Эя я ч, fQ andaM,J

69
F E ’L L Ə R İN  Q U R U L U Ş U  VƏ  S Ə S A R T IM I  H A Q Q I N D A
Fe’l b r   iki.  üç,  d ö r d .  beş.  altı  hərfli  ola  b ib r.  F e 'lb rin   so n un a  artı- 
rılan  hərflorin sayı  o n d u r: 
(а/э),  ^   t,  j   r,  o*  s,  J»  ş,  ü   n.  V la,    y.  Bu  lıərflor sözo  yeni  rnəna  verınək  üçün  artın lır77.
Л \  Əlif
«Hosod etdi»  mənasına  g ə b n  
təpzədi»  sözündəki 
əlif kimi.
Bu  кэ!шэ  «şoran  yer»  dem ək  olan  « j^ to p iz »   sözündən  düzolmişdir.
«Ud  çaldı»  m ənasın d a  işlənən 
kupzadı»  sözündəki 
əlif də
>ebdir.  Bu  kolmo  «S£  kubuz»  sözündondir.
Fe’li  təsirli  etm ək  iıçün  sözə  artırılır.  A rpa.  b u ğ d a  kimi  şeyb ri  tə- 
nıizbınok  monasına  golon  «J^J £ >   tarığ  arıttı»  cüm bsindoki  « ^ J a r ı t t ı »  
söziindo  işlənon  ^  t  kimi.  «P altar q u ru td u »   demək  olan 
ton  ku-
ruttı»  cü m b sin d ək i  «tyja»  sözündo  işlonən  ^   t  do  b e b d ir.  ^   t  hərfı  artı- 
rılm azdan  ovvol  bu  sözlor  « j ^ i J  andı», 
kurıdı»  şoklindo  idi.
R
Çox  zam an  bir  fc'li  tosirli  ctnıək  üçün  j r   horfi  ^ t   horfı  ilə  birbşir.
«Gctdi»  demok  olan 
bardı»  sözü  «ıs^yj*  barturdı»  şəklində
losirli  olur.  «ts-^kəldi»  sözündon  iso  «<
5
-
0
^   koltiirdi»  şokiindo  tosirli  fe  1 
diızolir.
V  la-nı  da  saysaq,  le'lbriıı  soıuına  arlınlan  horfbrin  sayı  on  deyil.  I'aktıki  olaraq  on 
hi г  ohır.

70
M ah m u d K aşğari
t>“S
F e ’llərə  artırılaraq   arzu,  istək  m ənası  yaradir:  «tsA-a.) 
su w   iç- 
səd i= su   içmək istədi», 
aş yeysədi=yemək у е т э к  istədi».
Bu  h ə rf ərəb  dilinin  tə fa ’ül  b a b m d a   olduğu  kimi  bəzən  nəyi  isə  əs- 
lində  olm adığı  h a ld a   olmuş  kimi  göstərm ək  məqsədilə  fe’llərə  artırılır.
j
U
j j
 
