstanding 
red
 and brown coloration  
 
Ethnobotany  is  the  research  purposes  and  it  reflects  human-plant  attitude.  Ancient  people 
used  plants  in  their  own  lifetime  widely  as  herbal,  nutrition,  clothing,  dyeing  and  established 
national-etnobiological characteristics of historical heritage.  
 
Dyer  is  one  of  the  oldest  professions  Nakhchivan  population.  In  the  course  of 
development  and  research  obtained  yellow,  red,  blue,  purple,  black,  brown,  green  and  orange 
flowers  of  different  plants.  Of 
Rubia  tinctorum  L.,  Galium  aparine  L.,  Aeluropus  repens  (Desfl) 
Parl., Echium russicum J.F.Gmel, Bryonia dioica Jack., Chenopodium foliosum Aschers Crataegus 
curvisepala  Lindm.,  Rhamnus  cathartica  L.,  Mentha  aguatica  L.,  Berberis  vulgaris  L.  Rumex 
euxinus  Klok.,  R.pulcher  L.,  R.alpinus  L. 
and  other  plants  turns  red.  Too, 
Peganum  harmala  L., 
Lagonychium cabulicus Benth., 
Glycyrrhiza  glabra  L.,    Fraxinus  excelsior  L.,  Cotinus  coggygria  Scop.,  Juglans  regia  L., 
Punica granatum L. 
and other plants turns brown. 
 
 
 
 
 
 

40 
РЕЗЮМЕ 
Гилал Касымов 
Растения выдающий красное и кофейное  окрашивание во флоре  
Нахчыванской Автономной Республике  
Этноботаника  является  отраслью  исследований  для  использования  разнообразных 
целей  полезных  растений  со  стороны  народа  и  изучает  отношения  человек-растения. 
Древние  люди  в  своей  жизнедеятельности  использовали  растения  как  лекарстао,  одеяние, 
крашение, в обыденной жизни и тем самым создали особое национальное этнобиологическое 
историческое богатство.  
Красильщик является одним из древних профессий Нахчыванской населении. В ходе  
разработок  и  исследований  получены  желтые,  красные,  голубые,  фиолетовые,  черные, 
кофейные,  зеленые  и  оранжевые  цветы  из  разных  растений.  Из  Rubia  tinctorum  L.,  Galium 
aparine  L.,  Aeluropus  repens  (Desfl)  Parl.,  Echium  russicum  J.F.Gmel,  Bryonia  dioica  Jack., 
Chenopodium  foliosum  Aschers  Crataegus  curvisepala  Lindm.,  Rhamnus  cathartica  L.,  Mentha 
aguatica L., Berberis vulgaris L. Rumex euxinus Klok., R.pulcher L., R.alpinus L. и др. растений 
получается  красный  цвет.  А  так  же,  Peganum  harmala  L.,  Lagonychium  cabulicus  Benth.,  . 
Glycyrrhiza glabra  L.,   Fraxinus  excelsior  L., Cotinus  coggygria  Scop.,  Juglans regia  L.,  Punica 
granatum L.  и др. растений получается кофейный цвет. 
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  26  aprel  2016-cı  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 09) 
       
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

41 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 6 (76) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 6 (76) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 6 (76) 
 
 
                                                                                                              ZÜLFİYYƏ SALAYEVA                                                                                           
AMEA Naxçıvan Bölməsi 
 
 
                                                                                       E-mail: [e-mail] 
UOT:581 
 
İRİDALİS SIRASINA DAXİL OLAN BİTKİLƏRİN TƏDQİQİ VƏZİYYƏTİ 
 
Açar  sözlər:  geofit,  bəzək  bitkiləri,    faydalı,    fəsilə,  cins,  növ,  mühafizə,  flora,  sistematik 
təhlil 
Key  words:  geophyte,  ornamental  plants,  useful,  family,  genus,  species,  protection,  flora, 
systematic analysis
 
Ключевые слова: геофит,  декоративных растений, полезный, семейство, род, вид, 
охрана, флора, систематический анализ  
 
