Əmək mühafizəsi və təhlükəsizliyi fənni, onun məqsədi və toxunduğu əsas məsələlər

MÜHAZĠRƏ 15 
 
YANĞINSÖNDÜRMƏ VASĠTƏLƏRĠ, ONLARLA ĠġLƏMƏ QAYDALARI 
P L A N
1. Odsöndürücü maddə və tərkiblər 
2. Yanğınsöndürmə avadanlığı və ləvazimatı

---

3. Yanğın rabitəsi və siqnalizasiyası 
4. Bina və texniki qurğuların ildırımdan mühafizəsi 
Odsöndürücü maddə və tərkiblər 
Yanğın şəraitində yanma üç üsulla ləvğ edilə bilər: 
1. Havanın və ya yanar qazların yanma zonasına daxil olması qarşısının 
alınması və ya onların faizlə miqdarının yanma dayanan həddə qədər aşağı 
salınması. 
2. Yanma zonasında temperaturun yanma dayanan həddə qədər aşağı 
salınması. 
3. Yanar maddələrin yanma zonasından kənar edilməsi və ya onların 
xassələrinin dəyişdirilərək yanmayan vəziyyətə gətirilməsi. 
Bütün odsöndürücü maddə və tərkibləri yanmanı ləğv etmə prinsipinə görə 4 
növə ayırmaq olar: soyuducu, izoləedici, mühitə qarışanlar və yanma reaksiyasını 
tormozlayanlar. 
Soyuducu odsöndürmə vasitələr. Su ən geniş yayılmış soyuducu 
odsöndürmə vasitəsidir. Suyun yüksək odsöndürmə keyfiyyəti onun böyük istilik 
tutumu, termik dayanıqlığı, gizli buxarlanma istiliyi və buxara çevrilərkən 
həcminin xeyli artması ilə izah olunur. (1 kq su 1700 l buxar əmələ gətirir). 
Su yanan maddənin səthini isladaraq soyudur, əmələ gələn su pərdəsi 
havanın yanan maddə ilə təmasını çətinləşdirir, buxara cevrilərək yanma zonasında 
oksigenin qatılığını xeyli aşağı salır. Bunlardan əlavə, təzyiqlə vurulan su şırnağı 
alovu parçalayaraq onu mexaniki surətdə də söndürür. 
Yanan bərk maddələrin yığcam su şırnağı ilə, lifli maddələri su 
səpələməklə, maye qazları isə suyu narın püskürməklə söndürmək məsləhət 
görülür. 
Su ilə yaxşı islanmayan maddələrin söndürülməsində (pambıq, torf və s.) 
səthi gərilməni azaltmaq məqsədi ilə ona xüsusi isladıcılar əlavə edirlər (sulfanol, 
sintanol və s.) 
Bu zaman suyun odsöndürmə qabiliyyəti artır. Suyun özlülüyünü artırmaqla 
da onun odsöndürmə səmərəsini yüksəltmək olar. Bu məqsədlə suya az miqdarda 
üzvi maddələr (sellüloz) əlavə etmək kifayətdir.
Odsöndürmə vasitəsi kimi suyun qüsurlu cəhətləri vardır: 
a) 0
0
S temperaturda donduğu üçün nasosu və yanğın şlanklarını dağıda bilər.
b) bəzi maddələrlə (qələvi-torpaq metallar, karbidlər) reaksiyaya girdiyi 
üçün onların söndürülməsində tətbiq edilə bilməz.
c) yüngül mayelərin ( məsələn neft məhsullarının) söndürülməsində suyun 
tətbiqi səmərəli deyil, cünki, o, səthə qalxaraq yanğının ölçülərini daha da artırır.
ç) elektrik keçiriciliyi olduğu üçün su ilə gərginlik altındakı elektrik 
qurğularını söndürmək olmaz. 
e) su ilə həmçinin qiymətli cihazları, arxiv sənədlərini, tarixi əlyazmaları və 
s. söndürmürlər, çünki, həmin əşyalara su dəydikdə onlar yararsız hala düşür. 
Bərk karbon (karbon qazı) yanan maddənin səthindən böyük sürətlə xeyli 
istilik götürür. Yanğın söndürülməsində karbon qazından maye halında istifadə 
edilir. Karbon yanğını sudan daha tez söndürür. Su, köpük və s. işlətmək mümkün 

