ƏSRƏ BƏrabər bġR ĠLĠn salnaməSĠ

ARTIRMA 
«-Bir Türkiyə generalının belə sözü var ki, igid adam vətən uğrunda, xalq uğrunda öz həyatını 
qurban  verən  yox,  onların  yolunda  öz  Ģərəfini,  təmiz  adını  qurban  verəndir.  Siz  Kələkiyə 
gedəndə Ģərəfinizi qurban verəcəyinizi görürdünüz?
 
-Çox qabaqcadan görürdüm.
 
-Deməli, özünüfədaya qəsdən gedirdiniz?
 
-Qəsdən  gedirdim,  bilə-bilə  gedirdim.  Mənə  heç  nə  lazım  deyildi.  Ġstəyim  bircə  oydu  ki, 
vətəndaĢ  müharibəsi  olmasın,  soydaĢlarımız,  qandaĢlarımız  bir-birini  qırmasın.  Mənimçün 
orada Ģərəfdən söhbət gedə bilməzdi. Mənimçün hər Ģeydən öncə VƏTƏN və MĠLLƏT'di!
 
-Ġstədiyinizə çatdınız?
 
-Bəli!  Mən  istədiyimə  çatdım.  Tarixə  bir  daha  sübut  edəcəyəm  ki,  mən  ən  doğru  olan 
fenomenal bir addım atmıĢam! Onun izahını sonra verəcəyəm
».
 
(Ə.Elçibəyin Ə.Tahirzadə ilə söhbətindən. - «Elçibəylə 13 saat üz-üzə», Bakı, 1999, s.75).  
Prezident  Aparatı  dövlət-hüquq  Ģöbəsinin  keçmiĢ  müdiri  Fazil  Mustafayev  (Qəzənfəroğlu) 
prezidentlə  Bakıdakı  son  görüĢünü  belə  xatırlayır: 
«17  iyunda  günortadan  sonra  Elçibəylə 
təxminən 1 saata yaxın söhbətim oldu. Vəziyyəti birlikdə təhlil etdik. H.Əliyevin hansı oyunlar 
oynaması  və  məğlubiyyətin  anbaan  yaxınlaĢması  haqqında  fikirlərimiz  ortaqdı.  Mən  yeganə 
çıxıĢ  yolunu  qüvvələri  qoruyaraq  gələcək  hakimiyyətə  hazırlaĢmaqda  görürdüm.  Bunuçün 
prezident  qətiyyən  istefa  verməməli  və  müvəqqəti  olaraq  Naxçıvana  getməliydi.  Kələki 
variantısa mənim ağlıma gəlməmiĢdi; görünür, prezident bu qərara ən son anda gəlib, çünki 
görüĢümüzdə bu haqda o heç nə deməmiĢdi. Bunu da dəqiq bilirəm ki, Elçibəy nəinki baĢqa 
xarici dövlətlərə, hətta Türkiyəyə belə getməyi heç ağlına da gətirmirdi»
. 
Elçibəy  17  iyunda  iĢ  gününün  sonuna  yaxın  dövlət  katibi  Əli  Kərimovla,  baĢda  sədr  Fərəc 
Quluyev  olmaqla  AXC  Ġcraiyyə  Komitəsinin  üzvləriylə  və  artıq  istefada  olan  dostu  Ġsa 
Qəmbərlə də görüĢdü.  
ARTIRMA 
«-Mənə  bəlli  olduğuna  görə,  Siz  17  iyunda  -  Əbülfəz  bəy  Kələkiyə  gedən  gün  onunla 
görüĢmüsünüz  və  söhbətinizdə  hakimiyyətin  taleyiylə  bağlı  üç  variant  müzakirə  edilib. 
Onlardan  biri  Elçibəyin  Bakını  müvəqqəti  tərk  etməsi  olub.  EĢitdiyimə  görə,  orada  hətta 