J(  ol  m ə n d in   y a r m a k   alım sm dı=o  özü nü   m əndən  pul 
alırmış  kim i  göstərdi»  c ü m b sin d ə   o ld u ğ u   kimi. 
Ji  0 1  m a n q a
k ü lü m s in d i^ o   ö zü n ü  т э п э   guya  gülər,  gülürm üş  kimi  göstərdi»  cümlə- 
si  də  b u   qəbildəndir.
О*  Ş
Ə rəb  dilində  m ü f a ’ələ  b a b ın d a   old u ğ u   kimi,  bir  işin  iki  nəfər  tərə- 
fındən  g ö rü ld ü y ü n ü   bildirm ək ü çü n  sözə artırılır. *
urdı» sö zündən  « j ^ J  uruşdı», 
turdı» sö zündən 
turuşdı= qalxışdı,  başqası  ilə  birlikdə  ay ağ a qalxdı»  kimi.
«K asalm ak» ,  «öyünm ək»  və  iki  a d a m   arasındakı  b ə h s b ş m ə   m əna- 
ları  d a   b e b d ir.  Yeri  gəldikcə  o n la rd a n   bəhs  ediləcəkdir.
6   K a
M ə ğ lu b   olmanı,  əzilməni,  x o rlan m am   bildirmək  üçün  fe’b   artırılır 
və  m ə f  ul mənası  bildirir.
эг  açıkdı  =  a d a m   acdı», 
(^iy y ılk ı  y u tu k d ı  =  ilxı  qu- 
r a q h q d a n   lap  arıqladı,  bir  d ə r i- b ir   sü m ü k   qaldı»  c ü m lə b rin d ə   olduğu 
kimi.
Bu  tipli sözlərdə çox z a m a n   J  
эг  a rs ık d ı= a d a m  aldadıldı», 
эг so y su k d ı= ad a m   soyuğa  dəydi»
cüm lələrində olduğu  kimi.
Divanü lüğat-it-türk
71
^   K e
U zu n  təb ffü z  e d i b n   incə  səsli  s ö z b r d ə   və  ^   ke  hərfı  i ş b d i b n  
sö z b rd ə   bəzən  ke gəlir.
ia
S  kaçğın  эг yetsikdi=qaçan  a d a m a   özünü yetirdi,  q aça n  
a d a m a  yetişildi», 
Jf ol ər bilsikti=o  ad a m m   gizbtdiyi şey və özü
bilindi,  faş  oldu,  üzə çıxarıldı».
ü  L
M əchul  fe’llərə  artırılır.  «J  эг  o k   attı»  cü m b sin d ə n   düzələn 
«(_j 
j
J
j
I J j f   ok atıldı» c ü m b sin d ə   olduğu kimi.
j j j   böz  tokıdı»  c ü m b sin in   fe’li  «ı$ 4 ^   JJ*  böz  tokıldı  =  bez 
to x u n d u »   şəklində m əchul  növə çevrilir.
d   N
B aşqa  birinin  k öm əyi  o lm a d a n   failin  h ər  hansı  bir  işə  girişdiyini 
bildirm ək  üçün  fe’l b r ə   artırılır.  «ts-iill  üşUjj  ləsində  olduğu  kimi,  «o,  p u lu n u   özü  aldı»  d e m
3
kdir.«c
5
Aİİä 
J(
ol  m ən d in   tawarm  k o lundı»  cüm ləsində  də  vəziyyət  eynidir,  «o  m əndən 
öz  malını  alm aq  üçün  üstələdi,  istədi»,  (o  m əndən  öz  malını  tək b aşın a 
a lm a q   istədi).
V La/b
İsimlərə  əlavə  e d i b r ə k   o n la rd a n   fe’l  düzəldir: 
<-&
jj
  bəg  kuş-
ladı»  cü m b sin d ək i  kimi;  «Ьэу  quş  ovladı»  dem əkdir.  «<АЙ  kuş»  sözü 
isimdir,  şəxslərə görə  təsrif e d i b   bilməz,  V la  artırıldıqdan  so n ra  fe  1  olur, 
b a ş q a  fe’l b r   kimi  b ü tü n   şəxslərdə  təsrif olunur.
Bu çox  m ü h ü m  q ay d ad ır,  b u n u  y adda  saxla!

