Эя я ч, fQ andaM,J

л1 jlSJI
<*J
л
« Ü dh ik   mini  komıttı,
Sakınç  m a n q a  yumıttı,
K ö n q lü m   a n q a r  əmitti,
Y ü züm   məninq  sarğarur».
Sevgi  məni  coşdurdu,
Sıxıntı  başım a  vurdu.
K ö n lü m   o n a  axdı,
Ü züm   monim  saralır.
(Scvgilimə  bosbdiyim  eşq  məni  hoyocanlandırdı,  tolaşa  saldı,  k ö n lü m  
o n a  meyl etdi,  o n a   görə də  rongim  saralır).
Ə  r  ü  k:  şaltalı,  qaysı,  orik  kimi  m eyvəbro  veribn  ümum i  ad.  Bir- 
birindoıı  sifotb  ayrılır.
Ə  r  ü  k: 
tülüg orük  =  şaftalı».
<-Sjl  Ə   r  ii  k:  « 
J
 
s a r ı ğ   orük  =   q a y s ı ,   z o r d a lı» . 
cSjl  0   r  ü  k:  « ^ j ' > 
J
  k a ra   o r ü k   =   q a r a   ə r ik ,  a lb u x a r a » .
<-Sj(  Ö   r  ü  k:  hörülm üş  olan   hər  nosnə.  «£*- 
örük  saç  =  hörülm üş 
saç».
<_sjf  Ö   r  ü  k:  bir  yerdo  bir  m üddot  qalm aq.  « t ^  
ÖJ*  ü i j "  
s ü
 
on 
kün  ö rü k   b o ld ı^ q o ş u n   on  gün  bir  yerdə  qaldı».  Bir  bəy  və

138
M ahmud Kaşğari
ya  oym aq  bir  yerdə  bir  m ü d d ə t  d ayanıb  qalsa,  yenə  belə 
deyilir.
<-*J  İ  r  i  k: 
<-Sjl  irik  nənq  =  aşınmış,  çü rü k   və  ya  köh n ə  o la n   hər
nəsnə». 
<-Sj]  irik  o tu n q   =  çürüm üş  odun».
<-*J  Ə  r  i  к :  « 
uSj  Ərik  nənq  =  yağ  və  ya  yağa  bənzər  əriyən  hər 
nəsnə».  D o n d u q d a n   so n ra   əriyən  hər  şeyə  də  «ərik  nənq» 
deyilir.
^ ’j   İ  r  ü   k:  divar  və  d iv a ra   bənzər  şeylərdəki  çat,  yarıq.  Bu  məsəldə  də 
işbnm işdir:  « J j   J j   <-SjI 
k ü n d ə  irü k   yok,  bəgdə 
kıyık  y o k = g ü n ə şd ə  çat  olmaz,  bəy  də  sö zü n d ən   dönməz». 
Bu söz bəylərin v e rib n  sözdən  dönm əm əsi  ü çü n  deyilir.
^ J   Ə  r  ü  k:  dəri  aşılanan  bir  nəsnə.  «csJbLsjf 
ls
J   tərü  ərüklədi  =  dəri 
aşıladı».
‘-SJ  Ə  r  i  k 141:  «Jü& ‘Ajf  ərik  yılkı=yorğa  heyvan».  Y o rğ a   a ta  d a  «^i  ^ J  
ərik  at» deyilir.  O ğuzlar bu sözü  bilməzlər.
^ J   Ə  r  i  k 142:  « J   <-*J  ərik  ər  =  işində  usta,  q o çaq   adam ».  Bu  a ta la r  sö- 
zü ndə də işbnm işdir:
^ JJ İ  LİJİ
jj-iLlS ^uılj
«Ərik  irini  yağlığ,
Ə rməgü  başı  kanlığ».
Q oçağın dodağı  yağlı,
Tənbəlin  başı  qanlı.
i4iSeçkin  Ərdi  ib   Sərap  Tuğba  Yurtscvər  bıı  sözii  «erig»  kimi  oxumuş,  misallan  iso 
«eıig  yılkı=oynaq,  xoş  təsir  bağışlayan  heyvan»,  «erig  at=yaraşıqlı  at»  kimi  (DLT- 
2005,  s.  361) tərcümə etmişlər.