Kələkidən  də  danıĢmısınız,  ancaq  çoxları  deyir  ki,  Kələki  söhbəti  olmayıb.  Sirr  deyilsə,  o 
görüĢdə nələri müzakirə etdiniz? 
-Həmin görüĢdə 3 yox, 2 variantı mən təklif eləmiĢəm.  
Artıq mən parlament sədri deyildim - ayın 13-ündən istefadaydım. Sadəcə, millət vəkiliydim 
və  millət  vəkili  kimi  də  yox,  köhnə  dost  kimi,  hərəkatçı  kimi  Əbülfəz  bəylə  görüĢməyə 
getmiĢdim.  Həmin  görüĢ  Əbülfəz  Elçibəyin  Heydər  Əliyev,  Rəsul  Quluyev  və  Etibar 
Məmmədovla görüĢündən sonra olmuĢdu (yanılmıramsa təxminən gecə 12 radələrində), ona 
görə də Əbülfəz bəy o görüĢ haqda mənə fikrini bildirdi.  
O  zaman  Bəyə  yaxın  adamlarda  belə  fikir  vardı  ki,  Heydər  Əliyev  parlament  sədri  olandan 
sonra  (o, 15  iyunda seçilmiĢdi)  Əbülfəz Elçibəylə  birlikdə bu qiyamın  yatırılmasına  rəhbərlik 
edəcək və məsələlər yavaĢ-yavaĢ yerinə düĢəcək. Həmin görüĢdə də Əbülfəz Elçibəy Heydər 
Əliyevə  təklif  eləmiĢdi  ki,  gəl  ikimiz  bir  yerdə  xalqa  müraciət  edək  ki,  bu,  qiyamdır  və  s. 
Heydər  Əliyev  bundan  imtina  etmiĢdi.  Bir  çox  prinsipial  məsələlərdə  də  Heydər  Əliyev  də, 
Rəsul Quluyev də, Etibar Məmmədov da Əbülfəz Elçibəyin təklifləriylə razılaĢmamıĢdılar. Onu, 
bir növ, təkləmiĢdilər. Bu, açıq-aydın hiss olunurdu.  
Vəziyyəti müzakirə elədik və mən Bəyə dedim ki, vəziyyətdən iki çıxıĢ yolu var: ya Sizə sadiq 
olan  bütün  qüvvələri  bir  araya  gətirərək  qiyamı  zor  gücünə  yatırmalısınız,  ya  da  ki,  istefa 
verməlisiniz, çünki heç cür ola bilməz ki, Siz burada qalıb heç bir hərəkət etməyəsiniz, qiyamı 
yatırmayasınız  və  sabah  da  qiyamçılar  bura  gəlib  Sizə  hörmətsizlik  etsinlər.  Buna  imkan 
vermək olmaz - iki yoldan birini seçmək lazımdır. Bəy, sözün açığı, heç bir varianta müsbət 
münasibət bildirmədi və bir qədər söhbət etdikdən sonra mən ayrıldım.  
Nəinki  Kələki  söhbəti,  heç  Əbülfəz  bəyin  Bakıdan  aralanması  söhbəti  orada  edilməyib.  Mən 
təklif etməmiĢəm, Əbülfəz bəy də mənə elə bir fikir deməyib.  
-Son sualım: qiyam yatırılsaydı hakimiyyət yaĢaya bilərdi? 
-Təbii.  4  iyun  qiyamı  Elçibəy  hakimiyyətiyçün  axırıncı  sınaqlardan  biriydi.  Kəlbəcər  iĢğal 
olunandan sonra diplomatlardan birinin belə deməyi çox məĢhurdur: «Siz Kəlbəcərin iĢğalına 
dayana bildiniz, görək daxildə bir Ģey baĢ versə qarĢısını ala biləcəksiniz, yoxsa yox!». Yəni 
qiyam axırıncı Ģans kimiydi». 
(Müsavat Partiyasının baĢqanı Ġsa Qəmbərlə Ədalət Tahirzadənin söhbətindən). 
Bu  görüĢlərdən  sonra  baĢ  verənlər  haqqında  Fərəc  Quluyev  bir  neçə  gün  sonra  -  artıq 
Kələkidəykən  belə  açıqlama  verdi:  “Təxminən  gecə  saat  1-in  yarısında  bizə  sənəd 
gətirdilər.  Orada  SSENARĠ  var  idi.  [18  iyun]  səhər  saat  6-da  prezidentin 
rezidensiyasına  (Bəyin  ailəsi  həmin  iqamətgahda  yaĢayırdı  -  Ə.T.)  hücum  etməli 
idilər.  Hücum  edənlər  tərəfindən  atəĢ  açılandan  sonra  mühafizəçilər  cavab  atəĢi 
açmalı idilər. Təbii ki, qvardiya da bu iĢə qoĢulacaqdı. Məhz bundan sonra Ģəhərə 
qarıĢıqlıq  düĢəcəkdi.  Bakı  kəndlərində  saxlanılan  motosikletçilər  qrupu  Ģəhərə 
çıxmalı, pərakəndə Ģəkildə atəĢ açmalı idilər. Bununla da qarĢıdurma baĢlanmalı 
idi.  Bunun  qarĢısını  almaq  üçün  bir  saatlıq  məsləhətləĢmələrdən  sonra  yeganə 
çıxıĢ yolu kimi bura gəlməyi qərara aldıq” (“Yeni Müsavat”, 01.07. 1993). 
Prezident Əbülfəz Elçibəy cəbhəçilərlə Ġsa bəylə xudahafizləĢəndən sonra görüĢdü. Onun öz 
kabinetində  qəbul  etdiyi  sonuncu  Ģəxs  ADNġ-nin  prezidenti  Sabit  Bağırov  oldu.  Sabit  bəyin 
mənə danıĢdığına görə, kabinetə girəndə Bəyin indiyədək heç vaxt görmədiyi qədər dalğın və 

gərgin olduğu diqqətini çəkib. Sabit bəyin fikrincə, həmin anda Bəy yəqin ki, aldığı mühüm bir 
xəbərdən son dərəcə dilxordu. 
Sabit  bəylə  liftə  minərək  aĢağı  düĢən  prezident  onunla  xudahafizləĢəndən  sonra  Prezident 
Aparatından birbaĢa iqamətgaha getdi.  
Prezident  mühafizəsinin  rəisi  general  Vaqif  Axundovun  müavini  olan  polkovnik  Oqtay 
Məmmədov «Elçibəy ilə otuz il» kitabında yazır:  
«1993-cü  il  iyun  ayının  17-də  gecə  saat  24.00  idi.  Mən  prezidentin  qəbul  otağında 
dayanmıĢdım.  Prezidentin  kabinetinin  qapısı  açıqdı.  Heydər  Əliyev,  Rəsul  Quluyev  və  Etibar 
Məmmədov  çıxıb  getdilər.  Sonra  Elçibəy  kiçik  iclas  zalına  keçərək  orada  toplanmıĢ  Xalq 
Cəbhəsi rəhbərliyi ilə qısa bir iclas keçirdi. Ġclasdan sonra prezident mənə dedi ki, səninlə iĢim 
var.  Bu  iĢin  nədən  ibarət  olacağını  mən  təxminən  hiss  edirdim  və  dedim  ki,  nə  iĢdirsə 
iqamətgahda danıĢmaq daha yaxĢı olar. O razılaĢdı və bir az sonra iqamətgaha gəldik. 
 
Ġqamətgaha  getməmiĢdən  əvvəl  mən  iclasdan  çıxan  Fərəc  Quluyevə  dedim  ki,  sən  məni 
görməmiĢ getmə, ola bilsin ki, səninlə iĢimiz oldu. 
 