72
M ahm ud K aşğari
«^jbUiuäij  iS ^So b əg   k ən d d ə  kışladı»  cıımləsi  də  bu  qəbildondir.  «Вэу 
şəhərdə  qışladı»  dem əkdir.  «сАй  kış»  sö zü n ü n   sonuna  V  la  artırılm aqla 
isim dən  fe’I  düzəldilmişdir.
iSÜ l
j   i  hərfi  J  1  i b   birlikdə  işlənir.  Bir  işin  görülm ək  istəndiyi  an  həm in 
işdən  vaz  keçmək  mənasm ı  verm ək ü ç ü n   işlədilir.  « 
Ji ol  turğalı 
kaldı»  cümləsində  olduğu  kimi.  M ən ası  «o  az  qaldı  ki  dayansın»  de- 
m əkdir. 
J( 
0 ı  barğalı  kaldı»  cü m b sin d ək i  «barğalı»  sözü  də
b u  qəbildəndir,  «o  az qaldı  ki varsın»  dem əkdir.
Bu  q ay dan ı y adın d a  m ö h k ə m   saxla!
S Ö Z L Ə R İ N  D Ü Z Ü L Ü Ş   Q A Y D A S I   H A Q Q I N D A
Əvvəlcə  iki  hərflilərdən  başladıq,  s o n ra   üç,  dörd,  beş,  altı  hərfli  söz- 
lərdən  bəhs edəcəyik.
Əvvəlcə  ortası  sükunlu  s ö zb ri  verdik.  S o n ra  miixtəlif h ərəkələrb  hə- 
rəkələnmiş  sözbri  sıraya  düzdük.
D a h a   sonra  əvvəlinə  '  həm zə  və  b u n a   bənzər  digər  h ə r f b r   artırılmış 
s ö z b r   izah  olunacaq.  O n d a n   sonra  əvvəlinə,  ortasına  vo  sonuna  ziyadə 
h ə r f  artırılan  sözləri  izah  edəcəyik.
SÖzbrin  tərtibatını  bu  q a y d a   üzrə  göstərəcəyik.  Нэг  k itab d a  və  hər 
b a b d a   isim b rin   tərtibi  zam anı  bu  q a y d a y a   riayət  edilmişdir.
Divanü lüğat-it-türk
73
H Ə R F L Ə R İ N   D Ü Z Ü L Ü Ş   Q A Y D A S I  H A Q Q I N D A
Keçmiş  ə d ib b r in   ənonəsinə  və  ərəb  lüğətbrinin  tərtib  qaydalarına 
müvafiq  olaraq  əvvəlcə  sonu  ч   p  ib   bitən  isim bri  yazacaq,  sonra  bütün 
heca  hərflərini  tam am lay ın c ay a  qədər  bu  işi  d av am   etdirəcəyik.  Bununla 
birlikdə,  sö z b rin   əvvəli  və  sonu  nəzərə  alınacaqdır.  Həmzəyə  yaxın  olan 
hərfi  d ig ə rb rin d ən  əvvəlo  yazdıq  və  əsərimizdə  «vavi-atifə»  [və  bağlayı- 
cısı]  işbtm ədik,  çünki  bu,  tü rk   dilinə xas  deyildir.  Bunu  anla!
BƏHS O L U N M A Y A N  S İF Ə T L Ə R   H A Q Q I N D A
Sifətlər  m üxtəlif  m ə q s ə d b r   üçün  hər  cür  sözdən  müxtəlif  yollarla 
əmələ gəlir.
Birincisi:  bir  işi  ara-sıra  həyata  keçirən  faili  bildirir.  « J  
bardı 
ər»  cüm b sin d ən   fail  düzəldiləndə  « J  
bardaçı  эг»,  « J   t s ^ k ə l d i   эг» 
cü m b sind ən   fail  d ü z ə ld ib n d ə   « J  
kəldəçi  эг»  deyilir  ki,  mənası
miivafıq  olaraq  «gedici,  gedən  adam »,  «gəlici,  go bn   adam »  deməkdir. 
Bu  n ö v b r  əslində sifət  ola ra q   bilinmir.
İkincisi:  fc’lin,  hərəkətin  daim  tək rarlan m asm ı  уэ  d a v a m   etməsini 
bildirən  faildir.  « С ^ -л  
Л  J   J  ol  эг  ol  əwg3  barağan»  kimi;  nıənası  «o 
adam   evə  çox,  daim   gedəndir»  demokdir. 
J' 
$   ol  kişi  ol
bizg
3
  k o b g
3
n»  c ü m b s i  də  b ebd ir,  «о  a d am   bizo  çox.  daim   g əb n d ir»  
dem əkdir.  Bu  növ  s ö z b r  də  əslində sifət  olaraq  qobul  edilmir.
Ü ç i i n c ü s ü :   bi r  işi  h 3 y a t a   keçi r ni 3yi   d ü ş ü n ə ı ı ,   b u n u n   g e r ç ə k l ə ş m ə s i n i  
ç o x   İst3y3n  bir  faili  bildirir. 
^
  Jf 
J
 
