ƏSRƏ BƏrabər bġR ĠLĠn salnaməSĠ

nüfuzun və savadın, mənimsə təcrübəm bir yerdə bütün çətinlikləri aradan qaldırmağa 
imkan verir və bu yolda birgə çalıĢa bilərik.
 
ġərtə  gəlincə,  o  zaman  heç  bir  Ģərt  qoymamıĢdı.  Kiminlə  nə  söhbət  edibsə  bundan  mənim 
xəbərim yoxdur. 
 
-4 iyun ərəfəsində Azərbaycandakı ağır durumu nəzərdə tutaraq H.Əliyev qəzetçilərə bildirir: 
«Əbülfəz Elçibəy belə bir ağır dövrdə məni dəvət etdi. …Onun dəstəyi ildə gəldim, Parlament 
məni seçdi. Amma 2 gündən sonra məni qoyub qaçdı». Bu deyilənə münasibətiniz?
 
-H.Əliyevin  bu  fikri  ilə  əvvəl  dediyi  üst-üstə  düĢmür  -  bayaq  deyirdi  ki,  «Ģərt  qoydum», 
«səninlə iĢləyə bilmərəm», indi isə deyir ki, «özü dəvət etdi», «mənə dəstək verdi» və «məni 
seçdirdi».  Düzdür,  o,  Milli  Məclisdə  seçilməyəcəkdi,  bu,  qəti  idi.  Mənim  Milli  Məclisdə 
danıĢmağım,  millət  vəkillərini  bunun  zəruriliyinə  inandırmağım  həlledici  rol  oynadı.  Bunun 
üstündə bəzi deputatlar, yaxın dostlarım məndən incidilər və bəziləri indi də incikdirlər, çünki 
onlar deyirlər ki, sən bu adamı gətirib bizim baĢımıza bəla elədin; H.Əliyevlə ikiniz birsiniz, bir 
oyun  oynayaraq  Azərbaycan  xalqını  bu  günə  qoydunuz.  Bu  məsələ  üstündə  məni  dəfələrlə 
tənqid və təhqir edirlər, deyirlər ki, Əbülfəz bu hərəkata ona görə qoĢulmuĢdu ki, H.Əliyevi 
hakimiyyətə gətirsin və gətirdi də, özü də çıxıb Kələkiyə getdi. Müxalifətdəki bəzi dostlarım da 
bu səbəbdən məndən incik düĢüb. 
 

-Bəy,  təkcə  müxalifətdəkilərin  yox,  ümumən  xalqın  Sizdən  inciməsinin  ən  baĢlıca  səbəbi 
budur.
 
-Bəli,  ən  çox  deyilən  fikir  budur  ki,  özün  çəkilirdin-çəkilirdin,  Əliyevi  niyə  hakimiyyətə 
gətirirdin?
 
Bunu  hamı  bilir  ki,  mən  olmasaydım  o,  Milli  Məclisə  sədr  seçilməyəcəkdi,  əksinə,  baĢqa 
məsələ olacaqdı. Milli Məclis öz fəaliyyətini dayandırardısa 300-dən yuxarı deputatdan ibarət 
Ali Sovet çağırılacaqdı və orada isə kimin seçiləcəyi bilinmirdi. O zaman belə bir fikir var idi ki, 
parlamentə  baĢqa  adamı  sədr  seçib  Ayaz  Mütəllibovu  geri  qaytarsınlar.  Mənsə  buna  imkan 
vermədim  -  gördüm  ki, Azərbaycanda  daha  böyük  qatmaqarıĢıqlıq  yaranacaq,  ona  görə  də 
Milli  Məclisdə  H.Əliyevin  sədr  seçilməsini  daha  məqsədəuyğun  gördüm.  FikirləĢirdim  ki, 
onunla  birgə  iĢləyərək  baĢ  verən  hadisələrin  qarĢısını  ala  və  Azərbaycanı  böhrandan  çıxara 
bilərik, Qarabağı geri qaytararıq. Bu, o zaman ən düzgün, yerinə düĢən fikir idi. H.Əliyev də 
bununla  razı  idi,  ancaq  çox  təəssüf  ki,  o,  verdiyi  sözün  üstündə  durmadı.  Parlament  sədri 
seçiləndən  sonra  prezident  hakimiyyətini  mənimsəmək  uğrunda  mübarizəyə  giriĢdi.  Məhz 
onun təsiri ilə Surət Hüseynov mənim istefamı da tələb etməyə baĢladı. (Gəncədə olarkən 
H.Əliyev  onun  prezident  olmasına  razılıq  vermiĢdi  və  S.Hüseynov  bu  haqda 
«Moskovskiye  novosti»  qəzetindəki  müsahibəsində  yazmıĢdı).  O,  sədr  seçiləndən 
sonra Surəti də Bakıya gətirdi, müxtəlif dillər tökdü, baĢ nazir etdi, güc nazirliklərini də ona 
tapĢırdı, guya onu prezidentliyə hazırladı. Sonrası isə məlumdur. 
 
-Siz Kələkiyə gedəndən bir neçə gün sonra qayıtmaq istəyəndə, H.Əliyevin deməsinə görə, o 
heç  bir  maneçilik  yaratmayıb,  əksinə,  Sizə  xəbər  göndərib  ki,  gəlmək  istəyirsənsə  gəl, 
prezidentliyini  et,  ancaq  S.Hüseynovun  Sizi  öldürəcəyindən  qorxduğunuza  görə  Bakıya 
qayıtmaqdan imtina etmisiniz.
 
-Dedi ki, gəlirsənsə gəl.
 
Mənim qayıdacağımı görəndə, Ģübhəsiz ki, H.Əliyevin adamları təyyarənin qanadını güllələrlə 
deĢdilər və ekipaj bu təyyarədə uçuĢdan imtina etdi. Beləliklə, mənim geri dönməyim üçün 
heç bir nəqliyyat vasitəsi qalmadı. 
 