142  Seçkin  Ərdi  ib   Sərap  Tuğba  Yuı tscvər  bu  sözü  «irig»  kimi  (DLT-2005,  s.290),  çin-
lib r isə «ərik» kimi  (DLT-Çin,  I  cild,  s.76)  oxumuşlar.
Divanü lüğat-it-türk
139
(Q oçaq,  işlək  a d a m ın   dodağı  yağlı  olur,  çünki  işbyir,  gözəl  yeməklər, 
yağlı  ət  yeyir,  dodağı  yağlanır,  tənbol  isə  iş  görməyə  ərinir, 
b aşın a-b a şın a  döyüb  qanadırlar).  Bu  məsəl  tənbəllikdən  əl 
çəkmok,  çalışmağı  təşviq etm ək  üçün  deyilir.
İ  r  i  к: 
'A
j
!  irik  nənq  =  qatı,  möhkəm ,  sərt  olan  hər  nəsnə».
Keçəlin  və q o turu n   başına d a  «irik» deyilir.
Ə  z  i  k:  dəridə  uzunlam asına  olan  əzik, cızıq.
‘-Sjf  Ö  z  ü  k:  q ad ın lara  v erib n   bir  ləqəb.  Qızıl  kimi  təmiz  ruhlu  qadına 
«uSjf  jjjJİ  altun  özük»  deyilir.  Bədəni  inci  kimi  təmiz  olan 
q a d ın a  
y Ş j   ərtini  özük»  deyilir,  çünki  iri  dənəli,  əm- 
salsız  mirvariyə 
ərdini»  deyilir.  Bu  sözdə  ^   t  hərfi  J 
d  hərfınə  çevrilmişdır.  Bu  ləqəb  çigil  qadınları  ü çü n   söylə- 
nir.  K əlmənin  əsli  «nəfs,  ruh»  bildirən  «öz»  sözündəndir. 
*-S  ke  hərfı  о  şeyin  özünü,  eynisini  bildirmək  ü çü n   əlavə 
edilmişdir.  « j ^  ^  
mın  öziinii  gətir»  deməkdir.  Qalın  və  tox  s ö y b n ə n   sözbr- 
də  və  £  ğ  artırılan  sö z b rd ə   «ök»  yerinə  «ok»  iş- 
b dilir.
<-*У  Ö  z  ü  k:  o y u laraq  hovuz  d ü zəld ib n   hər  y e r14’.  Bənzər  şəkildə  çayın 
q o lu n a  d a   «u*>» >АЗ( özük  suw»  deyilir.
Ö z э  k:  belin  iç qismindo olan  d a m a r 144.
14,  Scçkin  Ərdi  ilə  Sorap  T uğba  Yurtsevor  bu  sözi'ı  «bataqlıq  və  ya  se b   məruz  qalmış 
bölgə»  kimi  (DLT-2005,  s.  385)  mənalaşdırmışlar.
144  Bəsim  Atalay  bu  maddəni  yanlış  və  yanmçıq  çcvirmişdir.  öslində  isə  belə  olmalıdır: 
«Ö  z  ə  k:  onurğa  iliyi.  Bu,  Məhəmməd  peyğəmbərin  bir  dofə  andığı,  onurğam n  içində 
uzanan  ana  damardır:  «ma  z a b t  uklə  Xeybər  tuədduni  fi  həzə  avən  qətaət  əbhəri  = 
Xeybərdə  ycdiyim  ycməyin  səbəb  oldıığu  ağrını  hor  il  çəkirəm,  bu,  onurğa  iliyimin 
kosildiyi  zamandır».  [«Onurğa  iliyinin  kəsilməsi»  эгэЬсэ  bir  deyimdir  və  «şiddətli  ağrı 
çəkmək»  mənasına  gəlir.  Bu  hədis  Buxaridən  alınmışdır:  «...Ayşə  dedi:  «peyğəmbər 
həzrətbri  axırda  on u n   ölümiinə  səbəb  olan  xəstəlikdən  şikayət  edəıək  b e b   deyərdi: 
«Ey  Ayşə,  Xeybərdə  yediyim  yeməyin  səbəb  oldıığu  ağrını  hələ  də  çəkirəm.  О  zaman 
verdikbri  zəh ərb  sanki  onurğa  iliyimin  kəsildiyini  hiss  etmişdim»)  (DLT-2005,  s.384).