            İridalis sırasına Süsənkimilər (İridaceae Juss.) fəsiləsinin bitkiləri daxildir. İridalis sırasının 
öyrənilməsi dekorativ bitkilər kimi daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Zaqafqaziyada bu sahədə ilk 
ekspedisiyaları  XVII  əsrin  əvvəllərində  fransız  botaniki  Turnofer  həyata  keçirmişdir.  XVIII  əsrin 
axırı,  XIX  əsrin  başlanğıcında  görkəmli  botanik  F.K.  Marşall-Biberşteynin  İridalis  sırasının 
öyrənilməsində  böyük  xidmətləri  olmuşdur  [26,  s.  37-45].  İlk  dəfə  olaraq  A.K.  Rollov  sıranın 
təsviri və istifadəsi  barədə məlumat vermişdir [22, s. 253-257]. A.A. Qrossheym  isə bu bitkilərin 
sistematikasını, yayılmasını və faydalı xüsusiyyətlərinin istifadə yollarını ətraflı şərh etmişdir [10, s. 
89-96;  11,  s.  331-343].  O,  İridalis  sırasına  aid  olan  bitkilərdə  baş  verən  dəyişkənliyi  müəyyən 
etmək  üçün  aşağıdakı  göstəriciləri  əsas  götürmüşdür:  çiçəyin  uzunluğu  (yumurtalığın 
başlanğıcından üst ləçəklərə qədər), yarpaqların uzunluğu, çiçək saplağının üzərində olan çiçəklərin 
sayı, qutucuğun diametri, çiçək saplağı zoğunun hündürlüyü və s. Bütün bu göstəricilərin ən əsasını, 
çiçək saplağı zoğunun üzərində olan çiçəklərin miqdarı təşkil edir. Belə ki, 41,96% zoğun üzərində 
2 çiçək olanlar, 43,75% 3 çiçək olanlar, 13,39%  4 çiçək olanlar,  0,45%  1 və 5  çiçək olanlardır. 
Ayrıca  olaraq  süsənlərin  morfometrik  əlamətlərini,  çiçəkyanlığın  alt  yarpaqlarının  eni  və 
uzunluğunu,  çiçəkyanlığın  üst  yarpaqlarının  eni  və  uzunluğunu,  dişiciyin  eni  və  uzunluğunu, 
erkəkcik və tozluğun eni və uzunluğunu  göstərmişdir [23, s.37-45]. 
Ü.M.  Ağamirov,    Z.T.  Artyuşenko,  B.D.  Serdyukov,  Z.M.  Silina,  Q.İ.  Rodionenko  və 
başqaları İridalis sırasının tədqiqi ilə müəyyən illərdə məşğul olmuşdurlar. Q.İ. Rodionenko İridalis 
sırasına  aid  olan  Süsən  cinsi  üzərində  elmi-tədqiqat  işləri  aparmış  400-ə  qədər  növ  formalarının 
koleksiyasını  yaratmış,  onların  bioekoloji  xüsusiyyətlərini,  dekorativliyini,  introduksiyasını 
öyrənərək növlərin sistematikasını müəyyənləşdirmişdir [7, s. 27-33; 8, s. 7-31; 9, s. 17-18; 24, s. 
133-138; 25, s. 179-187]. 
Wesselingh  Renate,  A.  Arnold  Michall  İris  fulva  və  İ.  brevicaulis  növlərinin  Luiziana 
ştatının cənubi və mərkəzi rayonlarında təbii hibrid populyasiyalar əmələ gətirdiyini göstərmişlər. 
Həmçinin bu 2 növ və 4 hibrid sinfin nektar məhsuldarlığı öyrənilmiş və müəyyən edilmişdir ki, İ. 
fulva  növündə  nektar  İ.  brevicoulis  növündən  daha  az  qatılığa  malikdir.  Məhsuldarlıq  və  nektarın 
qatılığı 1-ci gündən dərhal sonra bütün növlərdə aşağı düşmüş, lakin çiçəklər tam solana qədər şirə 
ifraz edilmişdir [29, s. 245-251]. 
XV  əsrin  sonlarında  Antverpendə  süsənlər  haqqında  çap  olunmuş  ilk  kitabda  onların 
dekorativliyi  haqqında  məlumatlar  verilmişdir.  Hələ  o  zaman  alimlər  yanlız  süsənlərin  böyük  bir 
qrupunu müəyyən etməklə kifayətlənməmiş, eyni zamanda onları  toxumdan cücərdərək (yəni  özü 
becərərək,  yetişdirərək)  çiçəklərin  rəngi  və  formasına  görə  yeni    variasiyalarını  təyin  edərək, 
üzərində  biokimyəvi analizlər də aparmışlar  [23, s. 19-21]. 