ol   эг  ol  3 w g 3   b a r ı ğ s a k »
e ü m b s i n d ə   o l d u ğ u   k i mi ;  m ə n a s ı   « o   a d a m   о   e v 3   g c t ı m k   isl əyi r,   h ə m i ş ə  
b u   a r z u d a d ı r »   d e m o k d i r .

74
M ahm ud K aşğari
«t-susis  lijjj  Jl  (Ju&.  j!  ol  kişi  ol  bizgə  kəligsək»  cümləsi  də  bu  qəbil- 
dəndir.  «O  a d a m   bizə  gəlməyi  d ü şü n ü r,  bizə  gəlməyi  arzulayır»  dem ək- 
dir.  Bu,  sifət olaraq  bilinmir.
D ö rd ü n c ü s ü :  hər  hansı  bir  işi  g ö rm ək   ü çü n   haqqı  olduğu  хэЬэг  ve- 
rilən  faildir.  « 
^
  Jf  ol  əwgə  b arğ u lu k   ərdi»  cümləsində  oldu-
ğu  kimi.  M ənası  «o  a d a m   evə  v arm a q d a,  g etm ək də  haqlı  idi»  deməkdir. 
Bu,  sifət  kim i  tanınır.  O ğuzlar  hansı  sözdə  işlənməsindən  asılı  olmaya- 
ra q   J   1  hərfıni  o “  s  hərfinə  çevirirbr.  « j- i J   «-SjljiüS  ISJjj 
bizgə  kəlgülük  ərdi»  c ü m b s i  də  bu  qəbildəndir,  «o  igid  bizə  gəlməkdə 
haqlı  idi» dem əkdir.
Beşincisi:  bir  işi  g ö rm ək  üzrə  olan,  h əm in   a n d a   görən  faili  göstərir. 
«6»  ı j £ j i  
<> шэп  əwgə  barığlı  mən»  cüm ləsində  olduğu  kimi,  «mən 
evə  getm ək  üzrəyəm»  dem əkdir.  « 6 - t
(>  m ən  sizgə kəligli  т э п »  
c ü m b s i  də  b u   qəbildəndir,  « т э п   sizə gəlmək  üzrəyəm»  deməkdir.  Bu d a  
sifət o la ra q   tanınm am ışdır.
Bu  sifətlərin  hamısı  fe’ldən  düzəlmişdir.  Y u x a rıd a   bəhs  ed ib n   mə- 
naları  verm ək  üçün  b ü tü n  fe’llərdən sifət düzəltm əyin yolu  budur.
Bu  sifətlərin  əlamətlərindən  bəhs  etm ədik.  Bu  qaydanın  hər  yerdə 
tətbiq  e d i b   biləcəyini,  b u   sö z b rin   xalq  tərəfindən  necə  ifadə o lunduğunu 
bildirmək  ü ç ü n   q ay d a la rd a n   bəhs  edərkən  irəlidə  bu  h aq d a  m əlumat  ve- 
rib cək d ir.
Sifətlərin  təklik,  cəmlik,  çoxaltm a  və  a z a ltm a   dərəcələri  kimi  i’rab, 
yəni  söz  so n u n d a   h ə rf  dəyişmələri  i b   əlaq əd ar  olan  m ə s ə b b r d ə n   bəhs 
etmədim.  Ç ü n k i  b u n la r  üçün  ayrıca  bir  k ita b   yazaraq   adını  d a   «  чЦ*