140
M ahmud Kaşğari
*-Sjf  Ü j  ü  к:  hcca. 
bitik  üjüklədi  =  hərfləri  və  kitabı  höccə-
bdi».  H eca  h ərfb riııd ən   hər  birinə  «üjük»  deyilir.  «  'A jtujj 
J'  bu  пэ  üjük  ol»  sözü  « b u   h ə r f   nədir,  bu  hansı  hərfdir» 
mənasını  verir.  Bu  söz  j   j  ilə  yazılıı*.
*-£--!  İ  s  i  k:  «
jü
 
isik yer  =  uzanıb gedən  çöl».
İ  s  i  g: 
<-**«! isig nənq= isti  şey»,  « 
ü j
* 
isig k ü n   =  isti gün».
E  ş  ü  k:  üstdən  geyibn,  b ü rü n ü lən   h ə r şey.
ı- ^ l   E  ş  ü   k:  x anlardan ,  bəylərdən  biri  ö ld ü y ü   z a m a n   qəbri  üstünə  sə- 
rilmək  üzrə  göndərilən  ipək  p a rç a d ır.  Bu  q u m a ş  sonra 
p arça -p a rça edilib  yoxsullara  paylanır.
Ü   ş  i  k:  meyvələri  y a n d ıra ra q   b ö y ü m ə y ə  q o y m a y a n   soyuq,  sərt 
şaxta.
Ə  1  i  g:  əl. 
onq  əlig  =  sağ  əl».  O ğ u z la r  «*-^1 
sağ əlig»
d e y irb r.  Bütün  t ü r k b r  sol ə b  
Ö 
1
  ü  g:  ölü.
‘-sJjl  Ü 
1
  ü  k:  həssə,  pay,  qismət  (lüi  əlif incə  tələffüzlə).
İ  1  i  k:  ilik.  O ğuzca.  Digər  türklər  «<-*4* yilik»  d e y irb r.  Oğuzcadakı 
‘-üı  əlif hərfi  j   у  hərfıni  əvoz edir.
<-M Ə  m  i  к:  э т с э к ,   məmə.  Kişi  məməsinə də  b e b  deyilir.
Ə  m  i  k:  « u j
5
 
əmik  k ü n   =  ilıq  gün».  S o y u d u q d a n   sonra  qızan 
və  hərarəti  artm a y a n   şeyə də 
əm ik»  deyilir.
Ə  n  ü  к:  aslan  balası.  Q ap lan ,  qurd,  it  b alasın a  d a   «ənük»  deyilir.
Ə  n  ü  k:  « u ^ \  
kiritlig ənügi  =  kilidin  d işb ri» .
J
j
'  A  b  u  1:  bizim  eldə  [K aşğarda]  bir k ənd  a d ı 145.
145  Bu  söz  basma  nüsxədə  əlif+b+1  сУ  şəklində  hoıokosiz,  yazm a  nüsxədə  isə 
Obul 
şəklindədir.  Bəsim  Alalay  və  Karl  Bıokkelman 
o ı ıu  
«Abul»  kimi  oxumuşlar  (DLT.  I. 
s.  73).  Salih  Miitəllibov  (TSD.  1  tom.  bet  102),  Hüscyn  Düzgiin  ( ^ J j   s.  113)  və  Seç- 
kiıı  Ərdi  i b   Sərap  Tuğba  Yurtsevər  do  (OLT-2005.  s.  129)  «Abul»  şəklində  oxu- 
muşlar.  Uyğurlav  vo  çinlibr  isə  Opal  şəklinda  o x u y u r  (D LT-Çin,  I  cild,  s.78)  və  bu
Divanü \üğat-it-türk
141
tök ü lür.  bir  qolu  rus  d iy a n n a   gedir.  Bu  bənddə  də  işlədil- 
mişdir:
JJJ------ J ^  
cP'
j
'
j
'
j
------ j lia j i i  ua
j j
 j —
j
 Ф
j j j L - İ İ  Jsü i - S o j S
«Əl il  suwı  ak a   turur,
K a y a   tübi  k ak a  turur 
Balık  təlim 147.  baka  turur,
K ö lü n q   takı  küşorür».
İdil  suyu  axa durur,  axır,
Q a y a   dibin  döyə durur,  döyür,
Balıq  çoxdur,  baxa  d u ru r,  baxır,
G ö lm ə ç ə b r  dəxi  daşır.
