Эя я ч, fQ andaM,J



Yüklə 114,06 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/42
tarix25.03.2017
ölçüsü114,06 Kb.
#12337
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   42

95
jl  Ə  r  r  ə:  sidik.  Eşşək  cütləşdirm ək  istəndiyi  zam an   bu  söz  iki-üç  dəfə 
s ö y b n ir ,  eşşək  cü tb şir.  Bu  söz  ərəbcəyə  uyğun  gəlir.  Ç ün- 
ki  kişinin  q a d ın la   cütləşməsinə «'J  эггэ» deyilir.
'J U   г г а:  kişilərdə  olan   q asıq   yarıqlığı,  qrıja.  Oğuzea.
'J  I r r a:  u ta n m a   (şəddəli  və  şəddəsiz də  ola  b ib r).
BU B A B IN   D Ö R D  H Ə R F L İ   S Ö Z L Ə R İ
96
i' A:  çaşqmlığı  bildirir. 
Ü J** Jİ  ol  məni  a kıldı  =  о məni  çaşdırdı».
jjf  U   d  h   u:  yuxu.  «fJjjf  u d h ıd ım = u y u d u m » .  Əliflə  j  dh  arasın d akı  j  
vav  hərfi  bir  zəm m ə  və  bir  kəsrə  arasında  olduğu  ü çü n 
atılm ışdır.
Ij( U  v a:  çağıran  a d a m a  c a v a b   üçün  işbdilir.  Bir adamı  «hey,  fılankəs» 
deyə  ç ağ ırd ıq d a,  o n u n   «uva»  deyə  çağırana  hay  verməsi 
kimi,  «nə b u y u ru rsan ?»  dem əkdir.
läjf  О  к  a:  zam in  o lm aq ,  kəfıl  d u rm a q . 
^   6*  mən  am   o k a   al-
dım   =  m ən   o n a   zam in  oldum ».
j '  A v:  (qalın  əliflə) əm r verənin  əmrini  saya salm amağı  bildirən  ədat.
ay  bitigi  =  əsgərlərin  adlarının  vo  azuqəsinin  qeydiyyat 
dəftəri».
А  у:  tu ru n cu   rən g d ə bir  q u m a ş,  parça.
95  Bəsim  Atalayın  qeydi:  «Kaşğarinin  tərtibatından  anlaşıldığına  göro,  buradakı  s ö z b r  
iki  hərfli  olmalıdır,  ancaq  эггэ,  urra,  ırra  sözbri  iki  hərfli  dcyildir.  Əg.ır  onların  sonun- 
dakı  h ə rə k ə b r doğru  qoyulmamışsa,  о  zaman  bu  bab m üzaəf olmaz» (DLT,  1,  s.  39).
%  Burada  yanlışlıq  var.  Ç ünki  v erib n   s ö z b r d ö r d   hərfdən  ibarət deyil.  Bəsim  Atalay da  
bunu  nəzərdə  tutaraq  haşiyə  qeydində  sözbrin  sonunda  əlif,  vav  və  ye  hərfbrinin  gəl- 
diyini  yazmışdır (DLT,  I,  s.  39).

