Эя я ч, fQ andaM,J

**7 ^  (*2***^  iS^y.  ^
  cO i^  •  OCJ  , j l
U4• ■  - n ı  ^  L a o ^ j   ı'yi&^  L$^y.  ^  
9  JjjİJjl
■jl J—c-'^j: c<—J  JL«il 
p
 J ^ i -  o b ! : oq  j_jl 
!U 
jjb  
barğıl oq
* 
* 
l$'
 
-J ^   ( j^ j 
PW1*
  ^ 
1
_уЬ) / oq  Jjl
jl 
6aya 
oq kəldim  '^jjJf
emdi oq aydım f>jjl j f  
^y\
■ r^ 
ö t ^
2 
**>
 t— ^j-д*—
u)op)
 jl  ‘ı  j  4
—
5*
« /  
« 
, 
'
tr° 
i)}x< №  u' cf3; j^
. c i
(LS&j 'jJu) yj \j
 3I .- сгц/ 
anı  ıq tuttı
ol andağ  ^±jjğXJİJ!
  ,?l  ,_jb^ ; :> : o l  j l  
.cJi^ 
djj&ıA  :Lfu, aydı
йЭР С
у
*-^ : и**! *Ç SÖZ 
gJ-ijrlyi)
•А«J-5
^   03*A*1*>  L^^l) 
•  İÇ  Ə-t  O İ   pı* 1
< 3f"dn 
^ 
—<>j> 
ı ər
^«ül—
bU  »ол_с-1э  ^3^ 
o-xc-ls  ^
.c^) 
lər / l a r  j  У /у ^ >
.да^ L^o  ^ ;L^>^  
^
■A**> 
^/* / r  
boldi
: tjr^ju  özlüğ тип 
ı s f j ^
 : öz  j l
—ıuj 
2
 
г  US  ^ * / |
« 
y «   /
—
Ij ‘(j^! J! ■'—
>
—
■*>! 
—
c-jl 
,_5—
jl
} _ _
Sö
и,—ь ;l l; j—i   5 ;—o- }l 
:u
—
u> ol us boldı
j b  
^ Лл.>ЫО
^   (_5*—**>^5* 
—
w 
^ л _ в л 1 > .'3 S
ооЬ ^)ЫД;
:  ümjI 
oJtol ^Aİad  ^ j l  
^   .‘ US
ıZ>lj  l$jJ>
CjI (Jjilfjj/ 
•  
-  
* 
/  
12»/ LJr LLZj
(Sst Is*! 
u**'
Kəldi matja tat 
Aydım emdi yat 
Quşqa bolup ət 
Sarıi tiler us böri
A»1 
j№) 
:Lf^i
<
i
_
j
İ£>
u
 
-'jeiiS1
.yi (jlS’-L.'^j
nijly jlt^l |^Ш>
Fars dilinə tərcümə.  99-cu səhifə.
Divanü lüğat-it-türk
101
Käşgarlı Mahmüd
(Miiı >й5у-
«Divanü  lüğat-it-türk».  Seçkin Ərdi və Sərap Tuğba  Yurtsevərin  türk dilinə tərcüməsi.

1 0 2
M ahm ud K aşğari
D tV Ä N Ü  L U G A T I'T -T Ü R K
yahglandı,  y a r ıq la n d ı,  y ır a q la n d ı,  y u l a q la n d ı,  y ü r e k l e n d i,  y a rım la n d ı, 
yışımlandı  ( y işim le n d i),  y e lim le n d i
ALTIYAZAÇU LAR
yalgandurdı, 
y ıld ız la n d ı, 
y u d r u q la n d ı , 
y a r m a q la n d ı, 
y u m şa q la n d ı, 
yumgaqlandı,  y a w g a n la n d ı,  y ılg u n la n d ı
M t S Ä L   K İ T A B I ’NIN  SO N U
A
lla h ’a  H a m d o lsu n  
R a h m a n   ve  R a h im   O la n  A lla h ’ın A d ıy la
ZEVÄTÜ'S-SELÄSE 
(Üç Yazaca Sahip Sözcükler)
KİTABI
İkiyazaçlı  A dlar  B ölü m ü
täh,  çöh,  k e h ,  m ä h
BAŞI İLLETU
yäh
G ündelik  konuşm ada  bu  sözcü k lerd en  
Un
  y a za çla rı  dü şer  -  
tah
  tah;  çoh  çoh; 
keh  keh;  m a h
; 
y a h .