(İdil  çayı  d u r m a d a n   axır,  qayaların  dibini  döyəcbyir,  suyun  daşması 
üzündon  d o la n   gölmoçodə  çoxlu  balıq  vo  q u rb a ğ a   qay- 
naşır).
Jp '  A  ğ  ı  1:  ağıl,  qo y u n   küzü.  Oğuzca  qoyun  qığına  da  «ağıl»  d eyirb r.
Bu  iki  m ən a  bir-birino  yaxır»  olduğu  iiçün  d e b   deyilir. 
N ccə  ki,  эгэЬ  dilində  yağışa  da,  buluda  da  «fbu*  səmai» 
deyilir.
kəndi  M ahm ud  Kaşğariııin  doğulduğu  ycr  hcsab edirbr.  Urumçido son  ilbrdə aparılan 
todqiqallar  noticnsimb  M ah m u d   Kaşğariııin  bu  mnııtoq.xb  aııadan  olduğu  müəyyən 
edilmişdir.  Bu  baındə  biz  önsözdə  mnlumat  vcrmişik.
14,1  Bıı,  ruslanıı  «böyük  rus çayı»  adlandııdıqları  Volqa  çayının  türkc.-)  başqa  biı  adıdır.
147  Bu  söz  yazma  niisxndo  hnrəknsiz.  basma  niisxndo  «liliııı».  yəni  diiim  şəklindədir. 
Bəsim  Atlalay  mənaya  görə  onu  «tnlim»  kimi  oxum uşdur  (DLT.  I,  s.73).  Hüseyn 
Diizgün  ( ^ J
j
  s.  I  13).  Seykin  Ordi  ib   Snrap  Tuğba  Yurfscvor  (DLT-2005,  s.  270)  və 
çinlibr  (D LT-Çin,  1  cild,  s.79)  «tolim»  şokliııdn  oxumuşlar.  Salih  Müləllibov  isə  «ti- 
lim»  kimi  oxıımuşdur  (TSD,  loııı  1.  bcl 103).

142
Mahmud Kaşğari
Jfrf  О  ğ  u  1:  oğııl.  D o ğ m a-y ad ,  hər  bir  uşağa  «oğul»  deyilir. 
Jef 
bu  oğul  пэ  te r= b u   oğul  пэ  deyir».  Bu  söz  qaydaya  zidd 
o laraq  
oğlan»  şəklində  cəmlənir.  H albuki  «jV  Jef
oğullar»  şəklində  cəmlənməli  idi.  Еупэп  kişilər  sözünün 
«üjf  эгэп»  şəklində  cəmlənməsi  kimi.  «Oğlan»  və  «эгэп» 
s ö zb ri  tək hal  m ən asın d a  d a   işbnir.
Ö  к  i  1:  çox.  Q ıpçaqca.  « ^ 4  Jşf ökil  kişi  =  çox adam ».
^   A  m   u   1:  tərpənm əyən,  q ım ıld a n m ay an ,  sükıınətdə  olan  hər  şey.  Bu 
üzdən  sakit,  yu m şaq   xasiyyətli  a d a m a   «<$  amul»  deyilir. 
Bu  b ən d d ə də işbdilmişdir:
j_cf (j\ uSjj 
Jjat  £ÜI  İAİ4 liLJujJ 
fjuı j  Ал|  qjI 
jcLaJjİ Luijt  lİojAÜ
« K a n ç a   b ard ın q ,  ay  oğul,
Ə rdinq  m u n d a   inç amul,
A ttın  əm di  sən  tönqül,
K ıldınq  ərsə  kılmağu».
H a r a  getdin,  ay  oğul,
B u rd a  rah at,  dinc  idin.
A td a n   indi  gəl  sən  d ön,
Qıldığım  onsuz d a   qıldın.
( V a x tib   atını  əm anət  qo y u b   gedən  a d a m a   atı  geri  verməmək  üçün  onu 
d i b   tu tm a q   istəyir:  h ara  getmişdin,  ay  oğul?  Mənim  ya- 
nım da  keyfin  k ök,  d a m a ğ ın   çağ  idi.  Gəl  indi  atı  istə- 
m əkdən  vaz keç,  onsuz d a  eb d iy in i  eləyibsən).
Ö  p  ü  m:  içim,  «ü>« $  
jü
 bir  ö p ü m   m ü n   =  bir  q u rtu m   şorba».