M ahm ud K aşğ ari
is'  А  у97:  «av»  sözi'ı  kimi  əm ri  tanım am ağ ı  bildirən  bir ədatdır.
B U   B A B I N  Ğ Ü N N Ə L İ L Ə R İ
•-*-31 A  n  q 98:  yanaq. 
JjŞ  kızıl  an q   =  qırmızı  yanaq».
‘-S-j'  A  n  q:  yağından  d ərm a n   düzəldilən  bir  quş  adı.  Onun  yağı  ovucun 
içinə  sürtüləndə arxasına d a   keçirmiş.
A  n  q:  «yox,  deyil»  dem əkdir.  O ğuzcadır.  Bir  şeyi  etmək  üçün  əm r 
alan  a d a m   «<-SJ  <-£-3 an q -an q »   desə,  «yox-yox» deməkdir.
Ö  n  q:  «ıs 
6 3** 
ol  m əndən  ö n q d in   b a r d ı^ o   rnəndən  öncə
getdi».
Ö  n  q:  rəng,  bir  şeyin  rəngi. 
^  
№ -i  yaşıl  önqliıg  ton   =
yaşıl  rəngli d on,  paltar».
О  n  q:  «
l
A
j
' ^
 o nq  ış= asan  iş». 
on q ay »   sözünün ixtisarıdır.
^
 О  n  q:  « ^ '   ^
  onq  əlig  =  sağ əl».  Çigilcə.
İki  hərflilər  bitdi.
41 Çinlilər  bu  sözü  «ey»  kimi  transkripsiya  etınişlər (DLT-Çin,  I  cild,  s.45). 
щ  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap Tuğba  Yurtscvər  bu  sözü  lıaqlı  olaraq  «ənq»  kimi  (DLT-2005,
s.258)  oxumuşlar.  Çinlilər  də  «ənq»  kimi  vermişlər  (DLT-Çiıı,  I  cild,  s.45).  Həmin  söz
hazırda  dilimizdə  «əng»  şəklində  mövcuddur.  yəni  «ənq»  sözünün  tərkibindəki  sağır
nun  iki  müstəqil  səsə -  n  və g-yə çevrilmişdir.
Divanü lüğat-it-türk
115
ÜÇ HƏRFLİLƏR  BÖLMƏSİ
H Ə R  N Ö V  H Ə R Ə K Ə   İLƏ O R T A S I  S Ü K U N L U  
F Ə ’L,  F U ’L,  F E ’L  B A B I "
A  1  p:  igid,  alp,  bahadır.  H əm in  söz  bu  atalar  sözündə  də  işlənmiş- 
(jir;  «I
jj
İ
a
 (jaJl 
uJI  alp  yağıda,  alçak  çoğıda  =  alp  a d am  
düşmən  qarşısında,  ağciyər  ad am   isə  döyüşdə  bəlli  olar».
Bu  b ənddə  də  işbnmişdir:
^
l
Uİİ  15
ü j
J  
lj
J
А !& Üjj'
(j3>j( uSJÜ
«A lp  Ər T o n q a   öldimü?
Isız
100
 ajun  kaldımu?
Ö dhlək  öçin  aldımu?
Ə m di  yürək  yırtılur».
A lp   Ər T o n q a   öldüm ü?
[Bu]  pis  d ü n y a  qaldımı?
Folok  ö cü n ü   aldımı?
'>'> Burada  fo’l.  fu'l,  fc’l  babları  iki  şcyi  göstorir:  1)  nlifb  başlanan  sözlnrı,  2)  bu  sozlərın
ortasındakı  horfbrin  sükunlu  olmasını. 
__
"*>  Bəsim  Atalayın  fikrincə,  bu  sö/.  « > - '   ısız»,  ynnt  tərbıyosız  monasında  dcyıl,  məhz 
«ırsız»  (odəbsiz,  utanmaz)  mənasındadır.  Alimə  görn.  «ırsız»  sözündokı  r  ərımış  və  soz 
«ısız»  şoklino düşmüşdür  (D L T .  1,  s.  42).

116
M ahm ud K aşğari
İndi  ürək  yırtılar.
(X a q a n   Alp  Ər  T o n q a   [Əfrasiyab]  ö ldüm ü?  Zalım  dünyanın  cam   on- 
d a n   q u rtu ld u m u ?  Fələk  o n d a n   qisasını  aldımı?  Fələyin  bu 
hərəkətinə  qarşı  qəzəbdən  ü rək indi  parçalanacaq).
A r t :   «£*- 
a rt  saç= arx a  saç,  g ərd an   saçı».  Çünki  «‘
j j
!  a r t»   bo- 
y u n   dem əkdir.
A r t :   d ağ   beli,  təpə. 
«
j j