Ġqamətgahın həyətində prezident vəziyyətlə maraqlandı. Mən bildiklərimi ona məruzə etdim…
 
O dedi ki, bəlkə bir neçə günlük Bakı kəndlərinin birinə gedək. Mən dedim ki, Bakı kəndlərinin 
birinə  getmək,  mənə  elə  gəlir ki,  düz deyil. Gediriksə  daha  güvənli bir yerə  getməli,  ya da 
iqamətgahda qalıb sona qədər vuruĢmalıyıq. Bir neçə gündən sonra vəziyyətin necə olacağı 
bilinmir.  Əgər  Bakı  kəndlərinin  birində  olsaq  oranı  mühasirəyə  alıb  bütün  kommunikasiya 
xətlərini kəsəcək və dünya ilə əlaqəmizi yox edəcəklər. Gələcəkdə də əgər çıxmaq istəsək o 
kənddən heç cürə çıxa bilməyəcəyik. 
 
O dedi ki, sən bir az gəziĢ, mən fikirləĢim. Təxminən on dəqiqə sonra məni və Fərəc Quluyevi 
yanına çağırıb Naxçıvana getmək barədə qərarını dedi.
 
Mən hazırlıq iĢlərinə baĢladım. Fərəc Quluyev Xalq Cəbhəsinə getdi və dedi ki, mən birbaĢa 
hava limanına gələcəyəm. Ola bilər ki, bir-iki dəqiqə gecikəm. O, Naxçıvan Xalq Cəbhəsi ilə 
əlaqə saxlayıb müəyyən göstəriĢlər verməli idi. 
 
Ġqamətgahın  həyətindən  çıxanda  prezidenti  həmiĢə  müĢayiət  edən  Dövlət  Avtomobil 
MüfəttiĢliyinin  maĢınını  da  buraxdıq.  Bizim  hava  limanına  getməyimizi  məndən  baĢqa  Vaqif 
Axundov və bizimlə Naxçıvana uçacaq olan üç mühafizə iĢçisindən baĢqa heç kim bilmirdi. 
 
Təxminən  saat  ikidə  uçağa  mindik.  Vaqif  Axundov  da  minmək  istəyəndə  dedim  ki,  sən 
qalırsan.  […]  Beləliklə,  təyyarəyə  qalxdı,  prezidentlə  vidalaĢaraq  aĢağı  enəndə  məndən 
soruĢdu ki, birdən Heydər Əliyev (o, ayın 15-dən Məclisin sədri idi) məndən prezidentin hara 
getdiyini soruĢsa nə cavab verim? Dedim ki, deyərsən bilmirəm, ya Naxçıvana getdi, ya  da 
Türkiyəyə.
 
Təxminən saat üçdə Naxçıvanda yerə endik»
 (həmin əsər, s.93-96). 
Oqtay bəyin kitabında bir çox sualların cavabı incəliklə verilib. Biz yenə həmin əsərə üz tutur 
və  «o  gecə  nə  baĢ  verməliydi?»  sorğusuna  cavab  alırıq: 
«Rusiya  qiyamı  nə  Ģəkildə 
dəstəkləyəcəyini  planlaĢdırmıĢdı.  Bu  məqsədlə  Bakıya  gizli  yollarla  100,  30  və  17  nəfərlik 
xüsusi təlim görmüĢ qruplar göndərmiĢdi. [Rusiya Müdafiə Nazirliyi] BaĢ KəĢfiyyat Ġdarəsinin 
məsul  iĢçisi  polkovnik  Nəriman  Ġmranov  və  baĢqaları  üç  aya  yaxın  idi  ki,  Bakıda  bu 
məsələlərlə məĢğul olurdular.
 

Həmin  təxribatçı  qüvvələr  əgər  vətəndaĢ  müharibəsi  baĢlarsa  Ģəhərdə  müxtəlif  inzibati  və 
yaĢayıĢ binalarında partlayıĢlar törətməli, çoxlu insan tələfatına səbəb olmalı (Tiflisdə olduğu 
kimi),  imkan  olarsa  prezident  Əbülfəz  Elçibəyin  həyatına  qəsd  etməli  və  hakimiyyətsizlik 
yaratmalı  idilər.  Bu  məsələnin  həllində  onların  daxili  köməkçiləri  də  az  deyildi.  Ayın  17-dən 
18-ə  keçən  gecə  səhər  saat  06.00-da  bu  əməliyyatlar  baĢlamalı  idi.  Bu  qarĢıdurmadan 
istifadə  edən  S.Hüseynovun  adamları  saat  8-9  arası  Bakı  Ģəhərinə  girib  QRAD  qurğuları  ilə 
Prezident Aparatı və ətrafını vurmalı idilər.
 
Rusiyanın  planladığı  birinci varianta görə,  qiyam  baĢ tutur,  onlar hakimiyyət  kürsüsündə öz 
adamlarını oturdaraq bütün istəklərini əldə edirlər.
 