  Bu  nedenle  o n la rı  e k s ik li  s ö zc ü k le r  bölü m ü n de  andık,  zira 
yazı  da  m evcu t  olırıasına  ragm en,  kon u şm ada 
Un
 yazacı  nam evcuttur.
Bu  ku llanım lardaki 
he, f e - b i - h u d ä h u m u q t e d i h
  ( “ ...  Onların yoluna  uy...”  [K.  6:90]) 
vc 
lem  ye lc s e r ı n a h
  ( “...  bozulmamış.  ...”  [K.  2:259))  ifa d elerin d e  o ld u gu   g ib i  duruş 
hc'sidır  I 
he  is tirähä}.
K ök-yazaç  olarak 
he
  ö z   T ü rk ç e ’de  g ö rü lm e z,  bir  ifade  dışında: 
e r  ıh l a d ı:
  adam 
hıçkırdı  -   ancak  bu  göğü sten   çıkan   b ir  sesin  y a n s ım a s ıd ır  [bkz.  ıq j;  ayrıca 
he 
baykuş  anlam ında  ku llam lan  ühi  sözcü gü n de  de  v a r d ır   —  ama  bunu  da  gerçek 
Türklcr 
k e f
 le  ügi  b içiın in d e  söylcr. 
H o t e n
  v e   K cn çek  konuşm asm da 
h e 'y e
  rastla- 
nır;  zira  o n la r  Tu rk  d c g ild ir,  T ü rk   ü lk esin d e  y e rle ş im c id ir.
f a ' l ,  f u ' l ,   f i ' l   F a s l ı ;  
d e ğ i ş i k   ü n l ü l e n m e l c r i   iç i n d c  
c r t a d a k i  
ya:za.cı  ü n l ü - a l m a y a n   s ö z c ü k l c r
tüp,  töp,  ç ö p ,  qöp,  k ü p ,  k ep,  b u t,  but,  tit,  çıt,  sut,  ş ü ı,  tüç,  küç,  keç,  böd, 
töd,  bör,  b ir,  tör,  tör,  çör,  sör,  qö r,  q ü r,  b ö z ,  b ü z,  b e z ,  töz,  töz,  tüz,  tüz,
99
Türk dilinə son  tərcümə.  99-cu  səhifə.
Divanii lüğat-it-türk
103
T Ü R K   D İ L L Ə R İ   H A Q Q I N D A
Ən  təmiz  və  do ğru   dil  yalnız  bir  dil  bilən,  farslarla  q a n ş m a y a n   və 
əcnəbi  ö lk ə b rə   gedib-gəlməyən  adam ların  dilidir.  İki  dil  b ib n   şəhərlilər- 
Iə  o tu ru b -d u ra n   adam ların  dili  nöqsanlıdır.  İki  dil  bilən b r  soğdak,  kən- 
çək,  arğ u   boylandır.  X aricə  gedib-gələn  və  əcnəbibrlə  q arışan lar  isə  xo- 
tən,  tübl'ıt  vo  tanqulların  bir  qismidir.  Bunlar  türk  elinə  s o n ra d a n   gəl- 
m işb r.  Мэп  bunlardan  hər  birinin  dilindən  bəhs  edəcəyəm.
C abark a lılarm
79
  ölkələri  uzaq  olduğu  və  Ç in b   C a b a r k a   arasm a 
böyük  d ə n izb r girdiyindən  d ilb ri  bizim  üçün  qaranlıqdır.
Çin  vo  Maçin  xalqlarının  ayrı  d ilb ri  olsa  da,  o n la n n   şəhərliləri  türk 
dilini  yaxşı  bilirbr.  M ə k m b la n n ı  bizə  tü rk   yazısı  i b  yazırlar.
A ra y a   böyiık  sədd
x0
  vo  Çin  yaxınlığındakı  dağlar  və  dəniz  girdiyi 
üçün  yəcuc  və  mocuc  xalqmın  dili  də  bilinmir.
T ü b ü t
81
  və  Xolnnin  ayrı  dilb ri  və  yazıları  vardır.  O n ların   ikisi  də 
türk  dilində yaxşı  danışa  bilınirbr.
