Эя я ч, fQ andaM,J

45
işıqlandırdım.  İ l b r   boyu  bir  çox  çotinlikbrə  sinə  gərdim.  nəhayət,  əsəri 
başdan-sonadək  səkkiz  əsas  k itab d a  topiadım ».
M .K aşğari  birinci  kitabı  «həmzəli  sözlər  kitabı»  adlandırmışdır.
«Divan»ın  ikinci  k itab ı  «salim  kitabı»dır,  b u raya  tərkibində  эгэЬсэ 
«hərfi-illət»  d e y ib n   əlif,  vav,  ye  hərflərindən  biri  və  tə k rarlan an  hərfı  ol­
mayan  s ö z b r  daxildir.
«M üzaəf  k itab ı»   a d l a n a n   iiçüncü  k ita b d a k ı  sözlərdə  eyni  cinsli  iki 
hərf yan-yana gəlir,  b u   z a m a n   ilk  h ə rf sükunlu,  ikinci  h ərf hərəkəli  olur.
Əsərdəki  d ö r d ü n c ü   k ita b   «misal  kitabı»dır.  Sözün  tərkibində  hərfi- 
illətdən,  yəni əlif,  vav,  ye  h ə r f b r in d ə n   biri  olsa,  oııa  «misal» deyilir.
Beşinci  və  altm cı  k it a b la r a   m üvafıq  şəkildə  üç  hərfli  və  d ö rd   hərfli 
sözlər (ərəbcə  «zəvat  iis-səlasə»  və  «zəvat  ül-ərbəa») daxil  edilmişdir  .
M ah m u d   K a ş ğ a ri  yeddinci  k ita b a   «ğünnəli  s ö z b r   kitabı»,  yəni  tər- 
kibində  gənizdən  ( b u r u n d a n )   gələn  hərflər  olan   s ö z b r   kitabı  adm ı  ver- 
miş,  sükunlu  iki  h ərfın   b ir b ş d iy i  sözləri  («cəm  beyn  əs-sakineyn»)  isə 
son  kitab d a  to p lam ışd ır.  Y eri  gəlmişkən  o n u   d a   dem ək  lazımdır  ki,  hər 
bir  kitab d a  iki  (sünai),  üç  (sülasi),  d ö r d   (rübai),  beş  (xümasi)  və  altı 
hərfli  (südasi)  s ö z b r   b ab ları,  eləcə  də  salim,  m ü z aəf və  ğünnəli  q ism b ri, 
h a b e b   sözün  q u r u lu ş u n d a n   asılı  o la ra q   m ü x təlif  bablar  vardır.  K itab - 
ların  b əzib ri  is im b r   və  fe’llər  o lm a q la   iki  kitaba,  sonra  bölm ə  və  bab- 
lara  ayrılmış,  m ü v afıq  q r a m m a ti k   iz ah atlarla  təchiz  edilmiş,  bu  z am an  
эгэЬсэ  te r m in b r  işb d ilm işd ir.
M a h m u d   K aşğ ari  « D iv a n ü   lüğat-it-türk»ə  türk  dillərində  istifadə- 
dən  çıxmış  arxaik  s ö z b r i,  h a b e b   xalq  arasın d a  foal  şokildə  iş b d i b n ,   la ­
kin  b aşq a  dillərdən  keçən  a lın m a   kəlmələri  daxil  etməmişdir.  O,  prisip 
e t ib a r ib   alınm a  sözlərə  qarşı  çıxmış,  dilin  saflığı  və  təmizliyi  u ğ ru n d a  
m ü b arizə  aparm ış,  tü r k   s ö z b r in i  u n u d a ra q   lars  sö zb ri  iş b d ə n   oğuzları 
kəskin  tənqid  etmişdir.  M a h m u d   Kaşğari  əsil  tiirkcənin  şəhərlərdə deyil,

46
M ah m u d K aşğari
başqa  xalqlarla  gediş-gəlişi,  iinsiyyəti  az  o la n   köçəri  əhali  a r a s ın d a   qo- 
ru n d u ğ u n u   vurğulam ışdır.  O,  « D iv an » d ak ı  bir  sıra  sözlərin  q arşısında 
«qeyri-əsliyyə»,  yəni  «bu  söz  əsl  tü rk cə deyildir»  qeydini  də vermişdir.