42 
 
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində süsənlər geniş miqyasda öyrənilməyə başlanıldı. Bu 
tədqiqat  işləri  əsasən  2  ingilis  botaniki  Maykl  Foster  və  Ulyam  Dayksın  adı  ilə  bağlıdır.  Maykl 
Foster süsənlərlə apardığı hibridləşmə işləri nəticəsində poliploid formalarının yeni quruluşunu əldə 
etmişdir.  U.  Dayks  isə  təbii  florada  süsən  növləri  üzərində  tədqiqat  işləri  aparmışdır.  Təcrübə 
sahəsində  süsənləri  yetişdirərək,  apardığı  tədqiqatların  nəticəsi  olaraq  1913-cü  ildə  süsən  cinsi 
monoqrafiyası  elmi  əsərini  dərc  etdirmişdir  [27,  s.13-17;  28,  s.  19-23].  XX  əsrdə  süsənlər  bəzək 
bitkiləri  kimi  Yaponiyada,  Kanadada,  Avstraliyada  və  Qərbi  Avropanın  digər  ölkələrində  diqqəti 
cəlb etmişdir.  
 
Süsənlərə olan böyük diqqət nəticəsində dünya xalqları daima beynəlxalq simpoziumlar keçi-
rirlər. Bu simpoziumlar ilk dəfə 1920-ci ildə Fransada, sonralar isə 1963-ci ildə İtaliyada, 1974-cü 
ildə  Çexoslavakiyada,  1978-ci  ildə  Fransada  keçirilmişdir.  Hər  il  İngiltərədə,  Avstraliyada,  Yeni 
Zenlandiyada,  Yaponiyada,  ABŞ-da  süsənlər  və  zambaqlar  haqqında  bülletenlər  dərc  olunur. 
İngiltərə  və  ABŞ-da  buraxılmış  bülletenlərdə  bu  bitkilərin  sistematikası,  seleksiyası  və  biolo-
giyasına aid məsələlər işıqlandırılır. Yaponiya, Avstraliya, İngiltərə, İtaliya, ABŞ-da süsənlərə aid 
həsr olunmuş iri həcimli və gözəl tərtib olunmuş kitablar dərc olunmuşdur. Bu kitabların içərisində 
Yapon süsənləri (The Yapanese İris) xüsusi yer tutur. ABŞ-da isə «Bağ süsənləri» (Garden İrises) 
çox məşhurdur [30, s. 40-45]. Keçmiş ittifaqda süsənlər haqqında dərc olunmuş kitablarda Rusiya 
ərazisində  bitən  36  növ  və  1  yarımnövün  ümumi  xarakteristikası  verilmiş,  onların  təbiətdə 
qorunması  və  mühafizəsi  tədbirləri  göstərilmişdir.  Bəzi  növlərin  yayılma  xüsusiyyətlərindən  və 
introduksiyanın nəticələrindən asılı olaraq becərilməsi üçün yeni metodikalar verilmişdir [23, s.39-
40].  
Leakareviç  İ.F. öz əməkdaşları ilə (İris) cinsinə aid Sibirdə yayılan 15 növün RAPD -PSR 
metodu ilə filogenetik əlaqələrini öyrənmişdir, nəticədə növdaxili polimorfizm dəqiqləşdirilmiş və 
İris cinsinə yaxın digər 3 cinsin də olduğu müəyyənləşdirilmişdir. RAPD metodu ilə vikar növlər 
təyin edilə biləcəyi aydınlaşmışdır. RAPD marker metodu ilə aparılan tədqiqatlardan biri, İris cinsi 
növlərində genetik differensasiyaya həsr edilmişdir.  7 populyasiya növünün genetik müxtəlifliyi və 