$  A  
1 1
  m:  « J   $   atım   эг  =  sərrast  atıcı,  nişançı,  snayper».
Divanü lüğat-it-türk
143
f»jl О  r  u  m:  xorum, 
jh
  bir  orum   o t= b ir çongo ot.  bir  xoru m   ot».
»3  Ü  z  ü  m:  üzüm.
A  ğ  ı  m:  «
jh
 
bir  ağım  yer=bir sıçrayışda  üstünə çıxılacaq  yer». 
$   А  к 
1
  m:  axım, 
$  
jü
  bir  akıırı  suw  =  bir  axımda  axacaq  rniq- 
d a r d a   su».
Ə к  i  m:  « ja  $  
jü
 bir əkim  yer =  bir əkişdə əkiləcək ölçüdə yer». 
^ f Ö k   ü  m:  « d h J j ^   Jü  bir  öküm   y arm ak  =  bir  yığın  р и
1
».<*  m  yerinə 
ü  n  i b  də söybnir.
А   1  ı  ırı:  alacaq,  borc.  Bu  məsəldə  də  işbdilmişdir:
alımçı  arslan,berimçi  sıçğan=alıcı  aslan,  bor- 
cu  olan  isə  siçandır»,  (alacağı  olan  [bore  sahibi]  h ü cu m d a 
aslan  kimidir,  borclu  isə q o rx u b  qaçan   siçan  kimidir).
^ l ö ı   ü  m:  ölüm.
СЙ  A   t  a  n:  axtalanm ış  dəvə.  Bu  məsəldə  də  işbdilmişdir:  «  СЙ 
j'jj 
^
 atan   yüki  aş  bolsa,  açka  az  k ö r ü n ü r   =  ax ta
dəvənin  yükü  ta m am   yemək  olsa  b eb ,  ac  a d a m a   уепэ  də 
az görünor».
U  ç  u  n:  səbob  bildirən  bir  ədatdır. 
оУ  ^ 4 "   soninq  uçun  kəl- 
dim  =  sonin  iiçün  gəldim». 
ü?!  İ  ç  i  n:  ara,  iç  m ənasında  bir ədatdır.  «jV 
ö
* 1
 jVf  o la r  için  etiş- 
d i b r
148
  =  o n la r  öz araların da  barışdılar». 
jJİ  U  d  u  n:  Xoton  şəhorinin  adı.  Xotondo  yaşayanlara  da  « ü ^   u d u n »  
d eyirb r.
üj'  A  d  h  ı  n:  «başqa»  m ənasın d a  işb n ən   bir ədatdır.  Çigilcodir.
J   Ə  г  э  n:  « j j j   ü J   эгэп  tüz 
Tərəzi  bürciinün  adıdır».  Bu,  Ayın  sə- 
m ad akı  uğraqlarındaıı  [bürebrindon]  birinin  adıdır.
MK  Bnsim  Atalay  « j i  
sözünün  «aytıştılar/cytişlilor»  kimi  oxunımı  elıtimalımn
olduğunu  bildinnişdir (D L T ,  I,  s.  76).

144
Mahmud Kaşğari
ü j   Ə  r ə  n:  ərlər,  kişiJor.  Q a y d a d a n   xaric cəmdir.
ü  j   А   r a  n:  (<-W əlif q alın  tələffüzlə)  a t  tövləsi,  axur.
иJ   Ö   г  э  n:  hər  şeyin  pisi;  x arab a .  Oğuzca.  Bu  sözün  fars  dilindən alın-
mış  olduğu  fikrindəyəm.  Ç ü n k i  farsca  xarab  olan  şeyə
«ü'jdJ  viran»  d e y irb r.  O ğ u zlar  farslarla  çox  qarışmış  ol- 
d u q ları  ü çü n   bir  çox  türkcə  s ö z b r i  unutm uşlar,  əvəzində 
farsca  s ö z b r  iş b d i r b r .   Bu d a   həm in  qəbildəndir.
j
!  E  r  i  n/i  r  i  n:  d o d a q . 
j j f U z u   n:  uzun.
ö jl A  j  u  n:  kainat,  d ü n y a,  a b m .   «
ü j
* ^ b u   aju n   =  bu  dünya».  «
ü j
' Jf  ol 
a ju n = o   d ü n y a ,  axirət».  Çigilcədir.  Bu  sözdəki  j j   hərfi  iki 
шэхгэс arasın d ad ır.