ərməgükə  eşik art  b o l u r   =
tənbələ a s ta n a  dağ beli  olar»  deyimində də işlənmişdir.
U   r  t:  iynənin sap keçən deşiyi,  iynə ulduzu.
Ö   r t:  y an an   nəsnə,  yanğm.
A   s  t:  küçə.  Çigilcə.
 A   n  d:  and.  «A nd  iç»  əvəzinə « J . ^   a n d ık
» 101
  deyilir.
J j  A   r k: 
tə m ü r arkı  =  d ə m ir pası».
i$J  U  r  k:  «tjji  u ru k »   sö zünün  ixtisarıdır.  Ərəb  dilindəki  «  Jh®'  u n u k »  
və «<
3
^  un k »   sözləri  kimi.
J j !   I  r  k:  falçılıq,  kahinlik;  a d a m ın   q əlbindəkibri  bilmək,  fikrindən 
keçənləri  oxum aq;  telepatiya.
•A
j
' Ə  r  k:  səltənət və sözü  keçərlilik102.
Ö   r  k:  heyvanın  çənəsi  altın d an   keçirilərək  bağlanan  cilov;  atın 
ayağına bağ lan an  cidar.
‘-SJ  İ  r  k:  d ö rd y a ş a r qoyun.
^ 1
  İ 
1
  k:  ilk,  hər  şeyin  əvvəli.  « d f-Ji  С
у
* 
ilk  sən  barğıl  =  əvvəlcə  sən 
get».
H,i  Bəsim  Atalayın  qeydinə görə,  «(DLT.  I,  s.  42).
102 «Ərk»  sözünün  əski  siyasi  səltənət  sürmək,  hökmranlıq  etmək  mənası  arxaikləşmiş 
və həmin  söz müasir dilimizdəki  mənasını  saxlamışdır.
Divanü lüğat-it-türk
117
B U   B A B IN  M Ə N Q U S
103
 O L A N L A R I
ıjji  ö   p -  ö  p 104:  bir  a d a m   özünü  çox  öyüb dediyini  isbat  edə  bilmir- 
sə,  о  a d a m   üçün  deyilir.
О  t:  od,  atəş.  Bu  məsəldə  də  işlənir:  «о*Ч£ 
Ь-ш  ^ j t   ot  tesə,  ağız 
k öy m ə s= o d   dem əklə  ağız  yanmaz».  Bu,  dediyi  sözü  da- 
nanlar  üçün  işbdilir.
Ö t
: 105
  (  j  vav hərfı  incə tələffüzlə) divarda,  ta x ta d a   olan  dəlik.
Ö  t:  öd  kisəsi,  acılıq,  ( j   vav  hərfi  yuxarıd ak ınd an   d a h a   incə  tələf- 
füz edilir).
£ j '  Ö ç:  qisas,  intiqam ,  kin.  Bu  şeirdə də işbnmişdiir:
<-£—
ü 
İr*3 
£  j '
' > ‘ıc- 
j)   l£j!& jljH
  ji 
Jjfi  pjXi 
ı-S_L5üi
«Öç,  кэк  k a m u ğ  kişininq 
Y a ln q u k   üzə  alım bil,
E d h g ü lü k ü g   uğança 
Əliginq  b i b   təlim  kıl».
Bil  ki,  qisas  b aşqasın dan   alınacaq  bir  borc  kimidir,
G ücün  yetən  q əd ər qonağa,  qəribə yaxşılıq  eb.
11,1  Ərob  dilində  bir  fe’lin  üç  hərfi  do  sam itbrdon  ibarotdirso  (mnsobn.  dxl  =  J iJd ə x ə lə ,
daxil  olmaq  kimi)  ona  sohih  və  ya  salim  fe’l  deyilir.  F e ’lin  hərfbrindan  biri  əlif,  vav  və
ya  ye-dirso,  ona  monqus  fc’l  deyilir.
104  Seçkin  Ərdi  ib   Sorap  T u ğ b a   Yurtsevar  bu  sözü  «ob-ob»  kimi  (DLT-2005,  s.351)
oxumuşlar.
Ifts  Seçkin  Ərdi  ib   Sarap  T u ğ b a   Yurtsevər  bu  sözü  «üt»  kimi  (DLT-2005,  s.642)  oxu-
muşlar.