K ita b ü   cəvahir  in-nəhvi  fi  lü ğ at-it-tü rk i= T ü rk   dil- 
b r in in   nəhvinə  aid  g ö v h ə rb r»   qoydum .
U lu   T a n rın ın   köməyi  i b   nəhvə  dair  b ü tü n   q ay d a la r  o ra d a   göstə- 
rilmişdir.
Divanü lüğat-it-türk
75
B Ə HS O L U N M A Y A N  M Ə S D Ə R L Ə R  H A Q Q I N D A
M əsdərlər  iki  növdür.
Birincisi:  özlüyündə,  bilavasitə  məsdər  olanlardır.  Məsdərlərin  bu 
növü  keçmiş  və  gələcək z a m a n  fe’llərindən  bəhs  edilərkən  izah olunacaq.
İkincisi:  əslində  m əsdər  olm ayan,  lakin  izafət  yolu  ilə  məsdər  olan- 
lardır.  Bu  növ  məsdərlərdə  hal  mənası  d a   vardır.  Bunları  ayrıca  vermə- 
dim,  lakin lazımi yerlərdə göstərdim.
«tsJj j   bardı»  və  « л л   barır»  şəkillərindən  sonra  gələn  « 
bar- 
mak»  sözü  ilə  « ts -^ k ə ld i»   və  « jj ^ k ə l ir »   sözlərindən  sonra  g ə b n   «<-*bJS 
kəlmək»  sözü əsil  məsdərdir.
İzafət  yolu  ilə  m əsdər  olan  sözlərə  misal: 
LSLL»  UıL
məninq  barığım  bolsa,  m a n q a   tuşğıl»  və  « ^ j '   Ь-L Lf^JS 
keyik  kəligi 
bolsa,  o k ta»  cüm lələrindəki  « £ л   barığ»  və  «‘-Ц& kəlig».  Birinci c ü m b n in  
mənası  «gedən  v ax tım d a  (gedişim  zam am )  т э п э   qoşul»,  ikincisinin  mə- 
nası  «geyik g ə b n   vaxt  (geyikin gəlişi  zam anı)  ox  at» deməkdir.
Ji ^ J S  jU  taz  kəligi  börkçigə»  deyə  söylənən  a ta la r  sözü  d ə  bu 
qəbildəndir,  «keçəlin,  d azm   gələcəyi  yer  bö rk çü d ür,  papaqçı  dükanıdır» 
dem əkdir.
M ə s d ə rb rin   bu  növü  qalın  köklü  s ö z b rə   £  ğ  və  ya  e d ilm ə k b   düzəlir. 
£-*  barığ  b ard ı»   deyilir  ki,  «çox  gediş  getdi»
m ən asın a  gəlir.  « ıs^J  £jf 
Jf  ol  kulın  u ruğ  urdı»  cü m b si  də  bu  qəbil- 
dəndir,  «o,  qulu n u   çox  d ö y d ü »   dem əkdir.  Bu  cü m b lərd əki  « £ л   barığ» 
və «£jf  uruğ»  s ö z b ri  m əsdərin  düzəltm ə  növündəndir.
J  k a   şəkilçisi  yalnız  izafət  ədatı  i b   birlikdə  işbnir.  ^   ke  şəkilçisi  də 
b e b d ir.  Bunlar £  ğ  kimi  tək b aşın a  işbnməzlər.