N Ə Ş R D Ə  T Ə T B İQ   E D İ L Ə N  Ə L İF B A
A zərb ay ca n   əlifbasınm  m ö v c u d   im kanları  « D iv an ü   lüğat-it-türk»ü 
tran sk rip siy a  etm ək  ü çü n  yetərli  hesab  edilə  b ib r.  B u ra d a   bizim   əsas 
çətinliyimiz  ka,  ke,  ge  və  ğe  hərflərinin  (səslərinin)  işlənmə  m əqam larm ı 
d ə q iq b ş d irm ə k   idi.  Bunsuz  əsərin  tərcüməsi,  s ö z b r in   transkripsiyası  də- 
qiq  ohnazdı.  H ətta  эп  m ü k ə m m əl  nəşr sayılan  Bəsim  A talay   nəşrin d ə  də 
s ö z b r in   transkripsiyası  zam an ı  bəzi  ğ e -b r  ge  ib ,  g e - b r   ğ  ib ,  sağır  nun 
isə  nğ  i b   verilmişdir  ki,  bu  d a  çağdaş  tü rk cəd ə  ğe  hərfinin  o x u n m a m ası 
i b   bağlıdır və  m əcburiyyətdən doğm u şd u r.
İkinci  əsas çətinlik  J  k a  və ^   ke-ni  bizim  əlifbada  eyni  hərflə vermək 
idi.  L ak in   tü rk   d ilb rin ə  xas  olan  s in h arm o n izm   к  i b   yazılan  sözlərin  tə- 
b f f ü z ü n d ə   (J ka  i b   ^   ke-ni  bir-birindan  ayırd  etməyə  im k an   verir.
Ü çiıncü  çətinlik  ^   ke  horfinin  eyni  z a m a n d a   həm   ke  (əkin),  h əm   də 
ge  (əgin=əyin,  əyin-baş)  səslərini  ifadə etməsi  idi.  B unları  yerinə  g ö rə də- 
qiq  verməyə  çalışdıq.  Üstəlik,  ^   hərfı  Cs  n  i b   birlikdə  ^  sağır  n u n u   (nq) 
bildirir.  Bu  səsi  beynəlxalq  fo n etik ad a  qəbul  edilmiş  q a y d a   üzrə  b ir  işarə 
i b   (r|)  vermək  d a h a   d o ğ ru   olardı,  lakin  b u n u n   « D iv an » d an   iqtibas  işini 
çətinləşdirəcəyi  və  əlavə  p r o b le m b r   yaradacağı  ehtim alı  bizi  b u   fıkirdən 
daşındırdı.  Son  dərəcə  geniş  əh atə  dairəsi  olan  « D ivan»ın  d ilç ib r  xari- 
cində  digor  sahələrin  m ü təx əssisb ri  tərəfindən  də  tə d q iq a ta   cəlb  oluna- 
cağım  nəzərə  a laraq   sağır  n u n u   nq  i b   verməyi  uyğun  g ö rd ü k .
« D ivan » d a  ancaq  sözün  o rtasın d a  və  s o n u n d a   gələn 
sağır  nun  о 
dövrün  dilində  norm al  bir  h ə rf  və  səs  kimi  çıxış  edir.  D a h a   s o n ra   bəzi
Divanü lüğat-it-türk
47
türk  dilbrində  sırad an   çıxaıı  bu  səs  hazırda  odobi  dilimizdə  olmasa  da, 
dialekdərimizdə,  canlı  danışıq  dilində  işbdilir.  M ə s ə b   o n d ad ır  ki,  biz- 
dəki  nq  kon so n an tı  i b   n  səsinin  müvaziliyi  о  qədər  də  ciddi  m əna  fərqi 
yaratmır.  M əsəb n ,  a n a n ı  (an a  olan  qadını)  vo  an an q ı  (sənin  ananı),  ki- 
tabmı (onun  kitabım)  və  kitab ın q ı  (sənin  kitabım )  sö zb rin d ə  obyekt  də- 
yişməz  olaraq  qalır.  « D iv a n » d a   isə  sağır  n unlu  sözlə  n  səsi  olan  söz  ta- 
m am ib  ayrı-ayrı  s ö z b r d i r   və  fərqli  o b y ek t  və  mənaları  ifadə  edir.  М э- 
səbn, mən və mənq  (dən,  b u ğ d a),  kan və ka n q   (ata).  on (10)  və  onq  (asan) 
sözbrində  bunu  əyani  şəkildə  g ö rm ək   m ü m k ü n d ü r.  Dilçiliyimizdə  sağır 
nun  məsələsi  b ü tü n  a s p e k t b r i   ilə,  yəni  p ro b lem in   qoyuluşu,  mahiyyoti 
və tədqiqi  professor  E lb ru s  Əzizov  tərəfındən  xülasə  edilmişdir57.