Mənim ikinci fikrim də vardı - düĢünürdüm ki, qüvvələri hələ saxlayaq, Xalq Cəbhəsi səfərbər 
vəziyyətdə qalsın, əgər Azərbaycanda yenidən devriliĢ baĢ versə və rus ordusu Azərbaycana 
qayıtsa (əsasən Surət Hüseynovun əliylə) o zaman mənim qanuni prezident kimi buna qarĢı 
mübarizə aparmağa səlahiyyətim olsun. 
 
Surət  Hüseynova  gəlincə,  onun  məni  öldürə  biləcək  gücü  yoxdu;  onu  mən  heç  zaman 
saymamıĢam da. O, mənə həmiĢə dəcəl bir adam təəssüratı bağıĢlayıb. Bu devriliĢdə də o, 
20-30-cu vintlərdən birisidir və diqqət yetirilməyə layiq deyil. 
 
-O  iddia  edir  ki,  Siz  hakimiyyətə  gələn  kimi  bolĢeviksayağı  davranaraq  özünüzdən  qabaqkı 
bütün tarixi inkar etmisiniz. 
 
-BolĢeviklərin davamçısı H.Əliyevin özü olub və çox doğru deyir ki, babaları olan bolĢeviklər 
hər Ģeyi inkar ediblər - Müsavat hakimiyyətini də, Azərbaycanın müstəqilliyini də. Müsavatın 
baĢçılarını «quldur», «vətən xaini» adlandırıblar. BolĢeviklərin davamçıları olan kommunistlər 
öz  əcdadlarını  da  danıblar  -  yeri  gələndə  Leninin  özündən  tutmuĢ  Plexanova,  Stalinə, 
XruĢĢova  qədər  hamını  inkar  etdilər.  O  inkarçılar  içərisində  H.Əliyev  də  xüsusi  yer  tutur. 
Vaxtilə Brejnevin yanında olarkən hamını inkar edərək yalnız Brejnevi qaldırdılar… 
 

Hər Ģey göz qabağındadır. Azərbaycanın azadlığı və müstəqilliyi uğrunda indiyədək aparılan 
mübarizəni  bu  gün  bolĢevikcəsinə  danaraq,  M.Ə.Rəsulzadənin  adının  çəkilməsinə  belə 
qısqanclıq  göstərərək  müstəqilliyimizlə  bağlı  hər  Ģeyi  öz  adına  çıxarmaq  istəyən  məgər 
Heydər Əliyev deyil?
 
-Doğrudanmı  Siz  baĢda  olmaqla  indiki  müxalifət  ilderləri  indiyədək  sağ  qaldığınıza  görə 
H.Əliyevə minnətdar olmalısınız?
 
-Heydər Əliyev sağ qalması üçün mənə minnətdarlıq etməlidir. Onun Bakıya gəlməsinin də, 
Bakıdakı  mühafizəsinin  də,  Naxçıvana  getməsinin  də,  Naxçıvanda  Ali  Sovetin  sədri 
seçilməsinin də səbəbkarı mənəm. H.Əliyev bunları bilməlidir və bilir. 
 
-H.Əliyevin  Naxçıvan  Ali  Sovetinin  də,  Azərbaycan  Ali  Sovetinin  də  sədri  seçilməsindəki 
həlledici rolunuzu indi səmimi Ģəkildə deyirsiniz. Buna bu gün peĢmansınız, ya yox?
 
-Bu məsələnin nə qədər xeyirli, nə qədər ziyanlı olmasını mən hələ də ölçüb-biçirəm. Orada 
elə məqamlar var ki, bəli, mən hökmən o addımı atmalıydım, özü də, o addımı məcburi yox, 
Ģüurlu  Ģəkildə  atırdım.  Düzdür,  mövcud  Ģərait  də  adamı  vadar  edir  ki,  müəyyən  addımı 
atmalısan. 
 
Mən düĢünürdüm ki, H.Əliyevin gəlməsi onun ətrafındakı qüvvələrin sakitləĢməsinə və onların 
bizimlə  birləĢərək  Azərbaycanın  problemlər  girdabından  çıxarılmasına  səbəb  olacaq.  Mən 
müxtəlif  siyasi  qüvvələri  Azərbaycan  naminə  birləĢdirmək  istəyirdim.  Vəzifrova  da,  onun 
adamlarına  da,  Mütəllibova  da,  onun  adamlarına  da,  Əliyevə  də,  onun  adamlarına  da 
demiĢdim  ki,  gəlin,  Azərbaycanın  müstəqilliyi,  gələcəyi  yolunda  əl-ələ  verək,  belə  etsək  bir 
neçə  ayın  içində  ən  ciddi  problemlərimizi  də  həll  edə  bilərik  -  xalqın  gücü,  iradəsi  ilə.  Mən 
hətta  Vaqif  Hüseynovu,  Rəhim  Qazıyevi,  Surət  Hüseynovu  da  Vətən  uğrunda  mübarizəyə 
qoĢmaq istəyirdim. Təəssüf ki, bütün bu adamların həm iddiaları, həm də müxtəlif qüvvələrin 
təsiri  altında  olması  onların  vahid  gücə  çevrilməsinə  imkan  vermədi.  Bu  gün  onların  da 
hamısı əzab-əziyət içərisindədir, mən də, xalq da. Bu gün Heydər Əliyevin özünün 
də vəziyyəti yaxĢı deyil və onun sonu necə qurtaracaq - bunu qarĢımızdakı yaxın 
tarix göstərəcək
». 
 