0*^  Ə  s  э  n:  sağ,  sağlam,  əsən.  «<>">• 
əsənmü  sən  =  sağsanmı».  Bu 
söz  « salam at»   m ə n a sm d a   da  iş b n ir.  H əm in  söz  bu  məsəl- 
də  də  işb n m işd ir:  « J
j j
 
əsəndə  əwək  yok  =  sağlıq-
da  tələsmək  yoxdur».  Bu  söz  iş b r d ə   tələsməməyi  tövsiyə 
üçün  söylənir.
Əs  i  n:  əsiııti,  nəsim,  m eh,  məUəm.
U  ş  u  n:  çiyinin  sonu.
A  ğ  a  n:  gənzək,  « J   ёЯ*  ağan  эг  =  b u r n u n d a   dan ışan   adam,  tıntın, 
gənzək».  Bu  söz  həm  təbffüzcə,  həm  də  mənaca  ərəbcəyə 
uyğundur.
U  ğ a  n:  hər şeyə  gücü  çatan ,  q adir,  qüdrətli.  « t s J ^  <£(  uğan  tənq- 
ri  =  qüdrətli,  q a d ir tanrı».
J  
0
 w  i  n:  dənə,  d ə n 149.
I4;  Bəsim  Atalayın  yazdığma  görə,  bu  gün  A nadoluda  «bu  başaqlar  çox  əvin  (siinbül) 
verdi»  və  «bıı  söziin  əviııi-avcori  yoxdur»,  yoııi  bu,  monasız,  əsası  olmayan  sözdür  kimi 
deyimlər v a rd ır(D L T .  I.  s.  77).
Divanü lüğat-it-türk
145
J   А  к  i  n:  sel.  G ö zb n iim o d ən .  anidən  g əb n   selə  «и2! 
m u n d u z 
akııı»  deyilir.  Geco  birdon-birə  qəlll  sel  kimi  golən  qo şu n a 
akınçı  kəldi»  deyirbr.
6
s'  Ə g  i  n:  əyin,  əyin-baş,  kürək.
и
51
 Ə  к  i  n:  şum,  əkin.  Oğuzca.
ö
51
  Ə  g  i  n:  eni  qarış  yarım ,  uzunu  d ö rd   arşm  olan  bez.  B ununla  suvar 
oymağı  alver edir.
Ö  к  ü  n:  pul,  gül  və  b un a  bənzər  ş ey b rin   yığını.  Bir  tərsfo  yığılmış 
to rp ağ a  « J l j ^  
ökün  to p ra k »   deyilir.
0
?  A  1
1
  n:  alın.
ö 1'  A  1  ı  n:  insanın  [aim  boyu]  qarşısına  g ə b n   yer,  cəbhə;  dağın  y u m ru  
və yüksək  tərəfi.
öSf  U l u   n:  ucluğu  o lm ay an   ox,  kor ox,  təmrənsiz  ox.
B U   B A B IN  M Ü Z A Ə F L Ə R İ
Ü  b  ü  p l5U:  h o p -h o p  quşu.  « '^ $ 4  ü bgük»  do  deyilir.
^ İ
0
k o   k:  «j5LSl 
экэк  i ş b r   =  э к Ь п - э Ь  düşm üş  qadın,  fahişə».
^
  Ü  к  ə  k:  tabut,  sonduqo;  sandıq.
<_süsf 
Ü  к  о  k:  bürc;  şohsrin  q a la   divarlarındakı  biircbr.
J J t j l   г»  1:  boli.  X aqaniyyo  bheəsində.  Bu  s ö z b   xanlara  vo  Ьэу1згэ  cavab 
verilir.
B U   B A B IN   M İS A L  O L A N L A R I
‘j 't   A  t:  ad,  isim.
Çiıılilor  bu  sö/ii  «öpüp»,  «übgük»  sözüııü  isə «öpkük»  kimi  oxunıuş  vo yazmışlaı 
(D L T -Ç in .  I  cild.  s.84).

146
Mahmud Kaşğari
Л  t:  loqob,  i'ınvan. 
^   bəg  a n q ar  at  berdi  =  boy  o n a
iinvan  verdi».  Boyun  başçısına  «frö atlığ»  deyilir.