Bəsim  A talayın  ərəbcə  i  hərfıni  dh  kimi  verməsi  bizi  q an e  etmirdi, 
onu vurğulu  və ya  n ö q təli  zet  kim i  verməyin  d a h a   d o ğ ru   olacağı  fıkrində 
idik.  Lakin  so n ra d a n   « D iv a n » ın   türkco  və  azərbaycanca  nəşrləri  arasın- 
da ciddi  ayrılıq  y ara n a c a ğ ı  əndişəsi  i b   bu  fıkirdon  də  vaz  keçməli  olduq. 
Onu  da  qeyd  etrnək  lazım dır  ki,  j dh  səsi  təxminən  bizim  у  səsinə  yaxın- 
dır,  bunu  şeir  p a rç a la rın d a   biri  j  dh,  digəri  j   у  i b   yazılan  həmqafıyə 
sözbrdə də görm ək  m ü m k ü n d ü r .
Xaqaniyyə  dilində  v  i b   f  a ra s ın d a   tələffüz  c d ib n   üç  nöqtəli  <-
j
 f  ü çün
lalın əlifbasımn  w  hərfıni  qəbul  etdik.
İki  т э х г э с  a rasın d a  tələffüz e d i b n   j   hərfini j  i b   verdik.
Ərəb  qrafiası  i b   yazılan  n ü m u n ə b rd o k i  чн  b-ləri  kiçik  istisnalar  dı- 
şında  bir  q a y d a   o la ra q   p  ilə,  £   c-b ri  ç  ilə  verdik,  bu  əlifba  i b   yazılan 
sö zb rd ə  h ə rə k o b r  əsasən  tam   şəkildə  q o y u ld u,  yalnız  j   i/ı  i b   bitən  söz- 
b rd o   əlavə  diakritik  işarəyə  və  sükun  işarəsinə  lüzum  görülmədi.  Ərəb 
hərfləri asanlıq  nam inə  latın  ə liftasın d a k ı  adları  i b   yan-yana  göstərildi.
57  E.Əzizov,  homiıı  əsər,  s.  107-113.

48
M ahm ud K a şğa ri
D igər horf və  səslərdə e b   bir ciddi  p ro b le m  yo x du r.
« D iv an » d a  q r a m m a tik   q ay d alar  izah  edilərkən  «Q ayda»  sözü  yazıl- 
m am ışsa,  həm in  sözü  düz  mötərizə  içində  biz  verdik.  D üz  m ötərizə  için- 
dəki  b ü tü n   söz və  izahatlar,  о  cüm lədən  эгэЬ  h ə r f b r in d ə n   so n ra gələn  və 
o n ların   im lasım  göstərən  qeydlər bizə  aiddir.
M ə tn a ltı  qismlərdə  şərhlərin  im k an   dax ilin d ə  az  olmasına,  əsərin 
əlavə  b i l g i b r b   yüklənm əm əsinə  diqqət  etdik.  X ü su sən   də  «bu  söz  filan 
dialektdə,  filan  şivədə,  filan  klassik  şairimizin  d ilində  işbnm işdir»  kimi 
şərhlərdən  və  m isallard an   q açm ağ a  çalışdıq,  « D iv an » ın   elmi  dövriyyəyə 
daxil  edilməsindən  so n ra   o n u n   m üxtəlif  sahələrin  mütəxəssisləri  tərə- 
fındən  geniş  şəkildə a ra ş d ırm a la ra  eəlb  olu n acağ ın ı  nəzərə aldıq.
B u ra d a   bir  şeyi  də  bildirmək  lazımdır  ki,  biz  Bəsim  A talayın   m ə n t 
altındakı  haşiyədə  verdiyi  q e y d b rin   b ö y ü k   əksəriyyətini  tərcüm ə  etdik. 