(«Mən  müxtəlif  siyasi  qüvvələri  Azərbaycan  naminə  birləĢdirmək  istəyirdim».  Əbülfəz 
Elçibəylə  onun  mətbuat  katibi  Ədalət  Tahirzadənin  söhbəti.  -  «Yeni  Müsavat»  qəzeti,  24-
25.06.1998). 
Bakıya  gəldiyi  gün  Azərbaycan  prezident  Əbülfəz  Elçibəylə  görüĢən  H.Əliyevə  Azərbaycanın 
baĢ  naziri  vəzifəsi  təklif  edildi.  Ancaq  Surətin  qiyamından  və  indiyədək  Moskva,  Tehran  və 
Ankarada  apardığı  uğurlu  diplomatik  danıĢıqlardan  sonra  manevr  imkanları  hədsiz 
geniĢlənmiĢ  H.Əliyev  bu  vəzifəyə,  əlbəttə,  razılıq  vermədi  və  onun  sədrliyi  altında  Dövlət 
ġurası yaradılmasını təklif etdi. Bu, açıqdan-açığa hakimiyyətə birdəfəlik yiyələnmək deməkdi 
və təbii ki, prezident belə təkliflə razılaĢa bilməzdi.  
Yalnız “fəxri qonaq” statuslu H.Əliyev ilk vaxtlar Elmlər Akademiyasının “Ġsmailiyyə” binasında 
yerləĢir  və  rəsmi  qonaqlarını  burada  qəbul  edirdi.  Bu  çağda  onun  ən  etibarlı  və  ən  yaxın 
köməkçisi Rəsul Quluyevdi. 
9 iyunda Azərbaycan tərəfi (V.Quluzadə) ATƏM-in Qarabağda vəziyyətin nizama salınmasına 
dair  Minsk  qrupunun  təklif  etdiyi  “təxirəsalınmaz  tədbirlərin  cədvəli”ni  imzaladı.  Bu  təklifləri 
Ermənistan da qəbul etdi. V.Quluzadə ermənilərin də bu iĢə razılaĢmasını Azərbaycan xarici 
siyasətinin və Ģəxsən Azərbaycan prezidenti Ə.Elçibəyin qələbəsi saydı. 

“Yeni cədvəl”ə əsasən 15-20 iyunda atəĢ kəsiləcəkdi ki, kəlbəcərli qaçqınlar doğma ocaqlarına 
qayıda  bilsinlər.  18  iyundan  60  günlük  atəĢkəs  olacaq,  bu  müddətdə  Minsk  Qrupunun  iĢi 
hazırlanacaqdı. ATƏM-in nümayəndələrinə iĢğalçıların Kəlbəcərdən çıxıb getməsinə 21 iyunda 
nəzarət etmək tapĢırılmıĢdı. Bu zona beynəlxalq nəzarət altında olacaqdı. 
Ġyunun  9-unda  səhər  Ali  Sovetin  binası  qarĢısında  AXC-nin  çağırıĢıyla  respublika 
ictimaiyyətinin  mitinqi  keçirildi.  Saat  12-nin  yarısında  mitinqi  AXC  sədrinin  müavini  Arif 
Rəhimoğlu  açdı.  O,  Abbas  Abbasov,  Asya  Manafova,  ġadman  Hüseynov  və  baĢqalarının 
«dövlət komissiyası»nın üzvü olmalarına baxmayaraq hadisələrin gərginləĢməsində xüsusi rol 
oynadıqlarını dedi. Arif bəy S.Hüseynovun cinayətlərini sadalayandan sonra Gəncədən çıxan 
rus diviziyasının ona külli miqdarda hərbi texnika verməsiylə yanaĢı, bu texnikadan istifadəni 
öyrətməkçün  75  nəfər  xüsusi  desantını  da  Gəncədə  saxladığını  bildirdi.  (Hadisələr  vaxtı 
Gəncədə 4 rus generalının olması və Surətə müĢavirlik etməsi də xəbər verilmiĢdi). 
Nəsimi  rayon  icra  hakimiyyətinin  baĢçısı  Əli  Quluyev  dedi:  “Müdafiə  Nazirliyində  46  milyon 
vəsait  yeyilib.  Niyə  Rəhim  Qazıyev  həbs  edilmir?  ġuĢanın,  Laçının  verilməsində  birbaĢa  o, 
günahkardır. Ġndi isə o, prezidentin istefasını tələb edir”. 
Ali Sovetdə 10 iyunda Milli Məclisin üzvü Mətləb Mütəllimovun sədrliyiylə Gəncə Ģəhərində baĢ 
vermiĢ FACĠƏ'ni (QĠYAM'ı yox!) təhqiq edən deputat istintaq komissiyasının ilk iclası keçirildi. 
Həmin  gün  ABġ-ın  Dövlət  Departamenti  belə  bir  bəyanat  verdi: 
“Ġyunun  4-də  Gəncədə  - 
Azərbaycan  Respublikasının  ikinci  ən  mühüm  Ģəhərində  qiyam  baĢlanmıĢdır.  Məlumatlara 
əsasən,  döyüĢdə  onlarca  adam  öldürülmüĢ,  yüzlərlə  adam  yaralanmıĢdır.  Bu  döyüĢün 
nəticəsində  qiyamçılar  Ģəhərə  nəzarət  edirlər.  Məlumatımıza  görə,  Azərbaycan  prezidenti 
Elçibəy bir daha qırğına yol vermədən böhrana son qoymağa çalıĢır.
 