U yğurların  dili  saf türkcodir,  lakin  öz aralarında  danışdıqları  zam an  
iş b t d i k b r i   bir  b h c n b r i  do  var.  K itabın  ovvolindo  bildirdiyim  kimi,  onlar
24  hərfdon  ibarot  olaıı  tiirk  yazısından  istifado  cdirlor.  K itablarını  və 
m ə k tu b la n n ı  bu  h o r f b r b   yazırlar.  Bundaıı  başqa,  uyğurların  və  çinli- 
b r in   ayrı  bir  ya/ıları  d a  var.  K ilablarm ı,  sonodbrini  bu  hərflə rb   yazır- 
lar.  Bu  yazını  miisəlman  olm ay an   uyğurlarla  çinlibrdon  başqa  heç  kim 
oxuya  bilməz.
Buraya  qodər  h a q q m d a   bohs c td ik b r im   şohərdo ya^ayan  xalqlardır.
1,1 C’abark a/Ç ap ark a 
Yaponiya  deməkdir.
M  Tiibi'ıt 
Tibel  deməkdir.
w’  Böyiik  (,'m səddi  no/nrda lu lu lu r.  xnritədə «snddi-Ziilq.imeyn»  adlanır.

104
M ahm ud K aşğari
Köçori  xalqlardaıı  olan  çomul  b o y u n u n   dili  ayrıdır,  lakin  türk  dilini 
yaxşı  b ilirbr.  Kay,  yabaku,  tatar,  basmıl  boyları  d a  bclədir.  Нэг  boyun 
özüno  moxsus  ayrı  bhcəsi  olsa  da,  tü rk cə gözol  danışırlar.
Qırğız,  qıpçaq,  oğuz,  toxsı,  yağm a,  çigil,  uğrak,  çaru k  boylarının 
dilləri  a n c a q   tiirkcədir.
Yəmok  vo  başğırtlarm   d ilb ri  b u n la ra  yaxm dır.
R u m   d iyarındakı  bəçonəklorə  qodər  suvar  vo  bulğar  d ilb ri  bir  çox 
s ö z b r in   s o n ıı  kosilib  qısaldılmış  türk  dilidir.  D ilb r i n   ən  qısası  oğuzların, 
on  d ü z g ü n ü   iso  toxsı  vo y ağm alarm   dilidir.
U y ğ u r  şəhərlorino  qədər  Ərtiş,  Ila,  Y a m a r,  Ətil  çayları  boyunca 
y aşay an   xalqın  dili  düzgün  tü rk   dilidir.  B unların  içindo  on  açıq  vo  şirini 
X aqaniyyo  ölkosi  xalqının  dilidir.  B alasağ u nlu lar  soğdca  və  türkcə danı- 
şırlar.
T ıra z s-  vo  Beyza  şohərbrinin  xalqı  d a   belodir.  İspicabdan
83
  tutm uş 
B alasağ u n a  qodor  b ü tü n   arğu  ş ə h ə r b r in d ə   y aşay an   xalqm  dili  qarm a- 
qarışıqdır.  Kaşğarın  konçok  dilində  d a n ışa n   kəndlori  də  vardır.  Şəhərin 
içindoki  xalq  xaqaniyyo  tiirkcosi  ilo  danışır.  R u m   ölkosindon  tutm uş 
M açinodok  tüı k  clbriııin  hamısmın  boyu  (u zu n lu ğu )  bcş  min,  eni  üç min 
forsəx*4,  taınam ı  sokkiz min  forsoxdir85.
Yaxşı  bilinmosi  iiçün  buniarın  hamısını  yer  kürosi  şokiindo  oian 
dairodo  göstordim 86.
s2 T ıraz  Talas  şalıoriııin  oski  adıdır.
Ki  İspicab 
(dignr imlası:  İsficab/Aspıeab/Spencob)  bugünki'ı  Çmıkondin  adıdır.
M  «Lni  üı;  miıı  Inrsnxdir»  ifadosi  yazıııa  nüsxədo  var,  lakin  basma  nüsxədə  yoxdur. 
Burada  verdik.
Bir  l'oi'sox  təxminon  on  iki  min  addmı  v.ı ya  beş  kilomctrdir.
|'л  M ah m u d   Kaşgan  burada  yenidon  özüniın  toılib  ctdiyi  dünya  xoritosinə  işarə  edir. 