L ak in   bəzi  sö z b rin   A n a d o lu d a ,  yaxud  b a ş q a   tü rk   dillərində  hələ  də  iş- 
b n d iy i  b arəd ə  məlum atı,  bu  və  ya  digər  sözün  y azm a  və  basm a  nüsxə- 
b r d ə   fərqli  im lada  yazıldığı,  əsərin  üzü n ü   k ö çü rən   k atib   tərəfindən  və  y a  
b a ş q a   bir  şəxs  tərəfindən  düzəlişlər  aparıldığı,  təshih  edildiyi  h a q q ın d a  
q e y d b ri,  e b c ə   də  ərəbcə  mətndəki  səhv  və  dolaşıqlıqlarla  bağlı  m ülahi- 
zələrin  hamısını  vermədik.  alimin  elmi  bəsirətinə,  dərin  biliyinə  güvənə- 
гэк  o n u n   d o ğ ru   hesab  etdiyi  variantları  verdik.  Bu  həm  də  onunla  bağlı 
idi  ki,  on su z  da  kiçik  ş r i f t b r b   yığılan  q e y d b r d ə   эгэЬсэ  söz,  ibaro  və 
cüm lələrdəki  yanlışlıqları  göstərm ək  A zərb ay can  dilçiliyi  b ax ım ın d an  
lüzum suz  b ir  işdir.  Bu  zam an   horək əbrin   bulanıq  göründüyünə,  aydın 
şəkildə  seçilmədiyinə  təcrübi  ş ə k ik b  şahid  olduq.
O n u   d a   qeyd  edim  ki,  biz  tərcüm ə  prosesində  ingiliscə  və  qazaxca 
nəşıiəri  istisna  olm aqla  «Divan»ın  türk,  özbək,  uyğur,  fars  və  Çin  dilinə 
tərcüm ələrinə  diqqət  yetiıdik,  miibahisəli  m ə q am la rı  müqayisə  və  tutuş- 
d u r m a   yolu  ilə  aydınlaşdıi'mağa  çalışdıq,  m ətn altı  haşiyədə  çoxlu  iqti-
U tva n ü  lü ğ a t-it-tü rk  
49
has  verdik.  Bu  zam an   Bosım  A talay  no^ıini  ixtisarla  D LT  (Divanü  Lü- 
gat-it-Türk),  tiirkcə  Seçkin  Ordi  \o   Sorap  Tıığba  Yurtsevər  nəşrini  qısa 
şəkildə  DLT-2005  (bu  k itab   2005-ci  ildvi  noşr  olunub),  özbəkcə  Salih 
Miitəllibov  nəşrini  T S D   (T urkiy  suzlar  devoııi),  uyğur  nəşrini  T T D  
(Türki  tıllar  divam),  ab b rev iatu rası  i b   verdik,  farsca  Hüseyn  D üzgün 
nəşrini  ^   J  
j
  (yəni 
çincə  nəşri  iso  DLT-Çitı  adı  altında
zikr  etdik.  Н эг  dəfə  qeyddon  və  ya  iqtib asd an   so n ra  müvafiq  nəşrin 
cildini  və  səhifəsini  də  göstərdik.  Zənnimizcə,  bu,  müəyyən  məsələlərdə 
(sözbrin  fərqli  o x u n u şu  və  tərcüməsi)  lə d q iq atçılara  köm ək  edə  bilər.
O xucular  h a ş iy ə b rə   b a x ark ə n   Seçkin  Ərdi  i b   Sərap  T u ğ b a  Y u rt- 
sevərin  tərcüməsinə  d a h a   çox  mııraciət  etdiyimizin  fərqinə  varaeaqlar. 
Başqa  n ə ş rb rin   m əziy y ətb rin ə  əsla  kölgə  sa lm a d a n   deməliyik  ki,  böyük 
titizlikb  h a z ııia n a n   bu  tərcüm ə  « D iv an ü   lü ğat-it-tü rk » ü n   sonuncu  nəşri 
olması  e tib a r ib   d iv a n şü n aslıq d a  son  nailiyyət  sayıla  bilər.  K ita b a   iki  sə- 
hifəlik  önsöz  yazan  P ro f.D r.  A y k u t  Kazancıgil  digor  ııəşrbrin  özəllik- 
lərini  qısaca  x arakterizə  etmiş,  Seçkin  Ərdi  i b   Sorap  T uğba  Yurtsevərin 
bu  əsərb  bağlı  b ü tü n   ədəbiyyatı  diqqətlo  gözdon  keçiı dikbrini,  fədakar- 
lıqla çahşaraq   o rta y a   m ü k ə m m əl  tərcümo  q o y d u q la rın ı  vurğulamışdır.