ABġ hökuməti prezident Elçibəyin demokratik yolla seçilmiĢ hökumətini tamamilə dəstəkləyir. 
Biz bu böhranı demokratik  dəyərlərə  əsaslanaraq  və insan  hüquqlarına  hörmət  edərək  sülh 
yolu ilə həll etməyə çağırırıq”
. 
Elçibəyin belə dəstəklənməsi xüsusən H.Əliyevi razı salmırdı. Buna görə də o, bir neçə  gün 
sonra  Gəncədə  S.Hüseynovla  görüĢdükdə  onu  prezidentin  istefasını  da  tələb  etməyə 
“həvəsləndirdi”.  ABġ-ın  münasibəti  eyni  zamanda  H.Əliyevin  hakimiyyətə  gəlməkçün  bu 
dövlətin  də  “xeyir-dua”sını  almağı  “unutduğunu”  göstərir.  (Görünür,  bu  üzdəndir  ki,  Əliyev 
hakimiyyətin  ilk  mərhələsində  Rusiya  və  Ġranı  tərifləmək,  ABġ-ısa  tənqid  etmək  siyasəti 
yürüdürdü). 
11  iyunda  prezident  Əbülfəz  Elçibəy  deputat  istintaq  komissiyasının  üzvlərini  qəbul  etdi. 
Söhbət  zamanı,  yaranmıĢ  vəziyyətdən  çıxıĢ  yolları  araĢdırıldı,  dövlətçiliyimizin  və  ölkədə 
sabitliyin  qorunmasıyçün  görülməli  tədbirlər  müzakirə  edildi.  Komissiyanın  istintaq  apardığı 
müddətdə  KĠV-də  qızıĢdırıcı  materialların  verilməməsi  (baĢqa  sözlə,  qiyamçıların  tənqid 
edilməməsi)  və  bu  barədə  mətbuat  orqanlarına  müraciət  edilməsi  haqqında  razılıq  əldə 
olundu. 
Zənnimcə,  24  oktyabr  hadisələrində  H.Əliyevin  Bakıda  ona  qarĢı  əks-təbliğata  son 
qoyulmasını tələb etməsiylə surətçilərin də “qızıĢdırılmamasının” tələb edilməsi eyni nöqtədən 
qaynaqlanan taktikadır və hakimiyyətin hər iki halda o tələblərlə razılaĢması prinsipcə yanlıĢ 
addımdı,  çünki  ictimai  rəy  bir  daha  iqtidara  qarĢı  yönəldi.  Ancaq  burası  da  var  ki,  artıq 
H.Əliyevin  Bakıya  gətirilməsindən  sonra  S.Hüseynovla  açıq  müharibəyə  girməyin  mənası 
itmiĢdi.  

Doğrudur,  Elçibəy  hakimiyyəti  Gəncə  hadisələrindən  sonra  sosial  dayaqlarını  ciddi  Ģəkildə 
itirmiĢdi  (H.Əliyevin  və  S.Hüseynovun  xeyrinə),  ancaq  onu  dəstəkləyənlər  hələ  çoxdu. 
Məsələn,  Sankt-Peterburqdakı  “Dayaq”  cəmiyyəti  xəbərdarlıq  edirdi: 
“Biz  Elçibəysiz  növbəti 
uçuruma  -  saxtakarlıq  və yalan  uçurumuna  yuvarlana  bilərik.  Xalqın  aldanması daha  böyük 
faciə  ola  bilər”
.  Özbəkistan  “Vətən”  Milli  Ġstiqlal  Cəbhəsi  və  “Ərk”  Demokrat  Partiyası  da 
bəyan edirdi: 
“Bugünkü Azərbaycan keçmiĢ SSRĠ-nin qanlı zəncirlərini mərdliklə qırıb gerçək 
azadlığa qovuĢan ilk türk cümhuriyyətidir. Onun mənəvi haqqa sahib olan prezidenti Əbülfəz 
Elçibəy  mücadilə  verən  bütün  istiqlalçıların  öndəridir.  Azərbaycan  diyarında  Ana  Vətən 
uğrunda  təcavüzkarlara  qarĢı  qanlı  döyüĢlər  getdiyi  bu təhlükəli  günlərdə  biz  özümüzü  əziz 
Azərbaycan xalqı və prezidenti Əbülfəz Elçibəylə birgə bilirik”
. 
Ancaq Elçibəyə düĢmən kəsilən Ali Sovetin 120 kommunist deputatı Rusiya prezidenti Yeltsinə 
müraciət  göndərdi.  KeçmiĢ  kommunist  deputatlar  -  Ə.Qarayevlərin,  Ç.Ġldırımların, 
H.Sultanovların  nəvələri  Azərbaycan  hakimiyyətindən  Ģikayətlənir,  Yeltsindən  bütün 
nüfuzundan istifadə edərək Azərbaycanda demokratiyanı “bərpa etməyi” xahiĢ edirdilər...  
Ġyunun  9-unda  Bakıya  gələn  H.Əliyev  “xırda-xuruĢ”  hazırlıqlarını  görəndən  sonra  11  iyunda 
EA-da  -  “Ġsmailiyyə”də  Akademiya  iĢçiləriylə  görüĢdü.  Onlar  respublika  Dövlət  ġurası'nın 
yaradılmasında  Heydər  Əliyevlə  həmrəy  olduqlarını  (!)  bildirdilər.  Ancaq  H.Əliyev  Moskva 
mətbuatının  onun  baĢ  nazir  vəzifəsinə  təyin  edilməsi  haqqındakı  xəbərləri  barədə  jurnalist 
suallarını cavabsız qoydu. 
Həmin  gün  H.Əliyev  ABġ və Fransa  səfirliklərinin  nümayəndələriylə  də  görüĢdü. Jurnalistlər 
görüĢə  buraxılmadı.  O,  AMĠP-in  sədri  E.Məmmədovla  da  bağlı  qapılar  arxasında  danıĢıqlar 
apardı.  
Rusiyanın Azərbaycandakı səfiri Valter ġoniya mətbuat konfransı keçirərək (11 iyun) bildirdi 
ki,  Rusiyanın  öz  daxili  problemlərinə  o  qədər  baĢı  qarıĢıb  ki,  əgər  istəsə  belə  Gəncə 
hadisələrinə  müdaxilə  etməyə,  sadəcə  olaraq,  onun  vaxtı  yoxdur.  (Səfir  bu  sözlərlə  əslində 
Rusiyanın  baĢının öz problemlərinə  qarıĢacağı  haqqında  fikirlər söyləmiĢ Elçibəyə üstüörtülü 
kinayə  edirdi).  ġoniya  daha  sonra  dedi:  “Gəncə  hadisələri,  onun  nizama  salınması 
Azərbaycanın öz daxili iĢidir. General ġERBAKIN Gəncəyə gəlməsini, əməliyyatlarda iĢtirakını 
təsdiq edən informasiya isə bizdə yoxdur”. 
Xarici  neft  Ģirkətlərindən  birinin  nümayəndəsi  Heydər  Əliyevlə  və  artıq  daim  onun  yanında 
olan  Rəsul  Quluyevlə  görüĢəndən  sonra  ADNġ-nin  prezidenti  Sabit  Bağırova  12  iyunda 
bildirmiĢdi  ki,  prezident  Əbülfəz  Elçibəyin  Böyük  Britaniyaya  qarĢıdakı  rəsmi  səfəri  baĢ 
tutmayacaq (həqiqətən, belə də oldu!..).
 