Bu  işaro  xoritənin  müollin  barndə  büliiıı  spckulyasiyalara  son  qoyur.  Buradan  bclə  bir 
dəqiq  məntiqi  nəticə  hasil  olur  kı.  xnritonin  müəllill  başqa  adaııı  dcyil,  məlız  Mahmud 
Kaşğari  özüdür.
Divanü lüğat-it-türk
105
D İ L   VƏ  L Ə H C Ə L Ə R İ N   F Ə Q R L Ə R İ  H A Q Q I N D A
Əsil  dildə  f o r q b r  az  olur.  F o r q b r  osasən  bir q ru p   horfin  yerino  başqa 
hərflərin  işbnmosi,  yaxud  ta m a m ib   atılması  nəticosindo  o rtay a  çıxır. 
Bu,  aşağıdakı  kimi  baş  verir:
Mosolon.  oğuzlar  vo  qıpçaqlar  сs  у  i b   başlayan  biitün  isim  və  fe’llo- 
rin  ilk  horfıni  əliflo,  yaxud  ^   ç  ib   əvəz  ed irb r.  Digor  türklor  yolçuya 
«yolkin»,  oğuz  vo  qıpçaqiar  iso  «əlkin»  deyirbr.  O nlar  ilıq  suya  «yılığ 
suw»,  bunlar  «ılığ  suw»  d e y irb r.  Eynilo  onlar  dürro,  mirvariyə  «yinçü», 
buıılar  «cinçii»  deyirbr.  T ürklor  dovonin  çonosinin  altındakı  uzun  tüko 
«yuğdu»,  oğuzlar vo qıpçaqlar  «çuğdu»  deyirbr.
B un d an   başqa,  arğ ular  sözün  ortasında  vo  ya  so nundakı    у  hərfini 
и n  horfi  ilo  ovoz  edirlor.  T ürklor  q o y u n a  «koy»,  arğular  «kon»  d ey irb r. 
T ürklor  yoxsula  «çığay»,  arg u la r  «çığan»  d ey irb r.  T ü r k b r   hansı  şey  mo- 
nasında  «kayu  nonq»,  a rğ u la r «kaııu»  deyirbr.
Sözün  ovvolindoki  <»m  horfini  suvarlar,  oğuzlar,  qıp çaq lar  v   b  hərfi
ilo  ovoz  edirlor.  T ürklor  «mon  bardum »,  suvarlar,  qıpçaqlar  və  oğuzlar 
iso  «bon  bardum »  d ey irb r.  Türklor  şorbaya  «mün»,  b u n lar  «bün»  de­
yirb r.
O ğuzlar  vo  o n la ra  yaxın  olanlar .sözdoki 
t  horfıni  J  d  i b   əvoz 
edirlor.  Türklor  dovoyo  «towoy»,  bunlar  «dovoy»  dey irb r.  E y n ib   dolik 
monasına  golon  söz  tü rk b rlo   «öl»,  b unlarda  «öd»  olur.
T ü r k b r in   dilindo  işb n ən   J  d  horfi  oğuzlarda  ^   t  olur.  Tiirklor  xon- 
coro  «biigdə»,  oğıızlar  «bükto»  d ey irb r.  Bunun  kimi,  t ü r k b r   iydəyə 
«yigdə»,  oğuzlar  «yikto»  d e y irb r.  H aq q ın d a  bohs  etmodiyiın  xeyli  söz 
var  ki,  bu  qayda  onlaı a d a  şamildir.

106
M ahm ud K aşğari
Türklor  torofindən  <
—
«  f  ilo  «-
h
  b  a ra s m d a   tə b ffü z   e d ib n   (Jı 
w
  hərfi 
oğuzlar  və  onlara  yaxın  olaniar  tərəfindən  j   vav  hərfı  i b   əvəz  olunur. 
T ü r k b r in   «əw»  dediyi  şeyə  oğuzlar  «əv»  d e y irb r.  T ü r k b r   ova  «aw», 
oğuzlar  isə «av»  d e y irb r.
М эп  s a f dildən  bəhs  edirəm.  h ə rfb ri  k i m b r i n   necə  çevirdiyini  gös- 
tərdim.  Son  do  b u n a  uyğun  şəkildə çevirərsən.