morfoloji əlamətlərdə DNT-də baş verən genetik dəyişiklər öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, 
müxtəlif populyasiyaların daxilində 90% genetik oxşarlıq vardır [23, s. 58-67].  
Mixeev  А.D.  süsən  fəsiləsinə  aid  olan  bitkilərdə  baş  verən  dəyişkənliyi  müəyyən  etmək 
üçün  çiçəyin  uzunluğunu  (yumurtalığın  başlanğıcından  üst  ləçəklərə  qədər),  yarpaqların  uzun-
luğunu, çiçək saplağının üzərində olan çiçəklərin sayını, qutucuğun diametrini, çiçək saplağını zo-
ğunun hündürlüyünü və s. göstəriciləri əsas götürmüşdür. Bütün göstəricilərdən ən əsası çiçək sap-
lağı  üzərində  olan  çiçəklərin  miqdarı  sayılır.  Ayrıca  olaraq  süsənlərin  morfometrik  əlamətlərini, 
çiçəkyanlığın  alt  yarpaqlarının  eni  və  uzunluğunu,  çiçəkyanlığının  üst  yarpaqlarının  eni  və 
uzunluğunu,  dişiciyin  eni  və  uzunluğunu,  erkəkcik  və  tozluğun  eni  və  uzunluğunu  göstərmişdir. 
Çiçəyin  bir  çox  parametrləri,  əsasən  də  erkəkcik  və  dişiciyin  uzunluğu  arasındakı  sıx  bağlılıq 
öyrənilmişdir [19, s. 276-285]. 
Zinoveva Q.N. Baykalın Botanika bağında süsən növlərini introduksiya edərək eksperiment 
aparmışdır. Kolleksiya yaratmaq, becərilmə üsullarının aqrotexniki cəhətdən işlənilməsi, inkişaf və 
boy artımının öyrənilməsi, canlı bitki və toxumların özünü  təmin etmək üçün fondun yaradılması, 
yeni  sortların  daxil  edilməsi  və  s.  tədqiqatçının    qarşıda  duran  məsələləri  olmuşdur.  Aparılan 
tədqiqatlar  nəticəsində  (7  il  ərzində)  alim  Zabaykalyada  süsənlərin  27  növünü  aşkar  etmişdir  ki,  
bunlar  arasında  nadir  növlər  də  istisna  deyil.  Tədqiqatçı  yalnız  süsənlərin  kolleksiyasını 
yaratmamış, həm də növlərarası hibridləşmə apararaq, məhv olmaq təhlükəsi olan süsənlərin hansı 
rayonlara köçürülməsini araşdırmışdır  [24, s. 133-138]. 
 
Q.E. Kapinos və L.İ Prilipko tədqiqatlarında Tulipa, Hyacenthus, Lilum, Gladolus və Crocus 
cinslərinə aid olan növlərin morfoloji, bioekololoji xüsusiyyətlərini, sitologiya və embriologiyasını, 
eyni  zamanda  həyat  formalarını  öyrənmişlər.  Bunların  içərisində  Crocus  sativus  (adi  zəfəran) 
növünün  qiymətli ədviyyat və bəzək bitkisi  olduğunu göstərmişlər [13, s. 32-37; 14, s. 42-47; 16, 
s. 126-129].  
 
Rzaquliyev  L.M.,  Rızazadə  P.R  tədqiqatlarında  göstərmişlər  ki,  Crocus  sativus  növündə  
nadir hallarda mayalanma baş verir, endosperm və embrion inkişafın ilk mərhələlərində məhv olur. 