Həmin  gün  prezident  “Azərbaycan  milli  valyutasının  respublika  ərazisində  yeganə  ödəniĢ 
vasitəsi  elan  edilməsi  haqqında”  fərman  verdi.  Bu  fərman  manatın  rublu  bütünlüklə 
əvəzləməsini  nəzərdə  tuturdu.  Ancaq  o,  ...ertəsi  gün  “Nazirlər  Kabinetinin  və  Milli  Bankın 
rəyləri  nəzərə  alınaraq”  12  iyun  tarixli  fərmanının  icrasını  qeyri-müəyyən  müddətə  təxirə 
salmaq  haqqında  yeni  fərman  imzalamalı  oldu.  Artıq  açıq-aydın  görünürdü  ki,  Əliyev 
gələndən  sonra  hakimiyyət  qurumları  Bəydən  üz  döndərir,  onu  pis  vəziyyətdə  qoymaqdan 
çəkinmirlər. 
Deputat  istintaq  komissiyasının  üzvləri  12  iyunda  Gəncədə  oldular,  Surət  Hüseynovla 
görüĢdülər. 
Bu  arada  Türkiyədə  də  hökumət  boĢluğu  vardı.  Doğru  Yol  Partiyasının  13  iyundakı 

qurultayında baĢqan seçilən Tansu Çillərə hökuməti təĢkil etmək tapĢırıldı. 
ĠSA QƏMBƏR DƏ ĠSTEFA VERDĠ 
Hakimiyyətin  humanist  davranması,  vətəndaĢ  sülhü  naminə  güzəĢtlərə  getməsi  qarĢılığında 
Rusiyanın  Azərbaycan  iqtidarını  hökmən  devirməyə  yönəlmiĢ  inadcıl  siyasətinin  göz 
qabağında olan təmsilçisi S.Hüseynovun iĢtahı və tələbləri gündən-günə artır və dəyiĢirdi. 13 
iyunda  (bazar  günü!)  məhz  onun  növbəti  tələbini  yerinə  yetirməkçün  Milli  Məclis  Ali  Sovet 
sədri Ġsa Qəmbərin istefası məsələsinə baxdı və onun yerinə sədr seçilməsini müzakirə etdi. 
Ġclası Tamerlan Qarayev aparırdı. O bildirdi ki, biz hamımız buraya televiziyada verilmiĢ elanla 
yığılmıĢıq; bu elan Ġsa Qəmbərin ərizəsi oxunduqdan sonra verildi. 
Ġsa  Qəmbər  bəyan  etdi  ki,  mən  respublikada  sabitliyin  bərqərar  olması,  vətəndaĢ 
qarĢıdurmasına  son  qoyulması,  qardaĢ  qanı  axıdılmasına  yol  verməməyə  kömək  göstərmək 
naminə öz müstəqil qərarımla istefa verirəm. 
Ġstefası qəbul edilən Ġsa Qəmbər Milli Məclisin üzvü qaldı. 
Ġsa  bəyin  istefası  qanunverici  hakimiyyətin  də  qiyam  qarĢısında  əl  qaldıraraq  məğlubiyyətə 
uğramasının rəsmi təsdiqi oldu. Bu istefada rolu olduğu Ģübhə doğurmayan keçmiĢ baĢ nazir 
Pənah Hüseynov onun səbəbini belə açıqlayır: “Yevlax [11 iyunda] alınandan sonra Ġsa bəy 
bunu  hərbi  məğlubiyyət  kimi  qiymətləndirib  qərar  qəbul  elədi.  H.Əliyev  baĢ  nazir  vəzifəsini 
istəmirdi. Açıq Ģəkildə o, ümumiyyətlə, heç bir postu istəmirdi. Biz axırıncı imkandan istifadə 
edərək  Əbülfəz  bəyin  prezidentliyini  saxlamaq  istiqamətində  çalıĢırdıq.  Təbii  ki,  H.Əliyev 
birinci  Ģəxs  olmaq  uğrunda  mübarizə  aparırdı.  Hesab  edirəm  ki,  onunçün  əlveriĢli  Ģərait 
yaranmasaydı ikinci posta da razı ola bilərdi” (“Yeni Müsavat”, 16.04.1999).  
Ġsa bəyin istefası məhz H.Əliyevin Ali Sovet sədri seçilməsindən ötrüydü. Əlbəttə, Ġsa bəyin 
özü razı olmasaydı hər hansı qüvvənin onu buna məcbur edə biləcəyini ağlıma da gətirmirəm 
və bu qərarın qarĢılıqlı razılıq  nəticəsində ortaya  çıxdığına  kiçicik də Ģübhəm  yoxdur,  ancaq 
onun  lehinə  olan  bütün  tutarqaları  bir  yana  qoyaraq  düĢünürəm  ki,  Ġsa  bəy  kimi  olduqca 
güclü  bir  Ģəxsin  hakimiyyətdən  getməsi  çox  yanlıĢ  addımdı.  Ona  görə  ki,  Ġsa  bəy  bu 
hakimiyyətə  gəlib  düĢmüĢ,  məsələn,  Tahir  Kərimli  kimi  sıradan  bir  Ģəxs  deyildi  -  o, 
Azərbaycan  Xalq  hərəkatının  liderlərindən,  Azərbaycan  Xalq  Cəbhəsinin  qurucularından, 
nəhayət, bu hakimiyyətin qələbəsini təmin edən insanlardan biriydi və hakimiyyətdəki yerini 
də  özü  qazanmıĢdı.  Ġsa  Qəmbər  prezident  Elçibəylə  yanaĢı  bu  hakimiyyəti  qurmaq, 
möhkəmlətmək və yaĢatmaqçün hədsiz gərgin çalıĢmıĢ, Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyinə 
öz layiqli töhfəsini vermiĢdi. Prezidentlə birgə Ġsa bəy də hakimiyyət sarayının möhkəmliyini 
qoruyan sarsılmaz sütundu və onun uçurulması hökmən bu sarayın yerlə yeksan olunmasıyla 
nəticələnməliydi.  Ona  görə  də  Ġsa  bəyin  getməsini  hakimiyyətin  yadlara  könüllü  təhvil 
verilməsinə razılıq kimi anlayıram və bu qərarı qətiyyən bəyənmirəm. Ancaq, açığı, bu sözləri 
yazsam da, öz-özümdən soruĢuram: bəs istefa verilməsəydi nə olacaqdı? O saat da, nədənsə, 
gözlərim önündə Azərbaycan boyda qan dənizi calxalanır... 
Bəli, əslində Azərbaycan Xalq hərəkatının məntiqi nəticəsi olan əsl xalq hakimiyyətinin taleyini 
biryolluq həll edən Milli Məclisin bu iclasında bir yanda Ġsa Qəmbər istefa verir, obiri yandasa 
bu hakimiyyətin qanlıbıçaq düĢmənləri olan Rəhim Qazıyev, Arif Rəhimzadə, Araz Əlizadə və 
baĢqaları  cilov  gəmirir,  əksəriyyəti  kommunistlərdən  ibarət  Ali  Sovetin  sessiyasının 
çağırılmamasından, Gəncə və ona bitiĢik rayonlarda dövlət qurumlarını ləğv edib hakimiyyəti 
öz  nəzarəti  altına  almıĢ  S.Hüseynovun  tələblərinin  yerinə  yetirilməməsindən  narahatlıqlarını 