Y ağ m a,  toxsı,  qıpçaq,  y ab ak u ,  ta ta r,  kay,  çoırıul  və  oğuzlar  j z   hor- 
fini  həmişə  ıs  у-уэ  ç e v irirb r  vo  heç  vaxt  j  d h   kimı  tələffüz  etmirbr. 
Qayın  ağacına  başqaları 
«kadhınq»,  b u n la r   isə 
kayınq»
d ey irb r.  Türklərin  q o h u m   və  qaym  m ə n a sm d a   iş b td i k b r i 
«kadhm» 
söziınü  b u n la r   «kayın»  kimi  s ö y b y ir b r .
E y n ib   bu n u n   kimi,  çigilb r  vo  b aşq a  t ü r k b r   tərəfindən  j dh  şəklində 
tobffüz  o lunan  hərfi  R u m   və  rus  ölkələrinə  qodər  u zan an   bulğar,  suvar, 
yəmək,  qıpçaq  boylarm ın  harnısı  j   z  kimi  to b ffü z   edirlər.  Digər  t ü r k b r  
ayağa  «Çigil  t ü r k b r i  «qarın  d oydu»  m onasında  «karın  todhtı»,  yuxarıda 
adını  çəkdiyimiz  b o y lar isə  «karın  tozdı»  d e y irb r.
Digər  isim  vo  fe’l b r  üçün  do  bu  qaydanı  tətbiq  edə bibrsən!
Sözün  qısası,  çigil  dilindoki  j dh  horfi  qorbdə  R um   diyarına,  şərqdə 
Çino  qodor  uzanan  büti'ın  yağm a,  toxsı,  oğuz  boyları  ilə  arğuların  bozi- 
b rin in   dilindo  j   у  olur.  R um   ölkosino d o ğ ru   u z a n a n   qıpçaqlar  və  onlara 
u yanlar  təıəfm dən  j  dh  horfi  j   z  kimi  deyilir.  Bütün  b u n lar  haqqında 
yeri  goldikco m olum at  veribcəkdir.
X o tə n lib r  və  k ən ç o k b r  sözün  ovvəlindoki  əliflori  h  i b   əvoz  edirlor. 
T ü rk   dilindo  o lm ayan  bu  horfi  d ilbrinə  q a td ıq la r m a   göro  biz  onları  türk 
hesab etmirik.  Mosolən,  on lar ataya  «hata»,  a n a y a   «hana»  deyirbr.
Divanü lüğat-it-türk
107
j  r  horfı  bozoıı  J   l-o  çevrilir.  Bu  h aqda  yeri  golondo  danışılacaq. 
Bozon  də  j z h o r f ı   a -   s-yo.  a - s  horfi  j   z-yo  çevrilir  ki,  bunlar  haqqın- 
da  da  az sonra  molumat  verilocokdir.
Z am an   vo  ırıokan  bildiron  isim brin  sonundakı  £  ğ-lor  oğuzlar  to- 
rofındon  əlifo  çevrilir.  T i i r k b r   gedibcək  yero  «baıağu  yer»,  oğuzlar  isə 
«barası  yer»  dey irb r.  D urulacaq  yero  tıır k b r   «turğu  oğur»,  oğuzlar  isə 
«turası  oğur»  deyirbr.
ke  hərfi  do  J   ka-ya  çevrilir  ki,  yeri 
goldikco  bundan  da  bohs  edilocəkdir.  H ə r f  doyişmobri  i b   bağlı  deyəeok- 
lorimiz  bunlar idi.
Bir  q rup  ho rfb rin   atılm asına  [sosdüşümü]  golinco:  isim b rd ə  və  fe’l- 
lordo  horokotin  d avam   etdiyino  dair  bolgo  varsa,  sözün  o rtasındakı  ğ 
horfıni  oğuzlar  da,  q ıp çaq lar  da  atırlar.  İsim bro  dair  misal:  t ü r k b r   ala 
q arğ ay a  «çumğuk»,  d ig o rb ri  «çum uk»  deyirbr. 