43 
Generativ  aparatda  baş  verən  morfoloji  və  fizioloji  qeyri-müəyyənlik  Crocus  sativus  bitkisindən 
toxum alınmasına imkan vermir. Abşeronda əkilən zəfəran, çiçəyin ölçüsünə tozcuq və toxumcanın 
sterillik  dərəcəsinə  görə  fərqlənir  ki,  bu  da  klon  seleksiyasında  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Zəfəran 
tamamilə vegetativ çoxaldığından onun çiçəkləri sterildir. [20, s. 105-118; 21, s. 210-214]. Crocus 
cinsi nümayəndələri isə artıq dərman və ədviyyəli bitki kimi elmə çoxdan məlumdur. Azərbaycan 
florasında zəfəran bitkisi F.Y.Qasımov tərəfindən öyrənilmişdir. Bitkidən alınmış şafranal preparatı 
göz xəstəlikləri müalicəsində təcrübədən keçirilmiş və tibbdə öz tətbiqini tapmışdır [17, 32s.].  
 
Mixeyev  A.D.    Qafqaz  florasında  yayılan  İris  cinsinin  yabanı  növlərinin  konspektini  
vermişdir.    Bundan  başqa  alim  Qafqaz  florasında  zəfəran  cinsinin  11  növlə  təmsil  olunan 
konspektini və təyinetmə açarını tərtib etmişdir  [18, s. 1176-1180;  19, s. 276-285]. İris cinsinin 31 
növünün  toxumunda  olan  ehtiyat  zülalın  senoloji  oxşarlığı  müəyyən  edilib.  Müəyyən  edilib  ki, 
“saqqalşəkilli”  qruplarla  (İris  y/cinsi)  “saqqalsız”  (y/cins  Limniris  və  Xyridion)  qruplar  arasında 
nəzərə çarpacaq dərəcədə senoloji müxtəliflik mövcuddur. İris y/cinsi nümayəndələri bir-biriləri və 
crossiris  y/cinsinin  növləri  ilə  çox  oxşardırlar.  Saqqalsız  süsənlərin  təsvir  olunan  senoloji 
heterogenliyi onların filogenetik cəhətdən qədim olmalarını göstərir. Unguiculares  cinsinin növləri 
digər tədqiq olunan növlərdən daha çox fərqlənirlər. Həmçinin sistematikaya aid bəzi məsələlər və 
növlərin filogenezi də nəzərdən keçirilmişdir [23, s. 28-37]. Urquva əyalətində, daşlı yerlərdə bitən 
yeni  bir  növ  Herbaric  grosae  Ratman  et  A.  Castillo  sp.  (İridaceae)    qeydə  alınmışdır,  bu  növün 
digər  növlərdən  fərqi  xromosom  dəstində  olan  fərqdir.  Xromosomların  sayı  2-14-ə  bərabərdir. 
Həmçinin Cənubi və Şimali Amerika, Argentinada olan bəzi növlərin təyinedilmə açarı da müəllif 
tərəfindən verilmişdir [29, s. 245-251].  
 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  İridalis  sırasının  nümayəndələrində  əsas  etibarı  ilə  çiçəkdə 
flavonoidlər  (kempferol),  aqlikonlar  və  C  vitamini,  yarpaqda    isə  aromatik  üzvü  turşular  (kofein 
turşusu, p-kumar turşusu və s.), kökündə əsasən qlikoamin polisaxaridi, aromatik aldehidlər, 700-
1000 mq%-ə qədər C vitamini vardır.  Bu maddələrdən apigenin 4,5,7 trihidroksiflavon bioloji fəal 
maddə  ödqovucu  kimi  artıq  tibbdə  geniş  istifadə  olunan  preparatlardan  sayılır.  İris  germanica 
növünün  kökündən  alınmış  benzil  aldehidi,  aromatik  aldehidlər,  anesteziyaedici,  spazmalitik, 
şişəleyhinə, antipeptik təsir vasitəsidir. İris florenskiy kökündə efir yağı və aromatik üzvü turşular 
vardır ki, elmi  təbabətdə ondan bakterisid, fungisid, öskürək əleyhinə istifadə edilir  [ 24, s. 133-
138]. 
 