Ġkinci  variantda  çevriliĢ  baĢ  tutmur.  VətəndaĢ  müharibəsi  baĢlayır  və  rus-erməni  hərbi 
birləĢmələri  vətəndaĢ  müharibəsindən  istifadə  edərək  bir  tərəfdən  Füzuli  rayonu 
istiqamətində  hərəkətə  keçərək  Araz  çayına  qədər  gəlir  və  Cəbrayıl,  Qubadlı,  Zəngilan 
rayonlarını  mühasirəyə  alaraq  məhv  edirlər  (təəssüflər  olsun  ki,  Elçibəy  hakimiyyətdən 
gedəndən bir neçə ay sonra düĢmən qüvvələri buna nail ola bildilər). Digər tərəfdən Kəlbəcər 
istiqamətindən Gəncə Ģəhərinə hücum edərək Ģəhəri tutur, ġəmkir, Tovuz, Gədəbəy, Ağstafa 
və Qazax rayonlarını mühasirəyə alaraq məhv edir və son nəticədə Azərbaycanı diz çökməy 
məcbur edirlər»
 (həmin kitab, s.109-110).  
Prezidentin  köməkçisi  Oqtay  Qasımov'sa  o  günün  olayları  haqqında  mənə  aĢağıdakıları 
bildirib:  
«Prezidentə  terror  hazırlandığı  haqqında  xəbər  alınandan  sonra  (səhərə  yaxın  Azərneft 
meydanından  2  “Qrad”la  Prezident  Aparatı  atəĢə  tutulacaq,  sonra  da  prezidentin 
iqamətgahına  silahlı  hücum  ediləcəkdi)  vətəndaĢ  müharibəsinə  baĢlamamaqçün  (bu  savaĢ 
terrorun əsl məqsədiydi) prezidentin müvəqqəti olaraq Bakıdan uzaqlaĢdırılması qərara alındı. 
Bir çox variantlar içərisindən Bəyin ÖZÜ məhz Kələkini seçdi. Mən Kələkiyə gediləcəyini bilən 
3-4  nəfərdən  biriydim.  Prezident  mühafizəsinin  rəhbəri  Oqtay  Məmmədovla  birlikdə  yola 
çıxmağa  hər  hazırlığı  görmüĢdük.  Üç  gecə  yuxusuz  olduğuma  görə  səfərqabağı  “quĢçimiri” 
almaqçün  kabinetdəcə  gözümü  yumdum.  Oyananda  zəng  vurub  Oqtay  bəyi  soruĢdum. 
Binada olmadığını bilən kimi təcili yır-yığıĢ edərək evimizə baĢ çəkdim və təxminən saat 2-də 
(3-ə  bir  az  iĢləmiĢ)  aeroportda  oldum.  Adətən  prezidentin  həmiĢə  oradan  yola  düĢdüyü 
deputat  zalına  baĢ  çəkib  gördüm  ki,  heç  kəsin  heç  nədən  xəbəri  yoxdur  və  uçuĢun  yaxĢı 
alındığına  arxayın olub  Prezident  Aparatına  qayıtdım.  General  Vaqif  Axundovun  kabinetində 
üçümüz:  o,  rəhmətlik  GülĢad  Zərbəliyev  və  mən  oturmuĢduq.  Saat  3.22-də  Naxçıvan 
Cəbhəsinin sədri Asəf Quluyev zəng vuraraq Bəyin artıq Naxçıvanda olduğunu bildirdi. Saat 
3.30-da H.Əliyev V.Axundova zəng etdi və bizi yanına çağırdı, ancaq mən yuxusuz olduğuma 
görə yatmaqçün evə getdim».
  
Beləliklə,  təxminən  saat  2-yə  15-20  dəqiqə  iĢləmiĢ  Cəbhə  qərargahından  Fərəc  Quluyevi 
çağırdılar.  (Artıq  Fərəc  bəy  AXC  sədrinin  müavini  Arif  Rəhimoğluna  vəziyyəti  aydınlatmıĢ  və 
müəyyən təlimatlar verərək Cəbhə rəhbərliyini ona tapĢırmıĢdı). Bundan sonra Əbülfəz bəy 5 
nəfərlə:  AXC  ĠK  sədri  Fərəc  Quluyev,  Oqtay  Məmmədov,  mühafizəçilər  Ədalət  Məmmədov 
(Coci), Ġlqar Qədirquluyev və sürücü Xəlil Qəniyevlə birlikdə Binə hava limanından təxminən 
saat 2-yə qalmıĢ prezident təyyarəsində Naxçıvana uçdu. UçuĢ elə məxfi təĢkil edilmiĢdi ki, 
hətta  liman  iĢçilərinin  də  ondan  xəbəri  olmamıĢdı.  Ancaq  təyyarə  göyə  qalxan  kimi 
Azərbaycan  Hava  Yollarının  rəisi  Ədalət  Əliyev  bu  haqda  Ali  Sovetin  sədri  Heydər  Əliyevə 
məlumat  verərək  Bəyin  Naxçıvana  uçduğunu  bildirmiĢdi.  (Buna  baxmayaraq,  ertəsi  gün 