1
 ürklor  boğaza  «tam- 
ğak»,  digorbri  «üım ak»  d ey irb r.  Fe'lloro  nümunə:  türklor  «o  a d a m   evi- 
no  gedondir»  monasında  « J  
ctf  ol  owgo  barağan  ol»,  oğuzlar  iso
« 
(J ji baran  ol»  doyirlor.  Tüı klorin  «Jf 
J   J' ol  or  kulını  urağan
o l= o   adam   quluııu  döyondir»)  dediklorino  bunlar  «  ü U   uran»  d ey irbr.
Yığcamlıq  namino.  eynon  bunun  kimi,  isim  vo  fe’lb rd o   t   В  hərtınin 
yerində  işbnon 
kc  horfıni  do atırlar.
Bütün  türk  dilb ri  bohs  ctdiyim  bu  q ay d alar  çorçivosindo  fəaliyyət 
göstorir.  Digor  mosololor  h aqq ın d a  ycri  goldikco  molumat  veribcəkdir. 
S onrakı  bölmolordo  fotholi,  zommoli,  kosroli  sö/lori  işi  asan laşdırm aq   vo 
sözü  qısaltmaq  m oqsodib  bir  yeı do yazdım.
G ü c   vo qüdrot  ancaq  ulu  vo  uca  T anrıdandır!

108
M ahm ud K aşğari
BİSMİLLAHİR-RƏHMAN İR-RƏHİM
Ə W Ə L İN D Ə  HƏMZƏ P L A N  İSİMLƏR  KİTART
Divanü lüğat-it-tür/c
109
İKİ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
E  p 87:  təkid  və  m übaliğə  ədatı.  Bir  şey  həddən  artıq  gözəllikdə  vəsf 
edildiyi  z am an   sö yb n ir.  « 
ч1'  ep  edhgü  nənq  =  ep
eyi,  gerçəkdən  yaxşı  şey».  O ğuzlar  bəmbəyaz  mənasında 
«ap ağ»  deyirlər.
A  p:  «deyil,  yox»  əvəzinə  işbnir.  <«Jj' 
ap  bu,  ap  ol  =  bu  deyil,
о deyil:  no bu,  пэ о».
4
Л Ü  p:  rəngdə  təkid  ədatıdır. 
J   üp  ürünq  =  ap ağ».  Çigilcədir.
J   u l  О  p  ■  о  p:  eşşəyin  ayağı  sürüşdükdo  deyilir.  Bu,  ə r ə b b r in   «  ^  
lə’ən»  sözü  kimidir,  «qalx»  deməkdir.
4
Л A  p:  xırman  döyırıək  üçün  qoşulan  öküzlərin  ortasında  olan  öküz. 
Arğucadır.
^   A  t:  (qalın  əliflə)  at.  «C $J 
cA»®  kuş  kanatın,  or  atın  =  quş  qanadı 
ib ,  эг atı  ib »   mosolində do  işlodilmişdir,
Ə  t:  (incə oliflo)  ot.  «
jü
 ^  ət  yer  =  yum şaq  ycr,  yumşaq  torpaq».
^  О  t:  bitki,  ot. 
^  ot  öndi  =  ot  bitdi».
О  t:  heyan  y e m b rin in   üm um i  adı.  «
J
^  
atka  ot  bergil  =  a ta  
ot  ver».
^   О  t:  dorman.  « ^ !   ^   ot  içtim  =  dorm an  içdim».  Bu  sobobdon  həkimo 
« ^ d  otaçı»  deyilir.
*7 Çiıılibr  bu  sözü  latm  qrafikasında  haqlığ olaraq  «,ıp//ap»  kimi  (ranskripsiya  etmişlər 
(DLT-(,'in.  I  cild,  s.38).

M ahm ud K aşğari
0   t:  ağı.  «ı
s
J
jjj
 
^   bəg  a n q a r  ot  berdi  =  bəy  o n a  ağı  verdi,
onu  zohərbdi».
1  t:  it,  köpok.
Л   ç: çağırış,  çağırm a  ədatı  olan  «ey,  ay,  hey»  yerində işbnir. 
«  ç)
(X
sjj
  aç,  bərü  kəl  =  ey,  bəri  gəl». 
çf  Ü  ç:  üç.  İkidən  son ra  gələn  say.  « J jb jj ç( üç y a rın a k   =  üç  pul».
U  ç:  (qalın  эНПэ)  m əşh u r  bir şəhər a d ı88.