Son  o la ra q   bu  ağır  və  çətin  işdo  m ən d o n   öz  doyərli  m ə s b h ə tb r in i 
əsirgəməyən,  moni  d aim   ru h lan d ıran ,  oziz  müollimim  və  dostum ,  bö y ü k  
alim  və  qeyrətli  vətəndaş,  noşrin  elmi  r e d a k to ru ,  A zorbaycan  Milli  Elm- 
lor  A kadem iyasının  m ü x b ir  üzvü,  T ü ık   l)il  Q u ru m u n u n   fəxri  üzvü, 
oməkdar  elm  xadimi,  Bakı  Dövlot  Univcrsiteli  türkologiya  k afedrasm m  
müdiri,  A zorb aycan d a  türk o log iy an m   vo  türk çü lü yim   bayraqdarı,  filo- 
iogiya  elmlori  doktorıı,  professor  Tofiq  Hacıyevə  sonsuz  m innətdarlıq 
və  şü k ran   duyğularım ı  izhar  etməyi  özüm o  borc  bilirom.  Tərcüm ənin 
bııtiin  qüsurları  mono,  uğurları  isə  ona  aiddir.

^ _______________________________ _______________________ M ahmud Kaşğari
Ə lyazm aya  m üsbət  roy  veron  görkəm li  alim,  A M E A -n ın   müxbir 
üzvü,  A zorbaycanda  A ta tü rk   Morkozinin  m üdiri,  fdologiya  elmləri  d ok- 
toru.  professor  Nizam i  Coforova,  m ə sləh ətç ib r  -  professor  Hiiseyn 
İsmayılova.  professor  Əzizxan  T anrıverdiyə  və  professor  M əmm ədəli 
Q ıpçağa  d a  dərin  sayğılarımı  bildirirəm.
« D iv a n » m   tərcüm ə  və  nəşr  olunm ası  toşəbbüsünü  ortaya  atan,  bu 
m o q so d b  xiisusi  « M a h m u d   K aşğari»  fo n d u   y a ra d a n   vo  komissiya  toşkil 
edoıı  A zərb ay can  Y azıçılar  Birliyino,  f o n d u n   rəhbəri  hörmətli  A n ar mü- 
ollimo,  f o n d u n   icraçı  d irek to ru   Elxan  Zal  Q araxanlıya,  AYB-nin  katibi 
A rif Ə m rah o ğ lu n a  və  komissiya üzvlərinə  təşək k ü rü   borc  bilirəm.
K itab ın   torcüməsini  dostəkləyon  və  təşviq  edən,  nəşri  barədə  Elmi 
Ş u ra n m   q ərarım   çıx aran   Azərbaycan  Milli  Elmlər  A kadem iyasm ın 
F o lk lo r  İn stitu tu n a,  in stitu tu n  d irektoru  filologiya  elm b ri  d o k to r u   H ii­
seyn  İsm ayılova  vo əm okdaşlarına səmimi  minnətdarlığım ı  bildirirəm.
Bakı  D ö v b t   Universitetinin  tü rkologiya  kafedrasında  bərabər  çaljş- 
dığım  oziz  h ə m k arlarım a  d a  ayrıca  toşəkkür  edirəm.  Hörmətli  ustadım 
Tolıq  müollim  başda  olm aq la  onların  т э п э   göstordiklori  böyiik  diqqot 
vo  qayğm ı,  vc  'dikbri  doyorli  məsləhət  və  tö v siy əb ri,  torcümonin  gedişini 
песо  ş ö v q b ,  hotta  həyəcanla izbdiklərini  heç  vaxt  unutm ayacağam .
M ətnin  orəb  qrafikası  ilə  olan  qismini  k om piiterdo  yığan,  bu  gərgin 
vo  üzücü  işin  gerçəkləşməsində  m ü h ü m   rol  o y n ay an   oziz  toləbəm  Neda 
Nəcofı  A m andiyə,  ərəb-fars  p r o q r a m la n   və  şriftlori  mosoləsində  məno 
kömək  cdon  d o stu m   C a b b a r   M əm m əd o v a  iirəkdon  toşəkkür edirəm.
Torciimə  iizərində  çalışarknn  mono  hor  cür  şərail  y aradan,  mənovi 
doslok  olan,  m ətnin  yığılması  vo  k o rre k lu ra m n   oxunm ası  işində  monim 
qədor  y ax ın d an   iştirak  edən  oziz  hoyat  yoidaşını  Sohııaz  xannna,  eləco 
do  moni  d aim   dostokbyon  a i b   üzvbrim o  vo  d o s tla n m a   b u rad a  öz  dorin 
ehtiram ım ı  çatd ırm aq   istoyirəm.