bildirirdilər.  Rəhim  Qazıyev  hətta  Ġsa  Qəmbər  istefa  verəndən  sonra  da  üzünü  deputatlara 
tutub soruĢurdu: «Dünən “sessiya-sessiya” deyirdiniz, indi noldu? Mən tələb edirəm 
ki,  sessiyanın  günü  müəyyənləĢdirilsin.  Hiss  edirəm  ki,  Surətin  tələblərinə  bir 
etinasızlıq var». Bəli, artıq hamının siyasət bazarında öz malını Surətin adıyla xırıd etməsi 
dəbə minmiĢdi. 
Etibar  Məmmədovun  təklifiylə  prezidentin  Milli  Məclisə  gəlməsinədək  fasilə  elan  edildi. 
Fasilədən sonra Əbülfəz Elçibəy və H.Əliyev də iclasa qatıldılar. 
Ali Sovetin sədri olması razılaĢdırılmıĢ H.Əliyev sessiyada söz alaraq dedi: “Hadisə olub, qan 
tökülüb. Ancaq bunun davam etməsinə yol vermək olmaz. Mən prezident Əbülfəz Elçibəydən 
xahiĢ  etmiĢəm  və  qərara  gəlmiĢəm  ki,  Gəncəyə  gedib  vəziyyəti  yerində  öyrənim,  sonra 
təkliflərimi verim...”. 
N.Pənahovun  bildirdiyinə  görə,  S.Hüseynov  H.Əliyevin  Ali  Sovet  sədri  olmaq 
istədiyini bilən kimi “çox sərt Ģəkildə Əliyevlə telefonla danıĢaraq ultimatum verdi 
ki,  necə  gəlib  elə  də  geri  qayıtsın.  Təxminən  bir  neçə  saatdan  sonra  televiziya 
vasitəsi ilə Əliyev bildirdi ki, Gəncəyə çıxır”. Əliyevin Gəncəyə getməsinə Surətdən 
icazəni onun qohumu Nəriman Ġmranov (keçmiĢ təhlükəsizlik naziri) alıbmıĢ. 
Əslində  Surətin  belə  qəzəblənməsinə  əsas  yoxdu  -  H.Əliyev  “özgəsi”  deyildi  axı!  Fazil 
Qəzənfəroğlu  yazır:  “Gəncə  üsyanında  hər  nə  qədər  Surət  Hüseynovun  adı  ön 
plandaydısa  da  ssenarinin  pərdəarxası  qəhrəmanları  Rəhim  Qazıyev,  Heydər 
Əliyev,  Ə.Hümbətov,  R.Cavadov,  R.Quluyev  və  E.Məmmədov,  A.Abbasov  kimi 
isimlərdi.  Heydər  Əliyevin  ona  pul  və  silah  yardımı  etdiyi  haqqında  əldə  bilgilər 
vardı.  Heydər  Əliyevlə  Surət  Hüseynov  arasında  davamlı  kuryerlik  edən  Ģəxs... 
sonradan  KQB  polkovniki  SauĢkinin  oyuncağı  olmaqdan  qurtulmayan  Nemət 
Pənahovdu” (F.Qəzənfəroğlu, göstərilən kitabı, s.215).  
Əbülfəz  bəy  də,  H.Əliyev  də  Ali  Sovet  binasına  girəndə  içəridə  bulunmuĢ  və  dövlət 
adamlarının  onları  necə  qarĢılamasının  Ģahidi  olmuĢ  bir  dostum  sonralar  mənə  söylədi  ki, 
həmin  gün  qəti  inandım  ki,  Azərbaycanın  bir  prezidenti  getdi,  yerinə  baĢqası  gəldi.  Ali 
Sovetdən  reportaj  hazırlayan  “Azadlıq”  qəzetinin  müxbiri  Bahəddin  Həziyev  də  maraqlı  bir 
məqamı tutub: “Məclis iĢini yarımçıq saxlayır. Salondan çıxarkən Naxçıvan MR Ali Məclisinin 
sədri Azərbaycan Respublikası baĢ nazirinin birinci müavini Vahid Əhmədova göstəriĢ verir ki, 
bir saatdan sonra maĢınlar jurnalistləri aparmaq üçün Ali Sovetin qarĢısında olsun” (“Azadlıq”, 
15.06.1993). 
Siyasətdən  baĢı  çıxmayan,  ancaq  prezident  olmaq  eĢqiylə  alıĢıb-yanan  Surət  Hüseynov 
iqtidarın  qarĢısında  irəli  sürdüyü  bütün  tələblərlə  məhz  Heydər  Əliyevə  xidmət  göstərdiyini 
anlayacaq  səviyyədə  deyildi.  Onun  nadanlığından  maksimum  yararlanan  H.Əliyev  Bakıya 
gəldikdən  sonra  məhz  Surət  xofunu  körükləməklə  hələlik  ilk  addım  kimi strateji  əhəmiyyətli 
spiker kürsüsünü boĢaltdırmağa nail oldu. 
Ġsa  Qəmbərin  istefasından  sonra  ABġ-ın  Oksford  analitik  mərkəzinin  ġərqi  Avropa  qrupu 
Gəncə  hadisələrini  operativ  təhlil  edərək  vəziyyəti  dəyərləndirdi: 
“Beləliklə,  Qəmbərin  və 
Nazirlər Kabineti  baĢçısının  istefası çevriliĢin  müvəffəqiyyəti  üçün  zəruri Ģərt  ola  bilər. Lakin 
Elçibəyin bu çətinliklərdən qurtarmaq üçün legitim imkanları vardır, çünki hakimiyyətə seçki 
yolu ilə gəlmiĢdir.
 