---

olmadığı hallarda yanğının söndürülməsi üçün bərk karbondan istifadə edilir. Bərk 
karbonla, adətən, elektrik qurğularında, mühərriklərdə, arxivlərdə, muzey və 
sərgilərdə və s. baş verən yanğınlar söndürülür. 
Bərk karbon ilə maqnezium, metal natrium və kalium yanğınını söndürmək 
mümkün deyildir. 
İzoləedisi odsöndürmə vasitələri. Belə vasitələr yanan maddənin səthini 
örtərək onun oksigen (hava) ilə əlaqəsini kəsir və yanğının sönməsinə səbəb olur. 
Bu vasitələrə köpüklər; kimyəvi ovuntu (toz) tərkiblər; yanmayan dənəvər 
maddələr (torpaq, qum, qrafit); və örtük materialları (keçə, asbest, brezent) aiddir. 
Köpük-geniş yayılmış izoləedici odsöndürmə vasitələrindən biridir. O, nazik 
maye pərdəsinə dolmuş hava qovuqcuqlarından ibarətdir. Köpüyün odsöndürmə 
qabiliyyəti yanar maddənin səthini örtərək buxar və qazların yanma zonasına daxil 
olmasına imkan verməməsi ilə əlaqədardır. Köpük yanan maddənin üst səthini də 
soyudur. 
Köpük hazırlamaq üçün xüsusi köpükləndirici maddə və tərkiblərdən (PO-1, 
PO-3A, PO-6K, albuminlər, kerosin kontaktı, biyan kökünün şirəsi və s.) istifadə 
edilir. Hazırlanma üsuluna görə köpüklər 3 növ olur: kimyəvi, hava-mexaniki və 
yüksək alınma nisbətli.
Köpük universal yanğınsöndürmə vasitəsidir. Su ilə reaksiyaya girməyən 
bütün mayelərdə və bərk maddələrdə baş verən yanğınları köpüklə söndürmək olar. 
Nəzərə almaq lazımdır ki, köpük də elektrik keçiricisidir və metalları korroziyaya 
uğradır.
Kimyəvi ovuntu (toz) tərkibləri geniş tətbiq olunur. Yanğının sönməsi üçün 
yanar maddənin səthində kimyəvi ovuntu təbəqəsinin qalınlığı azı 2 sm olmalıdır. 
Bu zaman kimyəvi ovuntular yanan maddəni havadan izolə etməklə bərabər, həm 
də yüksək temperaturun təsiri ilə əriyərək yanmayan qazlar əmələ gətirir ki, bu 
əlavə olaraq yanmanın kəsilməsinə imkan verir. 
Yanğınsöndürmə vasitələri kimi ovuntu tərkiblərinin bir sıra müsbət 
cəhətləri vardır: onlar yanğını sürətlə söndürür, adamları yanğın zamanı istilik 
şüalanmalarından mühafizə edir, elektrik cərəyanı keçirmir, söndürülən materialı 
korlamır. Mənfi cəhətləri isə otaq daxilində tətbiq edildikdə güclü toz əmələ 
gətirməsi və yanan maddəni soyutmadığı üçün təkrar alovlanma imkanı olmasıdır. 
Sonuncu xassəsini aradan qaldırmaq üçün yanğın söndürüldükdən sonra həmin 
yerə köpük verilməlidir. Kiçik sahələrdə baş vermiş yanğınların söndürülməsində 
bərk dənəvər maddələrdən (talk, zəy, boz cuqunun qırıntıları, quru qum, torpaq və 
s.) geniş tətbiq edilir, bunlar müəssisə və idarələrdəki yanğın lövhələrində 
saxlanılır. Yanğının sönməsi üçün dənəvər maddə yanan materialın səthinə bir 
necə sm-lik təbəqə halında səpilir.
Yanma zonasının mühitinə qarışan odsöndürmə vasitələri. Bu vasitələr 
yanma zonasının mühitinə qarışaraq orada oksigenin, qaz və ya buxarların 
qatılığını yanma dayanan həddə qədər azaltmaqla yanmanın qarşısını almağa 
imkan verir. Bu məqsədlə daha geniş tətbiq olunan odsöndürmə vasitələri karbon 
4-oksid, azot su-buxarı, narın səpilən sudur.
Yanma reaksiyasını kimyəvi tormozlayan odsöndürmə vasitələri. Yanma 
zonasında yanma reaksiyasına fəal təsir edən odsöndürmə vasitələri kimi halogen 

---

əsaslı karbohidrogen tərkiblər işlədilir. Bu tərkiblərin əsasını bromlu etil təşkil 
edir, o, yanan səthi isladaraq yanma prosesini kəskin sürətdə tormozlayır. Bromlu 
etil özü asan alovlanan maye olduğuna görə odsöndürücü tərkiblərdə karbon 4 
oksidə birgə işlədilir.
Kimyəvi mayelər yanma zonasında sürətlə buxarlanaraq havadan 3-9 dəfə 
ağır buxarlar əmələ gətirir. Bu da odsöndürücü buxarların yanma zamanında 
müəyyən müddətdə qalmasını təmin edir.