Divanü  lüğat-it-türk
51
Bu.  «Divanü  lüğat-it-türk»ün  Azorbaycan  dilindo  noşr  o lunan  ilk 
tərcüməsidir.  Ü m um i  hocmi  2.234  sohifə  olan  Bosim  Atalay  nəşri  əsasın- 
d a   ilk  dəfə  həyata  k e ç irib n   2.080  səhifəlik  bu  ağır  və  irihəcmli  iş, 
şiibhəsiz  ki,  nöqsan  və  yanlışlıqlardan  d a  xali  deyildir.  Tərcümo  haqqın- 
da  öz roy  və tonqidi  qeydlərini  bizo  bildirocok  şoxsbrə  bəri  b aşdan   təşək- 
k ü r  edirəm.  Yegano  təsollim  bu  noşrin  milli  fılologiya  elmimizdə  «Di- 
van»Ja  bağlı  boşluğu  müvoqqəti  oiaraq  d oidurm ası,  gələcəkdə  d ah a  mii- 
к э т т э !   tərcümə və  n ə ş r b r in   m e y d an a çıxm asına zomin yaratm asıdır.
Aqillərdən  biri  dem işdir  ki,  insan  həy atınd a  tək  birco  dəfə  lüğəto 
baxsa,  həmin  lüğot  o n a   v e r ib n   pulu  çıxarmış  sayılır.  M ən  ürokdon  inam- 
r a m   ki,  sevimli  oxucularım ız  tü rk lü y ü n   bu  şah  əsərinə  hor  gün  dəfəb rlə 
baxacaq,  ondan  çox  şey  öyrənəcək,  çox  feyz  və  zövq  alacaq,  dəyərli 
alim brim iz  isə  bu  zongin  q a y n a q   sayəsindo  türk  dili  və  odəbiyyatı,  tiirk 
tarixi  və  mədoniyyəti,  tü rk   monoviyyatı  və  etnoqrafıyası,  bir  sözlo,  şanlı 
türk   keçmişi  ilə  bağlı  yeni-yeni  tə d q iq at  işb ri  ap aracaq ,  bir-birindən 
gözol  əsorlər  y arad a caq la r.  О   z am an   M a h m u d   Kaşğarinin  böyüklüyü, 
tiirkliik,  tü rk çü lü k   vo  tü rko lo g iy a  qarşısın da  misilsiz  x id m o tb ri  d a h a  
yaxşı dork  ediiocok,  bizim  naçiz əmoyimiz də  boşa  getmomiş  olacaq.
B u rad a  bir  mosoloyo  do  to x u n m a q   istordim.  Əsorin  nəşri  i b   olaqodar 
bir  çox  tanıdığım   vo  ta n ım ad ığ ım   iş  ad am ların a,  yeıii  vo  xarici  firm alara 
miiraciot  etdim.  Sovet  d ö v rü n d ə   o rta   moktoblərdo  todris  olunm adığı 
üçün  bizim  biznesmenlor  «D ivan»ın  ohəmiyyotini  yaxşı  dork  edo  bilmir- 
dilor,  üstolik,  ııoşr  üçiin  lazim  olan   mobləğin  miqdarı  onları  ü rk ü d ü rd ü . 