(тП  A  ç: 
ac. Həmin  söz  bu 
məsəldə  də  işlədilmişdir: 
«o»Uuü 
çit
aç  nə  yeməs,  tok  пэ  te m əs= ac  пэ  yeməz,  tox  пэ  deməz»,
(аса  пэ  versən,  hamısını  yeyib  q u rtara r,  tox  аса  nələr  de- 
məz!).
j"  A  d 
h: ipək  qum aş  və 
q u m aşa  bənzər  sənət  əsəri  olan  hər şey. Qı-
saldılaraq  «if edh»  də  deyilir,  doğrusu  d a   budur. «  j'  j&l
edhgü edh  =  gözəl  düzəldilmiş».
A.  (\ 
h;  yaxşılıq  əlaməti.  «Jj&  j" 
‘-*4*!  iglig  tutruğı  adh  b o lu r  = 
xəstənin  vəsiyyət  etməsi  yaxşıhğa  əlamətdir,  yüngüllük 
gətirər».  Bu  söz  vəsiyyət  etməsi  arzu  o lu n a n   adam   barədə 
deyilir.
j  »  A  r;  « jj ?  j  И a r böri  =  goreşən,  kaftar».  Bu  bənddə də işbdilmişdir:
l
S
s
, 
i . l a v u i
iSJ—i J l  
Cxy*a 
« K ö r ü p  nəçük  k a çm ad m q ,
Y a m a r s u w ın   keçm ədinq,
T aw arınqnı  saçm adınq,
Yesün  soni  ar  böri».
G ö r ü b   neçin  qaçm ad ın ?
Y a m a r ç a y ın   keçmədin?
Malını  da  saçm adm ?
Yesin  səni  goreşən.
(Əsir  tu td u ğu   bir  ad am a  deyir:  məni  g ö rü b   пэ  üçün  qaçmadın?  Y am ar 
çayım  niyə  keçmədin?  Canını  q u r ta r m a q   üçün  niyə  nıalını
Divanü lüğat-it-türk
147
saçm adın.  atm ad ın ,  vcrmndin?  Mon  indi  soni  öldüroco- 
yom,  q oy  soni  kaf’tar.  goreşon  yesin). 
j   И  A  r: 
j  
11
  a r  n o n q = q o n u r ,  şabalıd  rongindo  olan  nostıo».  Kiçik
bir 
3
İavə  i b  
arsık»  d a  deyilir.
j"  A  z:  az,  çox olm ayan,  «u5üü jll  az  nonq  =  az  nosno». 
jit  A  z:  sincab.  Bu  sözü  о -  ş  i b   «as»  şoklində  sö y b m ok   d a h a   d o ğru d u r. 
j '   İ  z/a z:  yerdə vo dəridə  u zu n lam asın a  olan  cızıq. 
j(  Ö   z:  « jfjj?   Kızıl  öz  =  K a ş ğ a r  d ağ ların da  bir  qışlaq». 
o “t'  A  s:  sincab (j   z i b   do deyilir).  C a r iy ə b r ə  do «as»  adı  verilir.
0
“"  A  ş:  yemək,  aş.
< 
Л  ş:  bir  qabı  sıxaraq  tom ir  etməyə  do  «aş»  deyilir.  « ^  
ayak 
aşla  =  qabı  sıx araq  tomir et».
£ "   A  ğ:  iki  ayaq,  paça  arasın d a k ı  boşluq.  « c j ^  
JJi  yüz  at
məninq  ağdın  keçti  =  ayaqlarım ın  arasından  yü/.  atlı  keç- 
di».  Eynon  b a r m a q la r   arasın d ak ı  boşluq  kimidir.
<-ä'i A  w;  ov.  «J&* läal  <-*j  bog aw k a  çıktı=boy  ova  çıxdı».
Jjf  Ö  w:  (homzo  azca  dartılır)  cv.  Qısa  şokildo  «üv»  do  deyilir  ki,  doğ- 
rusu  budur.
jiı  А  к:  hor şeyiıı  boyazı.  O ğuzca.  Digor  tiirklor  alacası  olaıı  ata  «LJf  J "  
ak  at»  d e y irb r.
J "   А  к:  « J  
Jtt  ak  sakal  o r=ağsaqqal,  saçı-saqqah  ağan ru ş  adam ». 