H.Əliyev televiziyayla çıxıĢında yalnız Türkiyənin adını çəkdi). 
Naxçıvanda təyyarədən düĢən Bəyi Asəf Quluyev və b. cəbhəçilər qarĢıladılar (onlar əslində 
Fərəc Quluyevin qarĢısına çıxıblarmıĢ və Bəyin gəliĢindən xəbərsizdilər). Benzindən ötrü saat 
yarıma qədər ləngiyəndən sonra prezident və yanındakı Ģəxslər Xəlil Qəniyevin sürdüyü QAZ-
24 “Volqa”da Kələkiyə yola düĢdülər. 
O zaman Ordubad rayonunun polis rəisi və hərbi komendantı iĢləmiĢ Ġlqar Səidoğlu (Naxçıvan 
AS  sədri  H.Əliyev  prezident  Elçibəyin  FV  haqqında  fərmanının  Naxçıvanda  tətbiqinə  imkan 
verməsə  də  Ordubad  da  H.Əliyevə  tabe  olmurdu  və  Ġ.Səidoğlu  prezidentin  fərmanıyla  bu 
rayonda  hərbi  komendantlıq  edirdi)  mənə  danıĢıb  ki,  18  iyunda  səhər  təxminən  saat  6-da 
prezidentin  maĢını  Ordubadın  Aza  postundan  keçdi.  Mən  də  ləngimədən  Kələkiyə  getdim. 
Gördüm  ki,  Bəy  qardaĢıgilə  düĢüb.  Vəziyyəti  öyrənən  kimi  təcili  geri  qayıdaraq  postları 
gücləndirmək  əmri  verdim.  Ordubadın  hərbi  komendantı  iĢlədiyim  son  günədək  -  5  noyabr 
1993-ədək, eləcə də polis rəisliyini apardığım 1994-ün mayınadək Kələkiyə icazəsiz bir quĢun 
da uçmasına imkan vermədik. 
ELÇĠBƏYDƏN SONRAKI 18 ĠYUN BAKISI 
H.Əliyev  yəqin  ki,  məhz  V.Axundovdan  vəziyyəti  tam  öyrənəndən  sonra  Ġsa  Qəmbərə  zəng 
vurdu. O, Elçibəyin Bakıdan NAMƏLUM ĠSTĠQAMƏTƏ uçduğunu deyərək Ġsa Bəyi də yanına 
çağırdı. Ġsa bəy, təbii ki, heç nədən xəbəri olmadığını söylədi və Əliyevin yanına getməkdən 
imtina etdi. Dövlət katibi Əli Kərimovla və baĢqa rəsmi Ģəxslərlə də danıĢan H.Əliyev onların 
da hadisədən xəbərsiz olduqlarını öyrəndi. 
Pənah  Hüseynov  Bəyin  Kələkiyə  getməsinə  “üçlüy”ün  reaksiyası  haqqında  bunları  deyir: 
“...Məndə  belə  bir  təsəvvür  yarandı  ki,  bu  həm  R.Quluyev,  həm  E.Məmmədov,  həm  də 
H.Əliyev üçün gözlənilməz olub. Çünki Etibar bəy bildirdi ki, onlar Elçibəyin Kələkiyə getməsi 
xəbərini  R.Quluyevin  kabinetində  gecə  eĢidiblər.  Sonra  R.Quluyevlə  birgə  H.Əliyevin  qaldığı 
mənzilə gediblər. Orada H.Əliyevi çox qəzəbli halda görüblər. Hətta Əliyevin dilindən baĢqa 
ifadələr də eĢidiblər. Demək istəmirəm” 
(“Yeni Müsavat”, 16.04.1999). 
Ġyunun  18-ində  səhər  saat  təxminən  11-də  Azərbaycan  televiziyası  prezident  Əbülfəz 
Elçibəyin  Bakıdan  naməlum  istiqamətə  uçması  haqqında  məlumat  yaydı.  Saat  12 
radələrində  Heydər  Əliyev  televiziya  və  radioyla  canlı  yayımda  xalqa  müraciət 
edərək  Əbülfəz  Elçibəyin  Bakıdan  Türkiyəyə  uçduğunu  və  buna  görə  də 
prezidentin  BÜTÜN  SƏLAHĠYYƏTLƏRĠNĠ  və  BÜTÜN  MƏSULĠYYƏTĠNĠ  ÖZ 
ÜZƏRĠNƏ  GÖTÜRDÜYÜNÜ  bəyan  etdi.  Bununla  da  Əliyevin  hirslənməsinin  də,  niyə 
Naxçıvanın  adını «unutmasının»  da, prezidentin məhz  Türkiyəyə uçduğunu  söyləməsinin  də 
səbəbləri öz-özünə aydınlaĢdı - Elçibəyin məhz Türkiyədə (xarici dövlətdə) olması H.Əliyevə 
PREZĠDENTĠN  SƏLAHĠYYƏTLƏRĠNƏ  YĠYƏLƏNMƏK  üçün  hava  və  su  kimi  lazımmıĢ!  Bu 
məlumatı Kələkidə televiziyadan eĢidən prezident Elçibəy heç yana yox, Azərbaycan torpağı 
Naxçıvana gəldiyini telefonla bildirdikdə Heydər Əliyev çıxıĢına düzəliĢ verməyə məcbur oldu. 
Rusiyanın  “Ostankino”  televiziyasının  “Utro”  proqramı  xəbər  verdi  ki,  S.Hüseynovun 
Ə.Elçibəyə  verdiyi  ultimatumun  vaxtı  iyunun  18-ində  bitir.  Çox  güman  ki,  məhz  bu  gün 
Azərbaycan  Milli  Məclisinin  fövqəladə  sessiyası  keçiriləcək  və  ölkənin  yeni  baĢ  naziri  təyin 
olunacaq; bu vəzifəyə gerçək namizəd AMĠP-in lideri Etibar Məmmədovdur. 
H.Əliyev  həmin  gün,  doğrudan  da,  Milli  Məclisin  fövqəladə  sessiyasını  çağırdı,  ancaq  orada 
baĢ nazirin təyinatı yox, prezident Elçibəyin Bakını xəbərsiz tərk etməsi müzakirə mövzusuna 