D üzdür,  bozi  h a ra m   pul  s a h ib b r i  qazanc  m o q səd ib   ticari  tokliflor  irəli 
sürür,  çirkin  niyyotli  bozı  «elm»  adam ları  toıcümoni  yalnız  öz  imzaları 
ilə  çap   ctdirmoyi,  mono  iso  «yaxşı  h o n o rar»   vermoyi  vod  ediıdilər.  Xarici 
fırm a la ra   gəlinco,  o n la rın   « D iv an »   kimi  milli  bir  osoı in  nəşrində  m araq - 
ları  yox  idi.  Xiilaso,  uzun  miiddot  kitabın  çapı  iiçiin  lazım  olan   vosaiti

52
M ahm ud K a şğ ari
ta p a   bilmədim.  Nəhayət,  son  çarə  o la ra q   q a rd a ş   Türkiyənin  9-eu  Pre- 
zidenti,  A zərbaycam n  fəxri  vətəndaşı,  T ü r k   D üny asın m   A ğsaqqalı,  tü rk  
dilinin  və  mədəniyyətinin  q o ruy u cu su   və  hamisi,  aram ızda  u zun  ilb r d ə n  
bəri  k ön ü l  bağları  olan  cənab  Süleym an  Dəmirələ  müraciət  etdim.  A n - 
k a ra y a   göndərdiyim   faksın  yeddinci  gün ü   о  m ən ə  şəxsən  telefon  a ç a ra q  
« D iv an ü   lü ğat-it-türk»ün  nəşri  ilə  bağlı  məni  ürəkdən  dəstəklədyini  bil- 
dirdi.  Bir  miiddət  so n ra  ınəni  A n k a ra y a   dəvət  edərək  tərcümə  ilə  tanış 
oldu,  bəzi  dəyərli  məsləhətlər  verdi,  ö z ü n ü n   yazdığı  «Sunuş»u  (m üqəd- 
dim əni)  təqdim   etdi.  Bu  nəcib  hərəkətinə  görə  bu  Böyük  İnsana  elmi  ic- 
timaiyyətimiz,  oxucularımız  və  öz  ad ım d a n   dərin  və  sonsuz  təşəkkür- 
lərimi  bildirirəm.  T ü rk   D ün y asm m   qəlbində  ö zünə  taxt  q urm uş,  şərəfli 
adını  tarixin  səhifəbrinə  qızıl  h ə rflə rb   h əkk   etdirmiş  cənab  Süleym an 
D əm irəl  həm   də  «D ivan»ın  nəşri  i b   bağlı  bu  xeyirxah  ad d ım ına  görə 
A zərb ay ca n   xalqı  torəfındən  daim   m in nətd arlıqla  anılacaqdır!  (М эп  bıı 
sətrləri  sırf qədirşünaslıq  və  tarixi  həqiqət  n am in ə yazdım).
U sta d   H üseyn  D üzgün  hər  bir  işin,  о  cüm lədən  də  xəttin,  yəni  yazı- 
nın  y anlışlardan  xali  olm adığım   nəzərdə  tu t a r a q   «D ivan»m   farsca  tər- 
cüm əsinə yazdığı  önsözü  b e b   bir  fəlsəfi  b e y t b   bitirmişdir:
Əz ğələt  birun  nəbaşəd  hiç xott,
Xətti-təqdir əst birun  ж  ğələt.
Biz  də  bu  hikmətli  fıkri  ürəkdən  p ay laşa raq   önsözümüzii  həmin 
beytin  an a  dilimizə  tərcüməsi  i b   bitiririk:
Deyildir qələtdən  uzaq  heç  bir  xətt,
Alın  yazısıdır,  yox  o nda  qələt.
T a n r ı T ü r k ü  qorusun!
R a m iz  Ə S K Ə R .
22 iyu l 2005-ci il,  Bakı.
D ivanü lüğat-it-türk
53
DİVANÜ
LÜĞAT-İT-TÜRK
ICİLD
(mətn)

54
M ahm ud K a şğ ari
BİSMİLLAH İR-RƏHMAN İR-RƏHİM
Н эг  c ü r  fəzilət  və  gözəl  əməllər  sahibi  T a n rıy a   həm d  olsun!  X alqın 
эп  bəlağətlisi  susqun,  эп  sağlamı  xəstə  o ld u ğ u   bir  za m a n d a   T a n rı  d o ğ ru  
və  yanlışı  açıq-aydın  şəkildə  bəyan  edən  Q u r ’anını  Cəbrayıl  vasitəsilə 
M ə h ə m m ə d ə   göndərdi.  Beləliklə,  hidayət  yolu n u  göstərdi,  sənəd  və  bə- 
lədçi  verdi.  M əhəm m ədə  və  o n u n   y o lu nd a  xidm ət  göstsrən  b ü tü n   övlad- 
larına  səlat  və  salam  olsun!
H ə m d ü   səlatdan  sonra  bu  kəminə  M əh əm m əd   oğlu  Hüseyn,  H üsey n  
oğlu  M a h m u d u n   sözbrini  dinbyin:  T an rın ın   inayəti  i b   günəş  tü rk  
bürclərində  doğdu  və  g ö y b rin   b ütün  d a irə b r i  onların  mülkləri  üzərində 
dö n d ü .  T an rı  onlara  türk  adını  verdi  və  onları  yer  üzünə  hakim   qıldı. 