76
M ahm ud K aşğari
«
l
ıS J  a n m q   yorukı  nətək=gedişi  necədir»  ciimbsindəki  ka  hərfi  t   g  hərfindən  çevrilmişdir.
Y u m ş a q ,  yəni  tərkibində  ^   ke  olan  sözlərdə düzəltmə məsdər məhz 
ke  hərfı  a rtırm aq la  yaranır.
anı  sögük  sögti  =  o nu  m ö h k ə m   söydü»  və  « 
Jf
ol  kulın  təpik  təpdi  =  o,  qulıınu  m ö h k ə m   təpiklədi,  təpdi»  cüm- 
lələrindəki  «<-*&«< sögük»  və 
təpik»  sözləri  ^   ke  vasitəsilə  yaranan 
m əsdərdir.
M əsd ərin   bu  növü  təkid  məqsədilə  işb nir.  E ynən  «və  kəlləmə  Al- 
lah ü   M u s a   təkəllümən»  ayəsində  olduğu  kimi.
Bu  q a y d a la r a   sözü  m üxtəsər  bitirmək,  onların  hamısına  düzg ü n   ria- 
yət  etm ək   ü çü n   nıüracıət  etdim.  H a q q ın d a   danışdığım   hər  qayda,  qur- 
d u ğ u m   hər  bün ö v rə  b ü tü n   tü rk   dilbri  ü ç ü n   əsasdır.  Bunlar  ulu  Tan- 
rının  izni  i b   öyrəniləcəkdir.
B Ə H S   E D İ L Ə N  VƏ E D İ L M Ə Y Ə N   Ş E Y L Ə R  H A Q Q I N D A
« D iv a n » d a   adı  ç ə k ib n   dağlar,  ç ö lb r,  dərələr,  sular,  g ö lb r   müsəl- 
m an   t ü r k b r i n   ellərində  y erb şən   to p o n im b r d ir .  Bunların  m əşhur  olan- 
larını  yazdım ,  tanınm ayanlarının  bir ço x u n u   isə  buraxdım.
M ü sə lm a n   olm ayan  t ü r k b r i n   bəzi  şəh o rb rin in   adlarını  yazdım,  bə- 
zib rin i  isə  yazm adım ,  çünki  tan ın m ay a n   şcy b rd ə n   bəhs  etməyin  heç  bir 
faydası  yoxdur.
T ü r k   dilinə s o n rad an   daxil  olan  s ö z b r  də  «D ivan»a  salınmadı.
Kişi  və  qadın  adları  da  əsərə  daxil  edilmədi.  Yalnız  geniş  yayılan. 
hər  kəs  tərəfindən  bilinəıı  və  çox  iş b k   adlar,  doğru  bilinməsi  üçün,  bu- 
raya  daxil  edildi.
Divarıü lüğat-it-türk
77
T Ü R K  U L U S U N U N   B O Y L A R I   H A Q Q I N D A
T ü r k b r   əslində  iyirmi  boydur.  O nların  haınısı  əleyhissəlam  N uh 
peyğəmbərin  oğlu  Yafəsə,  Yafəsin  oğlu  T ü rk ə  qədər uzanır.  Bunlar əley- 
hissəlam  İb rah im   p eyğəm bərin  oğlu  İshaqı,  İshaqın  oğlu  İysunu,  İysu- 
nun  oğlu  R u m u   xatırlad ır.  T ü r k   boylarının  hər  birinin  saysız-hesabsız 
oymaqları  v ard ır  ki,  sayını  yalnız  A llah   bilir.  M ən  b u n la rd a n   əsas  və 
ana  boyları  saydım ,  o y m a q la r d a n   isə  bəhs  etmədim.  A n caq   hər  kəsin 
bilməsi  üçün  vacib  olan  o ğ u z  q o lla rın d a n   və  heyvanlarına  vurulan  dam- 
ğalardan  bəhs  etdim .  B u n d a n   başqa,  R u m   ölkəsinin  yaxınlığından  şərqə 
doğru  tərtib  etm əklə  şərqdəki  m ü səlm an   olan  və  o lm ayan   oğuz  boyla- 
rının  y erb rini  də  bildirdim .
R u m   [Bizans]  ölkəsinə  эп  yaxın  olan   boy  bəçənəkdir.  Sonra  kıfçak 
[qıpçaq],  oğuz,  у э т э к ,   başğırt,  basmıl,  kay,  y ab ak u,  tatar,  kırkız  [qırğız] 
gəlir.  Qırğızlar  Çin  ölkəsinə  yaxındırlar.  Bu  boylar  R um   ölkəsinin  sərhə- 
dindən  şərqə  d o ğ ru   bu  ardıcıllıqla  məskunlaşm ışlar:  çigil,  toxsı,  yağma, 
uğrak,  çaruk,  çom ul,  uyğur,  ta n q u t,  xıtay.  X ıtay -Ç in d ir.  S on ra  isə  Taw- 
ğaç  gəlir.  O r a - M a ç in d ir.  Bu  boylar  cənubla  şimal  a ra sın d a  y e rb ş irb r. 
Onların  hamısının  y e r b r in i  bu  dairə  içində g ö stərd im 7s.
7*  Mahımıd  Kaşğarinin  «dairn»  adlandırdığı  xorito  molı/.  boylarm  hansı  coğrafi  ardıcıl- 
lıqla  moskıınlaşması  barədo  molumatdan  soııra  verilmolidir.  Lakin  no  Liçünsə  xəritə 
basma  nüsxonin  (Kilisli  noşrinin)  II  cildiııin  28  vo  29-cu  sohilbbrinin  arasına 
yapışdırılmışdır.  Halbuki  homin  səhil'olordo  yazılanların  xoritoyo  heç  bir  doxli  yoxdur. 
Bu  da  xorito  ilə  bağlı  miixtolif  flkirlorin.  lıətta  bir  sııa  spekulyasiyaların  ortaya  çıxm- 
asına  sobob  olmuşdur.  Bozi  alimlərin  Hkrinco.  xorito sonradan  başqa  bir şoxs  torofindon 
çnkildiyi 
üçlİii 
lıomin  vero  yerloşdirilmişdir.  Bizco.  xorilonin  osil  nıüollifi  elo  Mahmııd 
Kaşğari  özüdiir.