çevrildi. 
Ali  Sovetin  sədri  bildirdi:  “Bizdə  məlumat  var  ki,  təyyarənin  hazırlanması  üçün  əvvəlcədən 
göstəriĢ  verilmiĢ  və  iki  istiqamətə  -  Naxçıvana  və  Ġstanbula  uçmaq  nəzərdə  tutulmuĢdur”. 
(MarĢrutun “haçalı” olmasında sirli heç nə yoxdu - bu, prezident mühafizəsinin gördüyü adi 
ehtiyat tədbiriydi).  
H.Əliyev  televiziya  çıxıĢında  prezidentin  səlahiyyət  və  məsuliyyətini  öz  üzərinə  götürmək 
istəməsinin “zərurətdən yarandığını” söylədi. 
Milli Məclisdə, mən deyərdim ki, ən gözlənilməz xəbəri dövlət katibi Əli Kərimov verdi. O, bu 
gün prezidentlə üç dəfə danıĢdığını və onun istefa vermədiyini, eyni zamanda, “hər zaman, 
lap  elə  bu  saat  Bakıya  qayıtmağa  hazır  olduğunu”  ona  söylədiyini  bəyan  etdi.  (Elə  onun 
Bakıya  qayıtmasının  qarĢısını  almaqçün  tezliklə  Naxçıvandakı  prezident  təyyarəsi  uçuĢa 
yararsız  hala  salındı).  Əli  Kərimov  prezidentin  Bakıdan  getdikdən  sonrakı  durumunu  belə 
açıqladı:  “prezident  dilemma  qarĢısında  qalıb  -  ya  qardaĢ  qanının  axıdılmasına  səbəb  olan 
tədbirlərə əl atmalı, ya da siyasi danıĢıqlar yolu tapmağa nail olmalıdır”. 
Bu  çıxıĢında  sonralar  çox  sevdiyi  və baĢqalarına  da  sevdirməyə  çalıĢdığı  “qaçmaq”  ifadəsini 
qətiyyən  iĢlətməyən  və  prezidentin  adını  yetərincə  nəzakətlə  çəkən  Heydər  Əliyev  onunla 
telefonla  danıĢmasından  söz  açarkən  dedi:  “O,  ĠġĠ  OLDUĞU  ÜÇÜN  DOĞMA  KƏLƏKĠ 
KƏNDĠNƏ GEDĠB və indi də oradadır”. 
Heydər  Əliyev  prezident  Əbülfəz  Elçibəyin  Bakıdan  getməsinin  səbəbləri  içərisində  bunu  da 
göstərdi  ki,  Müdafiə  Nazirliyinin  rəhbərliyi  iyunun  17-sində  (16-sında  -  Ə.T.)  axĢam  xüsusi 
qərar  qəbul  edib  ki,  S.Hüseynovun  tərəfdarları  Bakıya  girərsə  ordu  silahlı  müdaxilənin 
qarĢısını  almaqda  iĢtirak  etməyəcək,  qardaĢın  qardaĢa  güllə  atmasına  razı  olmayacaq.  (19 
iyunda  Kələkidəki  mətbuat  konfransında  Bəy  bildirdi  ki,  H.Əliyevin  dediyi  qərarı  Müdafiə 
Nazirliyi hərbi kollegiyasının qəbul etməsi fikri yanlıĢdır - onu Rəhim Qazıyevin müdafiə naziri 
olduğu vaxt ora gətirdiyi bir qrup zabit yığıĢaraq qəbul edib). 
Prezidentin hələlik yumruq kimi birləĢmiĢ siyasi opponentləri camaatı çaĢdırmaqçün ən çirkin 
yalanlara əl atmaqdan belə çəkinmirdilər. Məsələn, Etibar Məmmədov “ermənilərlə vur-tut 2-
3 kilometr  arası olan  (?!) Kələki  kəndindəki” Elçibəyin  köməkçün  baĢqa dövlətlərə  müraciət 
etdiyini söylədi (Əli Kərimov bunun yalan olduğunu bildirdi). 
Müzakirələri yekunlaĢdıran Heydər Əliyev qeyd etdi ki, “vəzifənin, səlahiyyətin kimdə olması 
əsas  məsələ  deyil”.  Niyə?  Əliyev  bunun  səbəbini  soyuqqanlılıqla  açıqlayır:  Onsuz  da, 
“S.Hüseynovla  danıĢıqlar  olub,  yenə  də  olsa  səmərəsiz  qalacaq.  Çünki  onun  tələbi  qətidir  - 
prezident ELÇĠBƏY ĠSTEFA VERMƏLĠDĠR”. 
Sən  demə,  H.Əliyevi  nəzakətli  olmağa  məcbur  edən  bu  məsələymiĢ!  Görünür,  o,  Elçibəyin 
“xoĢluqla” istefa verəcəyinə hələ umud bəsləyirmiĢ!  
Ancaq Elçibəy niyə istefa verməliydi ki? Məgər milyonlarca insan onu prezident seçmiĢdi ki, o, 
kimlərinsə  hədə-qorxusuna  görə  bu  vəzifəni  onlara  bağıĢlasın?  Məgər  o,  yeni  dövlət,  yeni 
cəmiyyət  yaratmaqçün  bir  il  gecəsini  gündüzünə  ona  görə  qatmıĢdı  ki,  kimlərəsə  onun 
qurduqlarını  dağıtmağa  icazə  versin?  Nəhayət,  məgər  onun  kürsüsü  uğrunda  bir-birinin 
boğazını  üzməyə  hazırlaĢan  S.Hüseynovla  H.Əliyevin  döyüĢü  baĢlanmıĢ  və  bu  döyüĢün 
qalibinin əli yuxarı qaldırılmıĢdı ki?.. 
Ancaq  Bəy  istefa  verməsə  də bir qədər sonra  prezident  səlahiyyətlərinin  müəyyən  hissəsini 

H.Əliyev verməyə məcbur oldu.  
ARTIRMA 
«-Yeri gəlmiĢkən, prezidentlik səlahiyyətlərinizin müəyyən hissəsini də Heydər Əliyevə özünüz 
vermiĢdiniz axı?
 
-Mən  kənddə  olarkən  barıĢıqçün  prezident  səlahiyyətlərimin  müəyyən  hissəsini  Ali  Sovetin 
sədrinə  verməyi,  müəyyən  hissəsini  də  prezidentdə  saxlamağı  məqsədəuyğun  saydım. 
DüĢündüm  ki,  ikimiz  birlikdə  iĢləyərək  Azərbaycanı  bu  bəlalardan  çıxara  bilərik.  Amma 
Əliyevin  hakimiyyət  iĢtahı  o  qədər  dərinləĢdi  ki,  bununla  razılaĢmadı  və  yerdə  qalan 
səlahiyyətləri  də  tam  qanunsuz  olaraq  mənimsədi  və  sonra  da  dediyim  qayda  üzrə 
hakimiyyəti  bütövlükdə  qəsb  etdi.  Məhz  bu  səbəbdən  də  AXCP  və  Müsavat  onun 
hakimiyyətinin legitimliyini indiyədək tanımayıb
». 
 
(Ə.Elçibəyin Ə.Tahirzadə ilə söhbətindən. - «Elçibəylə 13 saat üz-üzə», Bakı, 1999, s.72-73).  
ABġ  Dövlət  Departamenti  18  iyunda  Azərbaycandakı  vəziyyət  haqqında  bəyanat  verdi. 
Burada deyilirdi: 
“Etibarlı mənbələrdən alınan məlumata görə, Azərbaycan prezidenti Elçibəy 
respublikanın  paytaxtı  Bakı  Ģəhərini  tərk  etsə  də  Azərbaycan  ərazisindədir.  O,  istefa 
verməmiĢ, öz səlahiyyətlərinin icrasını hökumət adamlarından heç kəsə həvalə etməmiĢdir.
 