B.D. Serdyukov İridalis sırasına aid olan dekorativ növlərin təbii şəraitdə yayılma arealını, 
hansı  bitkilər  əhatəsində  bitdiyini  müəyyən  etməklə  yanaşı,  həyat  formalarını,  toxum  əmələ 
gətirməsini,  boy  və  inkişafını,  kultura  şəraitində  bu  bitkilərin  çiçəkləməsini,  aqrotexniki  qaydada 
becərilməsi yollarını öyrənmiş və yaşıllaşdırma təsərrüfatına təklif etmişdir [25, s. 109-115].  
Son illərdə  İridalis  sırasına daxil olan bitkilər, T.H. Talıbov, Ə.Ş.  İbrahimov,  O.V.  İbadlı, 
S.C. İbadullayeva, Z.K. Salayeva tərəfindən tədqiq olunmağa başlanmış, nəticədə Naxçıvan MR - in 
flora  biomüxtəlifliyinə  yeni  cins  və  növlər  daxil  edilmişdir.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında 
İridalis  sırasına  daxil  olan  Zanbaqkimilər  və  Süsənkimilər  fəsilələrinin  biomüxtəlifliyi  və 
introduksiyası son olaraq  Z.K. Salayeva tərəfindən elmi surətdə ətraflı tədqiq edilmişdir [1, s. 55-
58; 2, 21 s; 3, s. 84 -85; 4, s. 123-127; 5, s. 35-37; 6, s.11-15; 12, s. 65-67; 15, s. 53; 19, s. 65-67].
 
 
Toplanan  ədəbiyyat  məlumatlarını  ümumiləşdirərək  İridalis  sırasına    daxil  olan  növlərin  bəzək, 
dərman,  yabanı  tərəvəz, boyaq,  yem  və.s bitkilər olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Beləliklə  İridalis 
sırasına      daxil  olan  növlərin  sayının  az  miqdarda  olmasına  baxmayaraq  bu  bitkilərin  əksəriyyəti 
təsərrüfat əhəmiyyəti olan növlərdir 
 
                                                       
 
 
 
 
 
 

44 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Salayeva  Z.K.,  Ibadullaeva  S.C,    Naxçıvan  florasında  Süsənkimilər  fəsiləsinin  (İridacae 
Juss) sistematik təhlili //AMEA-nın Məruzələri 2007, №1, s. 55-58  
2.
 
Salayeva  Z.K,  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında  zanbaqkimilər  və  süsənkimilərin 
biomüxtəlifliyi, introduksiyası. Biol. elm. Nam, …dis. avtoref, Bakı, 2007, 21 s 
3.
 
Salayeva  Z.K.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  florasında  Hiasintkimilər  fəsiləsinin 
(Hyacinthaceae Batsch) sistematik təhlili //Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Botanika 
İnstitutunun elmi əsərləri. Cild. XXXI, Bakı, 2011, s. 42-45 
4.
 
Salayeva Z.K. Naxçıvan Muxtar Respublikasında zəfəran (Crocus L.) cinsinin taksonomik 
tərkibi və təyinedici acarı  // “Botnika bağlarında və Dendroparklarda Landşaft Memarlığı” 
V Beynəlxalq konfrans 5-8 noyabr 2013, Bakı, s. 355-360 
5.
 
Talıbov T.H., İbrahimov Ə.Ş. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasının taksonomik spektri 
Naxçıvan, Əcəmi, 2008, 350 s 
6.
 
Talıbov  T.H.  Liliiade  yarımsinfinə  daxil  olan  bitkilərin  sistematik  icmalı  və  tədrisi 
metodikası (Naxçıvan MR materialları əsasında) Bakı, 2008, 40 s 
7.
 
Артющенко  З.Т.  Луковичные  и  клубне  луковичные  растения  для  открытого  грунта 
М., Л., АН СССР, 1963, 60 с 
8.
 