U  ç:  tü r k b r i n   qələm  düzəltdikləri  bir  ağacdır,  d ağ lard a  bitir,  ondan 
məkik,  əsa  kimi  əşyalar da  düzəldilir.
İ 
ç: hər  nəsnənin  içi.  «j* £)  iç  kur  =  iç  qurşağı, tum anbağı», « jj l-   £]
iç söz  =  ürəkdoki  gizli  şey,  sirr».
İ  ç:  iç.  «^i  £İ  iç ət  =  ciyərə  bitişik  olan  incə ət».
J   Ə  r:  ər,  kişi.  Bu  söz  q a y d a d a n   xaric  şəklində  «b n ir.  Bu,  q ay d ay a  ziddir,  q a y d a y a   g ö rə  с э т   şəkilçisi  məhz 
jV  [-lar/-br]-dir.
J   İ  r 89:  u ta n m a   bildiron  bir sözdiır.  « ıs ^ j!   J  ər ir  buldı  =  kişi  utandı».  ' 
Ö  z:  yağ.  «« 
özlüg
90
 m ü n   =  yağlı  şorba».
U   s:  x ey irb   şori  bir-birindən  scçırıə.  Bu  söz  oğuzcadır.  « c ? ^  
Jf  ol
us  bo ld ı= o n u n   ağlı  başına  gəldi,  xeyirlə  şəri  ayırd etdi».
<_и'  Ə  s:  yırtıcı  heyvanların  payı,  onlara  v e rib n  
3
t  parçası.
U  s:  kərkəs  quşu.  Bu  bənddə  do işbdilmişdir:
Lİılj İİLİ
o
SK«Mncmo  iil-büldan»da  ya/ıldığına  görn,  IJç  Əndicanla  Soıııərqond  arasında  Cevhu- 
nıııı  sahilində  yaşayan  karluqların  şəhoridir.  Salih  Mütollibov  «Oç»  şoklində  oxumuş- 
dur (TSD.  I  tom.  bct  71).
,S4  Bosim  Atalay  « J »   sözün  əslindo  «ir»  dcyil,  «ır»  olduğunu  qeyd  etmiş,  həmin  sözün 
bu  giin  A nadoluda  yayğın  lıalda  işlondiyini  göslorınişdir (D L T .  I,  s.  36).
1,0  Hüseyn  Diizgün  bu  sözü  «özlüğ»  kimi  trankripsiya  etmişdir 
J  J  s.  99).  Yanlışdır. 
Çinlilor  iso  hnmin  sözü  «üzlüg»  şoklində  vermişbr  (DLT-Çin.  I  cild.  s.40).  Siidü  sopc- 
ratorla  çəkdikdə  üz  (yağlı  qism)  və  şira(t)  bir-birindən  aynlır.  Bu  iiz  yağ  mnııasında 
işlonmiş  ola  bibrm i? «Üzlii  şorba»da  yağ  üzo yıxdığı  iiçün  b e b   adlamnış ola  bilərmi?
l
5 
U-'
«Koldi  m anqa  tat.
Aydım:  omdi  yat,
K uşka  bolup ət,
Soni
41
  t i b r   us,  böri».
Gəldi  т э п э   tat,
Dcdim:  indi  yat.
Quşa  o lu b  ət,
Soni  dilor  us.  börii».
(Y anım a  bir  uy ğ u r  kafıri  tat  goldi.  O n u   öldüriıb  dcdim  ki,  b u rda  yat, 
q u rd a -q u ş a   ycm  ol). 
c $   U  ş:  işto (ədat)  dcm əkdir.  « < J u - f   uş  m u n d a ğ   kıl  =  iştə,  belə et». 
oSf  U  ş:  indi d cm əkdir.  « j j  
uş  koldügüm  bu  =  indicə  gəlmişəm».
o-f 
U 
ş
  - 
u  ş:  ö k ü z ü   suv arm aq   üçün  çıxarılan  sos.
J
ä
  U  ş:  ağac,  b u d a q ,  buynuz  kimi  nosnobrin  kökii. 
m ü n qü z
uşı=buynu/.  kökü».
 U  ş:  quş  vo  atların  qu y ru q   qismino do  «<_£'  uş»  dcyilir.