Oğuzca. 
jll  А  к  S  а  у:  bir ycr  adi.
^ t  
jj
  J "   A  к  T o r o   k:  y ağ m a  ölkosindo  11a  çayı  ii/.orindo  q u ru lm u ş  bir 
keçid,  bir  k örp ü .
JH  A  1:  xanlara  b ayraq,  dövlot  a d a m la n n m   atlarına  yohor  ö rtü y ü  dü- 
zoldilon  tu ru n c u   rongdo  bir  qumaş.  T u ru n c u   rongo  do 
«Jl til»  deyilir.

148
Mahmud Kaşğari
J"  A  1:  al,  hiylə,  fənd. 
C&J* 
o ^ J  
aim  arslan  tutar.
küçin  o y u k   tutm as  =   al  ilə  aslan   tutular,  giic  i b   oyuq  tu- 
tulm az»,  (h iy b   i b   aslam  t u t m a q   olar,  lakin  güc  i b   heç 
b o stan   m üqəvvasım   d a   tu t m a q   olmaz).  Bu  söz  güedən 
d ü şm ü ş  a d a m a  işinə  bir çarə  tapm ası  ü çün deyilir.
V'  A   1  a:  bədənini  bozca  basan,  ala-b u la  o la n   adam .
VI A   1  a: 
V' ala  at  =  ala at,  qir at».
Vi  A   1  a: 
Vi  Lfcli  <_sü  bəg  x a n k a   ala  boldı  =  bəy  xanın  sözündən
çıxdı,  o n u n   üzünə ağ oldu,  x an ın   düşmənlərinə uydu».
Vi A   1  a:  F ərq an əy ə yaxin  bir yayliq  adi.
Vi  A   1  a  Y  l  ğ a ç:  sərhədə yaxin  bir yer adi.
B U   B A B I N  B A Ş Q A  B İ R  N Ö V Ü
j "   A  y:  ay.  «
l
?"  “  to lu n   ay  =  on  d ö r d  gecəlik  ay,  dolunay».
cs
'1
  A  y:  ay  [30  gü n d ən  ib arət olan  ay],  Bu  beytdə də  işbnmişdir:
jj  I  j ^Jaä 
LuilS (jj| 
1
Д|<
1
|Д 
l X
İ İ İ СУ
« K ışk a  etin,  kəlsə  kalı  kutluğ yay,
T ü n ,  kün  keçə alkınur ö d h b k   b i b  ay».
Q ışa  hazırlaş  sən, gəlsə  q u tlu   yay,
G ecə-g ü nd ü z  keçərək  başa  ç a ta r  zam an la  ay.
( M ü b a rə k   yay  gələndə  sən  qışa  hazırlıq  gör,  çünki  gecənin  və  gü n d ü - 
zün  keçməsi  i b  ay  və z a m a n   b aşa  çatar).
İlin 
1 2
  parçasından  hər  birinə  ay  deyilməsinin  səbəbi  o d u r  ki,  bu  m ü d- 
dət  ayın  keçməsi  i b   başa çatır.  Bu  məsəldə də  işlənir:  «  ls'1 
<_>»U5U 
UJj  с у к   ay  tolun  bolsa,  əligin  imləmos  =  bədir
Divanü liiğat-it-türk  _ 
_________________________________________ 149
ay  o lb   göstorilmoz».  Ç ünki  gözii  olan  hər  kos  onu  görür. 
Bu  söz  m ə şh u r olan  hor şey  barədə  işbdilir.
BU  B A B IN  M Ə N Q U S
151
  O L A N L A R I
^ j '   A  v  u t:  ovuc. 
ad h u t»   da  deyilir.
U  v  u  t:  abır-həya.  «<^(  uwut»  d a  deyilir.  Buradakı 
w  hərfı  iki 
т э х г э с   arasın d a  söylənməlidir. 
w  horfı  bəzən  j  vav  hərfi 
ib   əvəz  oluııa  bilir.  Məsələn,  peyğəmbər  mənasına  gələn 
yalavaç»  sözü 
yalawaç»  kimi  də  söy b n ir.
K ulğan  tikam   və  hind  heyvası  mənasım  verən  «&   yawa» 
və  « 'jj  yava»  sö zb ri  də  b e b d ir.  İsbicab  və  S ayram   d ilb - 
rində  ağac  d em ək  olan