Bakıdakı  keçmiĢ  kommunistlər  Hüseynova  tərəfdar  çıxır  və  bildirirdilər  ki,  Elçibəyin 

hakimiyyətinə qarĢı qəti mübarizədə birləĢəcəklər”
. 
Amerikalı təhlilçilər qiyamın Azərbaycana nə qədər ziyan vurduğunu əla bilirdilər: “Qiyamçılar 
bu  strateji  əhəmiyyətli  Ģəhəri  nəzarətə  almıĢlar.  Azərbaycan  qoĢunlarının  Ermənistan 
sərhədinə və Qarabağın Ģimalına tərəf irəliləməsini çətinləĢdirirlər. Beləliklə, onlar Qarabağın 
Ģimalında  erməni  silahlı  qüvvələri  üçün,  bir  növ,  sipər  yaratmıĢlır.  Azərbaycanın  müdafiə 
qabiliyyətinə  çox  böyük  ziyan  dəyir,  çünki  qiyam  Ermənistanın  və  onun  müttəfiqi  olan 
dövlətlərin səylərinin müvəffəqiyyətinə kömək edir”. 
Təhlil  qrupu  qiyamın  məqsədini  də  açıqlayır: 
“Beləliklə,  keçmiĢ  SSRĠ-nin  1990-cı  ildə 
Azərbaycanda  və  1979-cu  ildə  Əfqanıstanda  təĢkil  etdiyi  son  hərbi  çevriliĢlərin  ssenariləri 
oynanılır.  Həmin  ssenari  üzrə  qaliblər  respublikanın  MDB-yə  daxil  olmaması  haqqında 
parlamentin  qərarının  ləğv  edilməsinə  çalıĢacaq  və  MDB-dən,  yəni  Rusiyadan  asayiĢ 
yaradılması  üçün  qoĢun  göndərməyi  xahiĢ  edəcəklər”
.  (Təbii  ki,  qoĢunların  geri  qayıtması 
kütləvi repressiyalarla müĢayiət olunacaqdı). 
Sözügedən  qrup  təhlilin  nəticəsini  təqdim  edir:  “QarĢıdakı  günlərin  hadisələri  respublikanın 
müqəddəratı  üçün  həlledici olacaqdır.  Elçibəy  iki  yoldan  birini  -  ya danıĢıqlar yolunu,  ya da 
mübarizə yolunu seçməlidir. Lakin onun bir qərara gəlməsi üçün vaxt getdikcə daralır”. 
Bu  təhlilin  ən  geniĢ  məlumat  bankına  malik  mütəxəssislər  tərəfindən  aparılmadığını 
düĢünmək gülməli olardı və normal məntiqə əsaslanan bu araĢdırmada bütün fikirlər həmin 
ançün  tam  həqiqətdi.  Ancaq  hər  Ģeyin  incəliyinədək  nəzərə  alındığı  bu  tərifəlayiq  təhlildə 
gözdən  qaçırılmıĢ  yeganə  “xırda”  bir  amil  vardı  -  Elçibəy  fenomeni!  Məhz  bu  fenomen 
nəticəsində  Oksford  təhlilçilərinin  öncəgörmələrindən  ikisi  doğru  çıxmadı  -  Azərbaycan 
Rusiyadan  nəinki  qoĢun  istəmədi,  hətta  qoĢunun  geri  qayıtmasına  Ģiddətli  müqavimət 
göstərdi  və  Elçibəy  sadalanan  iki  mümkün  yoldan  ağla  gəlməyən  üçüncüsünü  -  Kələki 
variantını  seçdi  və  sübut  etdi  ki,  çoxlarının  sadəlövh  saydığı  bu  siyasətçi,  sən  demə,  heç 
öncəgörməyə də yatan deyilmiĢ! Ancaq Kələkiyə getməyə hələ düz dörd gün var... 
Aradan  illər  keçəcək  və  mən  həm  ozamankı  prezidentə,  həm  də  ozamankı  parlament 
baĢqanına eyni sualları verəcək, onlardan aĢağıdakı cavabları eĢidəcəyəm: 
«-Azərbaycan Respublikasının ilk həqiqətən müstəqil və milli hakimiyyətini qoruyub saxlamaq 
mümkündümü?  Çökmənin  baĢlıca  səbəbləri  nəydi  və  onun  səbəbkarlarını  aĢkarlamaq 
mümkündürmü?  Məsələn,  indi  bəzən  söyləyirlər  ki,  hakimiyyəti qorumaq,  saxlamaq  olardı  - 
əvvəlcədən bir sıra qüvvələr əzilsəydi belə problem yaranmazdı və s. Sizcə, bizim hakimiyyət 
yaĢaya bilərdimi?
 