Артющенко  З.Т.,  Харкевич  С.С.  Ранневесенние  декоративные  растения  флоры 
Кавказа, Тр. БИН АН СССР, 1962, 8, сер,VI, с. 7-31 
9.
 
Агамиров У.М., Ибадов О.В. Дикорастущие тюльпаны Апшерона, ж. Цветовод, 1972, 
№8, с. 17-18 
10.
 
Гроссгейм А.А. Анализ флоры Кавказа //Тр. ин-та, Аз, ФАН ССР, 1936, т. 1, 257 с 
11.
 
Гроссгейм А.А. Растительные ресурсы Кавказа, Баку, АН Азерб. ССР, 1946, 671 с 
12.
 
Ибрагимов А.Ш., Салаева З.К.  Геофиты лугов и субальпийский поясе Нах. АССР и 
их хозяйственное значениеe Доклады АН Аз. ССР том. ХLIV, №11, 1988, с. 65-67 
13.
 
Прилипко Л.И. 
Растительные отношения в
 Нахичеванской АССР Аз. ФАН, 1939, 196 с 
14.
 
Прилипко  Л.И.,  Капинос  Г.Е.  Дикорастущие  луковичные  Восточного  Закавказья  и 
перспективы  их  использования  в  декоративном  садоводстве.  Бюлл.  ГБС  АН  СССР, 
1974, вып. 94, с. 42-47 
15.
 
Ибрагимов А.Ш., Салаева З.К. Дикорастушие тюльпаны флоры Нахчыванской АССР 
//Тезиси дакл, Конф, Научные основы изучения материально духовных богатств Нах, 
АССР, Нахичевань, 1988, с.53 
16.
 
Капинос  Г.Е.    Биологические  закономерности  развития  луковичных  и  клубне 
луковичных растений на Апшероне, Баку, Изд-во АН Азерб. ССР, 1965, 240 с 
17.
 
Касумов  Ф.Ю.  Биохимическое  изучение  двух  пряно-ароматических  растении  и 
способы выделения из них ценных продуктов. Автор. Канд. дисс. Баку, 1968, 32 с 
18.
 
Михеев А.Д. Обзор видов рода Crocus (İridacae) флоры Кавказа // Ботан, ж, 2004, № 
7, с, 1176-1180 
19.
 
Михеев А.Д.  Обзор видов рода Iris (Iridaceae) флоры Кавказа //Бот. ж.  2004, №2, с, 
276-285 
20.
 
Рзакулиев И.М. Биология цветения шафрана, Изв, АН Азерб. ССР, 1948, №2,        с, 
105-118 
21.
 
Рзазаде Р.Я. Crocus L. Флора Азербайджана, Баку, 1952, т, 2, с, 210-214 
22.
 
Роллов  А.Х.  Дикорастущие  растения  Кавказа,  их  распространение,  свойства  и 
применяя, Тбилиси, 1908, 559 с 
23.
 
Родионенко Г.И. Ирисы СПБ, 2002, 189 с 
24.
 
Родионенко Г.И. О таксономической структуре Iris pseudacarus s.l. (Iridaceae) Бот. ж., 
2003, т. 88, №5, с. 133-138 
25.
 
Сердюков  Б.Д.  Декоративные  травянистые  растения  дикорастущей  флоры  Кавказа 
Тбилиси, Мецниереба, 1972, 212 с 
26.
 
Biebershteyn M.С Flora taurico-caucasica. Charkoviae,1808, t.1, 478 p 

45 
27.
 
Beattie I.H. Longevity of onion seed in relation to storage conditions. Washington, 1939, 23
 p 
28.
 
Beattie W.R. Orion culture. Washington, 1940, 27 p 
29.
 
Weaselling Renate A. Arnold Michal L. Nectar production in Louisiana Iris hybrids Int. J. 
Plant Sci. 2000, №2, p. 245-251 
30.
 
Winter holler Boris.  Zur Tulpenblute nacho Mittelasien, tail //Stauden a. garden 2005, №2,  
p. 40-45