[...]  Prezident  Elçibəy  Azərbaycanın  demokratik  yola  seçilmiĢ  prezidenti  olaraq  qalır.  Biz 
Azərbaycanın  bütün  liderlərini  ölkənin  problemlərinin  demokratik  yolla,  Ģəxsiyyətlərin  fərdi 
azadlıqlarına tam əməl etməklə həlli istiqamətində əməkdaĢlığa çağırırıq”.
 
Bunun  ardınca  ABġ-ın  dövlət  katibi  Uorren  Kristofer  də  prezident  Əbülfəz  Elçibəyə  məktub 
göndərdi (tarixi bilinmir; 22 iyunda “Azərbaycan” qəzetində dərc edilib). Kristofer yazırdı:  
“Mən prezident Klintonun adından Azərbaycanda demokratiyanı və demokratik yolla seçilmiĢ 
prezident kimi Sizi dönmədən dəstəklədiyimizi bəyan etmək istəyirəm.
 
Biz son iki həftədə Azərbaycanda yaranmıĢ böhranı çox dərin narahatlıqla izləyirik. Bildiyiniz 
kimi,  biz  həm  VaĢinqtonda,  həm  də  Bakıda  bir  neçə  açıq  bəyanat  verərək  bütünlüklə 
demokratik və bazar iqtisadiyyatına keçid istiqamətində aparılan islahatları, xüsusilə də Sizin 
hökuməti müdafiə etdiyimizi bildirmiĢik.
 
[...]  Biz  Rusiyaya,  Gəncədə  qoyub  getdiyi  və  hazırda  qiyamçılar  tərəfindən  istifadə  olunan 
hərbi texnika və silahla əlaqədar narahatlığımızı xüsusi olaraq bildirmiĢik.
 
Bizə məlumdur ki, Sizin vəziyyətiniz çox ağırdır və vəzifənizin ağırlığı məhz indi Sizi daha çox 
sıxır.  Buna  baxmayaraq  biz  təkidlə  Sizi  öz  prezident  səlahiyyətlərinizdən  və  əhali  arasında 
mənəvi nüfuzunuzdan istifadə edərək Azərbaycanda demokratik islahatları davam etdirməyə 
çağırırıq”.
 
Məncə,  bu  sənədlər  Rusiyanın  kefinə  dəyməmək  xatirinə  onun  Elçibəyi  Kələkiyə  necə 
qovduğuna qıraqdan soyuqqanlılıqla tamaĢa etmiĢ ABġ hökumətinin özünü tarixi qınaqlardan 
sığortalamasıyçün yazılmıĢdı və məqsəd Elçibəyi yox, məhz ABġ-ın nüfuzunu qorumaqdı.  
Bu  sənədlərdəki  xoĢagəlimli  diplomatik  təsəllinin  Elçibəyçün  artıq  bir  qara  quruĢluq  faydası 
yoxdu. Amerika tipli tam demokratik bir dövlət quran (buna ABġ-ın zərrəcə Ģübhəsi yoxdu) 
Elçibəy iqtidarının ayaq üstündə dayana bilməsiyçün ona vaxtında təsirli maddi-siyasi yardım 
göstərməməsi  bir  yana  dursun,  bu  iqtidarı  ermənilərlə  və  Rusiyayla  yola  getmədiyinə  görə 
907-ci  düzəliĢlə  cəzalandırmıĢ  ABġ  hökumətinin  səmimiliyinə  Ģəxsən  mən  özümü  heç  cür 

inandıra bilmirəm.  
AXCP sədri Əbülfəz Elçibəy 1998-də “Amerikanın səsi” radiosundan gəlmiĢ kökcə Azərbaycan 
türkü  olan  bir  müxbir  xanıma  ABġ-ın  və  Avropa  dövlətlərinin  o  zaman  Azərbaycan 
demokratiyasına  kömək  edəcəklərinə  sadəlövhcəsinə  inandığını  və  bu  inamın,  sən  demə, 
əbəs  yerə  olduğuna  əmin  olarkən  özünü  qınadığını  söyləyəndə  Əbülfəz  bəyin  ozamankı 
durumu gözlərim önündə canlandı və açığını deyim ki, ilk dəfə olaraq ona yazığım gəldi (bu 
ifadəyə görə ruhu günahımdan keçsin), ürəyim göynədi…  
"QƏTĠYYƏT QAN TÖKMƏKLƏ ÖLÇÜLMƏZ" 
Bəli,  Qərb  demokratiyasının  onu  baĢa  düĢəcəyinə  və daim  dəstəkləyəcəyinə,  onu  Rusiyanın 
cənginə verməyəcəyinə ürəkdən inanan Əbülfəz bəy bu üzdən də çağdaĢ ġərqdə bəlkə də ən 
ardıcıl  və  ən  səmimi  bir  demokrat  dövlət  baĢçısıydı  və  zordan,  «dəmir  əl»dən  uzaq,  yalnız 
ƏDALƏT'ə və QANUNUN ALĠLĠYĠ'nə söykənən bir cəmiyyət qurmaq sınağı apardı. Alınmadı. 
Ġndi də çoxları düĢünür ki, Elçibəy gərək əzəydi, tutduraydı, qıraydı… 
KeçmiĢ  dövlət  müĢaviri  Arif  Hacıyev:  «Əbülfəz  bəy  Xalq  hərəkatında  da  idarəedən  bir 
rəhbərdi, prezident olanda da bu iĢ metodundan istifadə edirdi. O, insanlar arasında müxtəlif 
sahələr üzrə iĢ bölgüsü  aparır, kadrlara inanır, onlara səlahiyyətlər verir və ümumi nəzarəti 
həyata keçirirdi. Məncə, onun həm Xalq hərəkatının lideri, həm Xalq Cəbhəsinin sədri, həm 
də  Azərbaycanın  prezidenti  kimi  uğurlarının,  yəni  hamı  tərəfindən  lider  kimi  qəbul 
olunmasının  əsas  səbəblərindən  biri  məhz  onun  belə  idarəçiliyə  üstünlük  verməsidir,  çünki 
Elçibəy  açıq  bir  cəmiyyət  yaratmağa  çalıĢırdı  və  onun  dövründə  təĢəbbüskarlığa  olduqca 
geniĢ  meydan  verilirdi.  TəĢəbbüskarlıqsa  adətən  həmiĢə  inkiĢafa  səbəb  olur.  Mən  hesab 
edirəm  ki,  Elçibəyin  seçdiyi  yol  tamamilə  düzgündü  və  onun  hakimiyyətinin  devrilməsinin 
səbəbini demokrakliyində axtarmaq yanlıĢlıqdır».  
Bir çox siyasi rəqiblərisə prezidenti demorkratiklikdə yox, məhz qətiyyətsizlikdə ittiham edir. 
Buna Bəyin öz münasibətini öyrənmək istədim:  
«-Bəy, istər Siz iqtidardaykən, istərsə də iqtidardan gedəndən sonra, məncə, eyni mərkəzdən 
idarə  edilən  qüvvələr  ictimai  rəyə  inadla  bu  fikri  aĢılamağa  çalıĢıb  ki,  Elçibəy  qətiyyətsizdir, 
onu idarə edirlər, o, qərar qəbul etməyə qadir deyil və s. 
 