-ġəksiz,  yaĢaya  bilərdi.  Sadəcə  olaraq,  bizdə  hakimiyyəti  nə  cür  qorumağın  təcrübəsi 
olmadığına  görə  onu  saxlaya  bilmədik.  4  iyun  qiyamı  yatırılsaydı  məsələ  birdəfəlik  həll 
olunacaqdı.  Çox  təəssüf  ki,  …rus  imperiyasının,  Ġranın  kəĢfiyyatı  bizdən  daha  güclü,  daha 
təcrübəliydi. Qiyamın baĢçılarını müdafiə edən qruplar da burada fəal iĢtirak etdilər. 
 
Burada  ikinci  bir  məsələ  var  -  hakimiyyəti  saxlamaqçün  biz  hökmən  diktaturanın,  yaxud 
totalitar rejimin tələb etdiyi prinsiplərdən istifadə etməliydik, bizsə heç vəchlə buna getmədik.
 
-Gəncə qiyamını yatırmaq olardımı? Məsələn, Pənah Hüseynov deyir ki, olardı.
 
-Gəncə qiyamını yatırmaq olardı, amma bu zaman ən azı 50-60 nəfər öldürüləcəkdi.
 
-Onsuz da, öldürüldülər - prezident qvardiyaçıları...
 
-Onları mən öldürtmədim ki! Mən öz vətəndaĢımı öldürtməyi bacarmıram. Güc nazirlikləri öz 

vəzifə borclarını yerinə yetirməliydi, ancaq yetirmədi. Asiləri yatırtmaq prezidentin deyil, güc 
nazirliklərinin,  prokurorluğun  iĢidir.  Mən  onlara  əmr  verə  bilməzdim  ki,  vətəndaĢlarım  bir-
birini qırsın. Müharibə aparan ölkədə buna yol vermək olmaz. Prezident kimdir ki, əmr versin 
ki, get, filankəsi öldür?!
 
-Ancaq RövĢən Cavadov - XTPD dövlətə qarĢı silah qaldıranda Heydər Əliyev üsyanı yatırtdı...
 
-Mən  mətbuatda  da  bildirmiĢəm  ki,  Heydər  Əliyev  düzgün  iĢ  görmədi.  Bunun  üstündə 
qəzetlər məni tənqid etdilər ki, RövĢənin tərəfini saxlayırsan; mən onu müdafiə etmirəm - ağ 
bayraq qaldırılmıĢdısa hökmən barıĢığa gedilməliydi, qan tökülməməliydi. Budur bizi 4 iyunda 
vətəndaĢ  müharibəsi  baĢlamaqda,  qan  tökməkdə  suçlandıran  Heydər  Əliyevin  səhvi!  Niyə 
tutalım  hökuməti  müdafiə  edənlərdən  30  nəfər,  hökumətə  qarĢı  çıxanlardan  100  nəfər 
ölməliydi?! Axı hər iki tərəfdən ölənlər öz millətimizin balalarıdır!
»
. (Ə.Elçibəyin Ə.Tahirzadə 
ilə söhbətindən. - «Elçibəylə 13 saat üz-üzə», Bakı, 1999, s.69-70).  
«-Ġsa bəy, o hakimiyyəti qoruyub saxlamaq olardımı? 
-Məncə, olardı.
 
-Hansı Ģərtlər daxilində? 
-Qiyamda  iĢtirak  edəcək  qüvvələrin  çərçivəsi  qiyam  ərəfəsində,  ondan  1-2  ay  öncə  kifayət 
qədər  aydındı  və  onları  zərərsizləĢdirmək  olardı.  Bəzilərini  sakitləĢdirmək,  baĢa  salmaq 
mümkündü. Bəziləriylə sərt dildə danıĢılıb xəbərdarlıqlar eldilməli, bəziləri cəzalandırılmalıydı. 
Onların birləĢərək hakimiyyətə qarĢı bir yerdə qiyam qaldırmasına imkan verilməməliydi. Bu 
iĢlər  qiyamaqədərki  müddətgə  görülməliydi,  təəssüf  ki,  görə  bilmədik.  Qiyam  baĢlandıqdan 
sonra artıq baĢqa əlac yoxdu - onun qarĢısı sərt Ģəkildə alınmalıydı. Yenə təəssüf ki, o sərtliyi 
göstərmədik
». 
(Müsavat Partiyasının baĢqanı Ġsa Qəmbərlə Ədalət Tahirzadənin söhbətindən). 
GƏNCƏ ALVERĠ VƏ ELÇĠBƏYĠN BOġA ÇIXAN UMUDLARI 
../../images/Arxiv/z_1993_06_Gence.jpg
Milli  Məclisin  bazar  günü  (13  iyun)  keçirilən 
yığıncağından bir saat sonra - axĢam saat 6-da H.Əliyev 40 jurnalistlə birgə Surət Hüseynovla 
görüĢməkçün Gəncəyə yola düĢdü və gecə saat 12-də Ģəhərə çatdı.  
Heydər  Əliyevlə  birgə  Rəsul  Quluyev,  Abbas  Abbasov,  Rəhim  Qazıyev  və  Tahir  Əliyev  də 
Gəncəyə getmiĢdilər. 
Rəsmi  statusu  yalnız  “Ali  Sovetin  deputatı”  olan  S.Hüseynov  H.Əliyevi,  yumĢaq  desək, 
dostcasına  qarĢılamadı  və  onu  bir  neçə  saat  gözlətdi.  Sonralar  Surət  məhkəmədə  bunları 
söyləyəcəkdi:  “...Gəncəyə  gələndə  H.Əliyev  üzümdən  necə  öpürdü.  Mingəçevir