78
M ahm ud K aşğari
M ahmud Kaşğarinin çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə əlavə etdiyi dünya 
xəritəsi.  Bu xəritədə Balasağun şəhəri mərkəz olaraq qəbul edilmişdir.
Dənizlər yaşıl rənglə göstərilmişdir.
Çaylar mavi rənglə göstərilmişdir.
Dağlar qırmızı rənglə göstərilmişdir.
Şəhərlər san rənglə, səhralar sarı-qırmızı rənglə göstərilmişdir.
Divanü lüğat-it-türk
19
г
 
11
„ 3  
1 (
65 
ЬЧ
4
7
<53
e
6 2
9
( t
10
6 0
i S
ı 
1
 ıla--
чг
i i
S5
SH
Z*
ıs
n 
XS 
3 0
S i 
c i   "  '  ^
«  
м 
11 
31
S ı
 
.......... 
■
 
n S
 
41 •'  1
 
29
\k
\5
i f   :■
 
f t ) ...' 
iZ 
21, 
t6
L/C 
'lf  ■
  ■
■
  ■
  <1
U 0 
3 Ъ 
•
71
r '■
 'yäf
81 
,
,  '  49 4f
■
 ■
'  ■
 '
.......... 
.■
Uİ
SJ  :  Л5-
.'Л...  W  
■
„
'  '  «o
^  
92!"'
1
100 
<)9  ■  ı,
........ 
(01
1 ОЦ
t?
t l
.„Jf 
23 
'■ M
 
K
.....з/» 
...  
J*aA ....  •*»...
a9 
"  -
■.k. 
#0 
Çj
<3
S 
6 . . .
, 9 ’ 
96  '
9?
9& 
..... ?У
,02 
101 
aos
ı 
06
10t
M ahm ud  K a şğa rin in   ç ə k d iy i  və  «D iv a n ü   lü ğ a t-it-tü r k » ə   əlavə  etd iyi 
dünya  xəritəsin in   la tın   ə lifb a sı  ilə  verilən  varian tı.  Bu  x ər itəd ə  B alasağ u n  
şəhəri  m ərk əz olaraq   q əb ul  ed ilm işdir.