Siz  "qətiyyətli"  olsaydınız  Azərbaycanda  Əfqanıstan  və  ya  Tacikistan  qarĢıdurması  yarana 
bilərdimi, yaxud Sizin Ģəxsi taleyinizdə də Zviad Qamsaxurdia, ya da Cövhər Dudayev faciəsi 
təkrarlanardımı? Yoxsa tamam baĢqa bir ictimai-siyasi durum yaranardı?
 
-Birincisi,  "qətiyyət"  anlayıĢının  meyarlarını  müəyyənləĢdirmək  lazımdır.  Qətiyyət  hansı 
anlarda olur, haçan olmur? Bir var gedirsən döyüĢə, ordunu da batırırsan. Bu nə qətiyyətdir? 
Belə ağılsız qətiyyət kimə lazımdır? Bir də var ki, ordunu vaxtında geri çəkdin, sağ saxladın, 
məhv olmağa qoymadın və sonradan yenidən döyüĢə hazırladın. Sənin haqqında düĢmənlərin 
"geri çəkildi", "qorxub qaçdı" deyəcəklər, ancaq "qorxub qaçdı" sözünün üstündən aĢmaqçün 
də qətiyyət lazımdır - gərək onu götürə biləsən. Səni hər yerdə söyəcəklər, dözülməz mənəvi-
psixoloji  əzab  verəcəklər,  səni  "qorxaq"  adlandıracaqlar,  amma  hünərin  var,  götür  bunları 
boynuna, get və siyasəti düzgün həll elə. Mən "Qamsaxurdia qətiyyəti"ylə hərəkət etsəydim - 
Azərbaycanı  vətəndaĢ  müharibəsinə  salıb  özüm  də  ölsəydim  o  qətiyyətə  siz  necə  qiymət 
verərdiniz? Bu, qətiyyətdirmi? Xalqımı qurban verəcəyəm ki, qətiyyətliyəm?!
 
Ġnsanların  beynində  hərdən  belə  psixoloji  an  yaranır  ki,  filankəs  qətiyyətli  deyil;  məsələn, 
Fransanın prezidenti Jak ġirak qətiyyətli adam deyil, ancaq Səddam Hüseynə söz ola bilməz. 

Bir  çoxlarının  düĢüncəsinə  görə,  diktatorlar  qətiyyətlidir  -  Lenin  qətiyyətlidir,  Stalin 
qətiyyətlidir,  Hitler  qətiyyətlidir,  Mussolini  qətiyyətlidir.  Kim  baĢ  kəsib  adam  öldürübsə  o, 
qətiyyətli  sayılır.  Yox,  heç  də  belə  deyil.  Qətiyyətlilik  odur  ki,  sən  hər  cür  əzab-əziyyətdən 
keçərək xalqın xoĢbəxtliyi uğrunda sonadək çalıĢasan! Burada bəzən sən öz Ģəxsiyyətini də 
qurban  verməli  olursan  -  sənin  Ģəxsiyyətin  itir,  xalqın  vahid  ruhunda  əriyir.  Doğrudan  da 
qətiyyətlisənsə  sənin  haqqında  hər  Ģey  deyiləcəyini  gözünün  qarĢısına  alıb  özünü  ümumi 
məqsəd yolunda qurban verməyi bacarmalısan.
 
Məsələn, götürək sufiləri. Onların qətiyyəti olmayıb? Nə qədər əzablara, iĢgəncələrə dözərək 
bir tikə çörəklə yaĢayıblar, "rizq Allahdandır" deyiblər. Əksinə, dünyanın ən qətiyyətli adamları 
onlardı  -  haqqın  yoluyla  gediblər.  Onlar  öz  Ģəxsiyyətlərini  önə  çəkməyiblər.  Kimdi  onlar? 
Təsəvvür edin ki, bir sufi dərviĢ bütün ölkəni gecə-gündüz gəzərək oxuyur: "Ya haqq", "ya 
haqq", "ya haqq"... Onun özünün heç nəyi yoxdur - çöldə gəzir, xarabalarda yatır, ac-susuz 
qalır, ancaq dönmədən haqqı insanların beyninə yeridir. Ġndi demək olarmı ki, o, qətiyyətsiz 
adamdır?!  Əksinə,  çox  qətiyyətlidir.  O,  baĢ  kəsmək  yox,  haqqı  anlatmaq  istəyir.  Kim  də