118
M ahm ud K aşğari
(Qisas,  kin-küdurət  alacağın  bore  kimi  bir  şeydir,  o nd an   çəkin,  vaz 
keç,  qəriblərə,  q o n ağ a  gücün  yetən qodər hörm ət elə).
£  jt  U  ç:  bir şeyin  ucu.  « ^ j '  
b u ta k  u ç ı= b u d a q   ucu».
£  j '   U   ç:  «еУ 
uç el  =  uc el,  ucdakı,  sərhəddəki el».
£ j '   U  ç:  bir  şeyin  tükənməsi.  Oğuzca.  «J-i £ j '  
boy d a  пэ  uç  b a r
106 
=  boyda,  x alq d a çoxluğu  səbəbilə tü kənm ə yoxdur».
Jj'  Ö   d:  ( j   vav  hərfı  incə  tələffüzlə)  zam an,  zəmanə,  dövr.  Bu  atalar 
sözündə də  işlənmişdir:
СИ
1
------ 4Jh>
( j j U f i j S i L ı *  
tjlc-
 j l   ( j j S L l L
« Ö d  keçər,  kişi  tuymas,
Y a ln q u k   oğlı m ə n q g ü   kalmas».
Z a m a n   keçər,  insan  bilməz,
A d ə m   oğlu əbədi  qalmaz.
Jj'  U  d:  çigil  dilində  «sığır».  Türklərin  m ə şh u r  on  iki  ilindən  birinə  də 
ud  yılı  =  inək  ili» deyilir. 
j j '   О  r: 
o r  at  =  tü k ü n ü n   rəngi  qırmızı  ilə sarı  arasında  olan  at».
j j '   Ö   r:  ( j   vav  incə tələffüzlə)  kaftan ın   q o ltu q   altı. 
j j
I  g   r ıо?:  deşik  açm aq   ü çü n   işlənən  alət,  burğu.
E  r:  yer.  « ja   yer» də deyilir. 
j j '   Ö  z:  (incə  tələffüzlə)  «<_$ 
özlüg aş  =  yağlı  y em ək » 108. 
j j '   Ö  z:  kar. 
j j '  öz kişi  =  kar adam ».
Wfi  Bəsim  Atalayın  verdiyi  məlumata göro,  bu  söz  basnıa  niisxədə 
« j ' j  
var»,  yazma  nüs- 
xədə 
«
j

bar» şəklindədir.  Ümumən,  bıı  cü m b n in   orəbcosindo  dolaşıqlıq  var  (DLT,  I, 
s.  44).
107  Seçkin Ərdi  ilə Sərap Tuğba  Yurtsevor bu  sözü  həm  «ir»  (DLT-2005,  s.260),  həm  dn 
«er»  kimi  (DLT-2005,  s.290)  oxumuşlar.
1118  Bu  maddə  yazma  nüsxədə  olsa  da,  basma  nüsxədə  yoxdur.  Bəsim  Atalay  əlavə  ct- 
mişdir.  Çinlibr  bu  və  bundan  sonrakı  baş  maddəni  «Uz»,  misalları  iso  «üzlüg  aş»  vo 
«üz kişi»  şəklində oxumuşlar (DLT-Çin,  1  cild.  s.50).
Divanü lüğat-it-türk
119
j j '   Ö  /:.  öz.  özü,  nəl's.  Homin  söz  bu  şeirdə do  işbnm işdir:
^  '*~iJj' 
uSjJS  Jj-S
l  tij Л 
İV'
t
*1

j
J
j
 
l
İÜ
j
İ». (jj
« K ö rk lü g  tonuğ  özünqgə,
Tatlığ aşığ adhınka.
Tutğıl  konuk  ağırlığ,
Y ad h su n  çawınq  budhunka».
Yaxşı  paltarı  özünə al,
D adlı  aşı  başqasına ver.
Q onağı  əzizb,  ağırla  ki,
Yaysın  ününü  eb .
(Yaxşı  paltarı  özün  gey,  dadlı  yeməyi  başqalarına  yedirt,  q o n a ğ a   yaxşı 
h ö rm ət  e b   ki,  adını-sanını  el-obaya  yaysın). 
j j '   Ö z:  iki  dağ arasın da k ı  ərazi,  dərə.  «ı$ j j '  
tağ özi  =  d ağ   vadisi». 
j j '   Ö   z:  « i f ^   j j '   öz  k işil(W= d o ğ m a  adam».  « Jjt 
j j i  
bu  biz-
ninq  öz  kişi  =  bu  bizim  q o h u m d u r,  yaxın  adam dır». 
j j l   Ö  /:.  ürək  və  qarın  bölgəsindəki  b ü tün  o rqanlar.  « ı ( O j '   özim 
ağrıdı  =  q a rn ım   ağrıdı». 
j j '   Ö   z:  ağacın  özoyi.  « ts jj '  ç 1"  yığaç  özi»  do  deyilir.  Xurırıa  ağacının 
lap  başında  peyda  olan,  xurm a  göboyi  d e y ib n   və  dadı  sü- 
də  bonzoyən  püsə. 
j j '   U  z:  « i f ^  j j '   uz  kişi  =  əli  qızıl  olan,  bacarıqlı  a d a ın » 110.
I,w  İki  maddn  ovvoldo  iso  «öz  kişi= kar  adaın»  monasındadır.  Dcmoli,  çinlibr  düz  oxu-
muşlar:  «öz  kişi=doğma  adam»,  «üz kişi=kar adam»  olmalıdır.
110  Salih  Mütallibov  bu  maddəni  «öz  kişi»  şaklinda  vermiş,  «qolu  işo  qovuşan  [əli  işə 
yatan|,  öz  hünnrino  (sonatinə|  m ahir  kişi»  kimi  çcvirmişdir  (TSD,  I  tom.  bet  81).  Səh- 
vdir.  «uz»  sözü  çağdaş  türkcədo  «uzman=mahir.  mütoxnssis»  moııasında  hazırda  da 
işbnir.