о -I  İ  ş:  his.  çıraq  tüstüsü,  b u x a n d a k ı  vo  d ivardakı  qıırıım.  « 
u
-1
  ä>*
ton  iş  boldı  =  p altar çirklondi,  paltar  lıiso  batdı,  hisbndi».
ı-i' ovv  oki  =  cv  oxu,  ev 
mili».
J '   О  к:  « ü b b jf  ok  yilan  =  öznü  adam ın  üstiino  ox  kimi  atan  ilan».
Divanü  lüğat-it-türk
 
1
1 1
Cjb 
J
 J------ «I  f-İJİ
üj)  u ı 
1 1
  llxİıS
Hüseyn  Diizgiin  bu  sözü  «sani»  kimi  transkripsiya  elmi.şdir 
J  J  s.  99).

112
M ahm ud K a şğa ri
j f   О  к:  bölüşdürmok  üçi'ın  pay  vo  to rp aq   hissəbri  üzorinə  atilan  ox;  ox 
vasitosib  atılan  püşk. 
j f  О  к:  fe’llərdə  təkid  odatı.  « j f  J 9-л barğıl  ok  =  gedərsən  ha!».
$   О  к:  hal  m ənasına  yaxın  bir  ədat.  «&•& j f   l*> baya  ok
92
  kəldim  =  ba- 
yaq  goldim», 
j f   ıs-ьЛ  əm di  o k   aydım  =  e b   indicə  de- 
dim».
J!  I  k:  soyuq  su  içdikdən  so n ra  çörək  yedikdə  sinədən  çıxan  hıçqırıq. 
«cr“ J! 
lt
3) anı  ık  tuttı  =  o n u   hıçqırıq  tutdu».
О  1:  о. 
£-^1
  Jf  ol  a n d a ğ  aydı  =  о  b e b  dedi».
О  1:  о,  ol,  şol  m ənasına gəlir.  « J  Ji ol  эг  =  о  kişi».
Jf  О  1:  isim  və  fe’llərə  artırılan  təkid  ədatı.  «Jf 
<-*4*  Jf  ol  m əninq 
oğlum  ol  =  о  həqiqətən m ənim   oğlum dur».  «  J( о ^ л  ^
ol əwgə  barmış  ol  =  о  həqiqətən  evə varmışdır».
Ə  m:  d ərm an.  Buna  görə,  d ərm a n   düzəldənə 
əmçi» deyilir. 
i»i  Ə  m:  qadının  dişilik  a b ti.  O ğ uzlard a və qıpçaqlarda.
Ü  m 93:  şalvar.
(»!  İ  m:  k o m an d irin   əsgorbrə  dediyi  bəlgə,  parol.  Bu,  silah,  quş  adı  və  ya 
bir  söz  ola  b ib r.  R astlaşan  iki  b ö lü k   bir-birini  tanım aq  və 
çarpışm am aq  ü çün  p a ro ld a n   istifadə  edir.  Gecə  iki  a d a m  
qarşılaşdıqda  biri  digərindən  p aro lu   soruşur.  C avab  düz- 
gün  olsa,  onu n   diişmən  olm adığı  anlaşılır.  Əks  təqdirdə, 
onu  vururlar.  Bu  mosəldə  də  işbnir:  «u*Lüf  J   U-L 
im  bil- 
sə,  ər ölrnos  =  bəlgo b ib n   эг  ölməz». 
d   Ü  n:  səs.  j   vav i b   Cıj' şoklindo do  yazılır94.
1,2  «Jİ  Цн  baya  ok»  ifadəsi  birbşarok  Anadoluda  və  Azarbaycanda  «bayaq»  şəklino  düş- 
miişdür.
Ç in lib r  bu  sözii  «Öm»  şəklindo  transkripsiya  etm işb r  (DLT-Çiıı,  I  cild,  s.43).  Yan- 
lışdır.  digər  nəşrbrdo «üm»dür.  doğrusu  da  budur.
w  Bosim  Atalayın  qeydino  göro.  « l /   iin»  söziiniin  j   vavla  vo  j   vavsız  yazılışını  M a h ­
mud  Kaşğari  ərəb əlifbasmın  imla  qaydalarına  uyğun  olaraq  vcrmişdir (DLT.  I.  s.  38).
Divanü lüğat-it-türk
113
B U  B A B I N  M Ü Z A Ə F  O L A N L A R I