80
M ahm ud Kus ğari
Xəritodəki coğrafı məkanları,  şəhər,  məntəqə,  ölkə və boy adlarmı, eləcə do 
digər işarələri  nömrələyərək cədvəl  halına saldıq,  tanmmaları  üçün bəzi şəhər və ölkə- 
brin  müasir adiarını da göstərdik (R.Ə.).
1
Ç a p a rk a :  Y ap o n iy a
37
K a şa n
73
Çənd
2
C afu:  Y av a
38
X ocənd
74
M ankışlak
3
Ə ləv ib r şəhəri
39
S əm ərqənd
75
R us
4
Ç ox  tü rk   yaşayan  bölgə
40
B alasağun
76
Sakalibə:  slavyanlar
5
Beşbalık
41
B arsğan
77
Vrənk:  Firəng
6
Ç a n b a lık
42
K ü m i  T alas
78
Im əm ç
7
K atu n   sini
43
Iki  o k ü z
79
Bəçənək
8
U y ğ u r ölkəsi
44
Y afınç
80
X əzərlərin  D ərbəndi
9
K oço
45
Nəzii
81
A bisgün:  X əzər dənizi
10
Sülmi
46
T ıraz:  Talas
82
T əbəristan
11
D aşlı-q u m lu , susuz yer
47
Ispicab: Ç im kənd
83
X arəzm
12
M açin: T av ğ aç
48
Şaş:  D aşkənd
84
Deyləm
13
K u şan
49
O ğ u z la n n   ölkəsi
85
Səhra 
|
14
Y əcuc-m əcuc ölkəsi
50
Q a ra ç u q   dağı
86
S əhra 
|
15
Soddi-Z ülqərncyn
51
Q ıp çaq ların  m əsksni
87
Ceyhun: A m u -D ary a
16
Səhra
52
M a c a r və oğuz bölgəsi
88
Sistan
17
A dəm in  a y aq   izi
53
T a ta r   bozqırı
89
K irm an
18
S ərəndib:  Seylon
54
lla çayı
90
Fars
19
S ərəndib dağı
55
B aşğırt  bozqırı
91
X orasan
20
H ind  ölkssi
56
Basm ıl  bozqırı
92
A zərabadqan:  Azərbaycan
21
Seyhun:  Sır-D ərya
57
B ulğar
93
ВэгЬэг ölkəsi
22
Sind ölkəsi
58
Y əm ak  bozqırı
94
Z a t ö lk a s i:  Ç ad
23
Q əzna
59
O tü k ən
95
Həbaş  ölkəsi:  Efiopiya
24
K əşm ir
60
Ə rtiş çayı:  Irtış
96
X uzistan
25
Ş ançu
61
K ay ların   məskəni
97
Y əm an
26
K uça
62
Ç o m u lların   məskəni
98
İraqeyn: ərəb və əcənı  Iraqi
27
B arm an
63
Y a m a r çayı
99
K ü rd  ölkəsi
28
Uç
64
Q a d ın la r şahari
100
Şam:  Dəmaşq
29
K o ç n q k a r başı
65
Səhra
101
Zsnci  ölkosi:  Z anzibar
30
C ü rcan
66
N əsn aslar yaşayan  yer
102
H icaz
31
X otən
67
Vəhşi  heyvanlar  bölgasi
103
M isir
32
Y arkand
68
Y aşayışsız soyuq  iqlim
104
İskondəriyyə
33
K aşğar
69
S uvar
105
K ırvan  ölkəsi  və  başqaları
34
Özçənd
70
Q ıp çaq ların   m askantari
106
Yaşayış  olm ayan  isti  iqlim 
■
35
Sovnak
71
Ətil  çayı:  Volqa
107
M əğrib to rp a q la rı  vo Əndslis
36
Fərqanə
72
QıpVaqların  bir q olu
Hazırladı:  Ramiz Əskər
Divanü lüğat-it-türk