D ö v rü m ü z ü n   xaqanlarını  o nla rd a n   çıxardı,  dün y a  millətbrinin  idarə  ci- 
lovunu  onların  əlinə  tapşırdı,  onları  h aın ıd an   üstü n   ebdi,  onları  h aqq 
üzrə  qüvvətbndirdi.  Tükrlərlə  əlbir  oianları  və  tərəfdarlarmı  əziz  tutdu, 
tü r k b r in   sayəsində  bütiin  arzularına  çatdırdı,  pisbrin,  q arag ü ru h u n   şə- 
rindən  q o ru d u .  Türklərin  oxlarından  q o r u n a   bilmək  üçün  onların  yolu­
nu  tu tm aq   hər  bir  ağıllı  adaırıa  layiq  və  münasibdir.  Dərdini  sö y b m ək   və 
tü k b r in   kö n lü nü   fəth  etmək  üçün  onların  dilində  danışm aqdan  başqa yol 
yoxdur.  Əgər  kimsə  öz  qövmüııdən  ayrılaraq  tü r k b r ə   sığınsa,  о  bütün 
qo rx u   və bəlalardan  xilas  olar,  о adam la  birlikdə  başqaları  da  sığına  bilər.
Divanü lüğat-it-tiirk
55
And  içərək  deyirəm  ki.  ınon  bunu  B uxaranın  mötobər  im amlarının 
birindən  və  nişapurlu  başqa  bir  im am dan  şoxson  eşitmişəm.  O nlar  ikisi 
də  sənəd-sübutla  bildiriıdi  ki,  peyğəmbərimiz  qiyamətin  əlamətlərini, 
axır zamanm  fitnə-fəsadlarm ı  və  oğuz  tü r k b r i n in   o rtay a  çıxacağım  şöy- 
bdiyi  vaxt  «Tiirk  diliııi  öyrənin,  çünki  oıılar  iiçün  uzun  sürəcək  hökm - 
ranlıq  vardır» deyə  b u y u rm u ş d u r.
Vəbalı  söyləyəniərin  b o y n u n a,  bu  hədis  d o ğ ru   isə,  tü rk   dilini  öy- 
г э п т э к   çox  vacib  işdir,  əgər  bu  söz  do ğru   deyilsə,  о  zam an  tü rk   dilini 
öyrənməyi ağıl  э т г  edir.
Мэп  tü rk b rin ,  tü r k m ə n b r i n ,   oğuzlarm ,  çigilbrin,  yağm alarm ,  qır- 
ğızların  şəhərbrini  və  m 3 sk ən b rin i  u zun  il b r   b aşdan -b aşa  dolaşdım, 
sözbrini  topladım,  miixtəlif  s ö z b r in   xüsusiyyətlərini  öyrəndim,  yadda- 
şıma  həkk  eb d im .  М э п   bu  işləri  dil  bilmədiyim  ü çün  deyil,  əksinə,  b u  
dilb rin   ən  kiçik  f ə r q b r in i  göstərm ək  üçün  elədim.  Yoxsa  ki,  mən  dil  sa- 
həsində  onların  эп  bəlağətlisi,  эп  aydın  danışanı,  ağılca  эп  incəsi,  soyca 
ən  nəcabətlisi,  s av aşd a  эп  m a h ir  nizəçisiyəm.  М эп  o n lara  о  qədər  diq- 
qət  yetirdim  ki,  tü rk,  tü rk m ə n ,  oğuz,  çigil,  yağırıa,  qırğız  boylarınm   dil- 
b r i  b ü tü n lü k b   m əndə  cəm  oldu.  Мэп  onları  эп  yaxşı  şəkildə  sıraladım, 
эп  gözəl  biçimdə  tərtib c b d im .
Мэпэ  əbədi  şan -şö hrət,  bitm oz-tükənm əz  səvab  olsun  dcyo  Tanrıya 
sığınaraq  bu  kitabımı  yazdım   və  ona  *-*>21  tiliJ 
j
I
j j j
  «Divanii  lüğat-it- 
türk»  [«Türk  d ilb rin in   q am u su » )  adını  vcrdim.
Kitabı  miiqoddəs  peyğəm bor  m əqam ında  o tu ra n ,  H a ş ım ib r   soyun- 
d an ,  A b b a s ib r  s ü la b s in d ə n   olan  başçınıız,  ulıımuz  V3  ağamız,  A b m b r i n  
R əbbinin  vəkili,  m ö m i n b r i n   əmiri  хэНГэ  Əbıılqasim  A bdullah  ibn  Mü- 
h əm m əd  3İ-M üqtəda  B iəm rullah  mərtəbəsino  ərmoğan  etdim.  Allah  o n a 
u zu n   ömr,  əb