120
M ahm ud K aşğ ari
j j '   Ö  z:  «yiiäjjl  öz  k o n u k ı
111
  =  bədənin  içində  qım ıldayan  nəsnə,  ruh». 
Bu  bənddə də  işlədilmişdir:
и
----------
b ji
 j»JJJ-5 
J
и---------- ls J— Я
(j------- £ ------------ L>'
j j j f r   jjl (jjjjt ıj^---------
.1
«Bardı  k ö zü m  yarukı,
Aldı  ö zü m  konukı.
K a n d a   ərinç kanıkı,
Əmdi  u d h m
112
 u d h ğ u ru r» .
G etdi  g ö zü m ü n  n u ru ,
Aldı  canım ın ru h u n ,
H a r d a d ır  о diləyinə v aran ,
İndi y u x u d a n  oyadır?
(G ö z ü m ü n   nuru,  sevgilim  getdi,  r u h u m u   d a   ö zü   ilə  apardı.  Görəsən,  о 
a rzu sun a  çatan  y ar  h ard ad ır?  O n u n   yoxluğu  mənim  yu- 
x um u ərşə çəkib y a tm a ğ a  qoy m u r). 
cAä'  I  ş:  iş.  «
j

U  пэ ışınq  b a r  =  пэ  işin var».
l M   E 
ş

eş,  yoldaş;  эг.  G ən c  q a d ın la rd a n   eşi,  əri  olana  « 
eşlig» 
[eşli=ərli]  deyilir.  Bu şeirdə də işlədilmişdir:
(jxüijl 
l
SJ
u
)
Ц) ö —xuul 
ü?j'
(jjj iS JJİ 
«Anınq  ışın  keçürdüm ,
111  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  Tuğba  Yurtsevər  bu  sözü  belə çevirmişbr:  «bədənin  həyatı  tə- 
min edən  ünsürü -  özün qonağı.  Bu,  «ruh» deməkdir»  (DLT-2005. s.383).
112  Bəsim  A talay  bu  sözün  ərəb  hərfləri  ilə  imlasında  bəzi  dolaşıqlıqlar  olduğunu,
doğru variantının 
udhın» olacağını  göstərmişdir (D L T .  I,  s.46).
Divanü lüğat-it-türk
121
Eşin yəmə  kaçurdum .
Ö lüm   otın  içürdüm,
İçti,  bolup yüzi  t ü r ü 11:’».
O n u n   işini  bitirdim,
Eşini  də qaçırdım.
Ö lüm  ağısını  içirdim,
Ü zünü  bü rüşd ü rü b   içdi.
(Ö ldürərək  o n u n   işini  bitirdim,  y an m d ak ı  yoldaşını  d a  qaçırtdım.
Ö lü m   zəhərini  içirtdim,  üzü n ü  bürüşdürərək  içdi.  Bu  da 
« ölüm   şərbətini  daddırdım » deməkdir).
£ j   U   ğ:  çadırın  üst  tərəfındəki künclərdən  hər  biri.
J j !   О  к:  m irasda  düşən  pay.  « 
j ü
 
a n q a r  bir  ok  təgdi  =  o n a
m irasd an   bir  pay düşdü».
Ö  k:  ağıl,  zəka,  anlayış.  Ağıllı,  dərrakəli  ad am lara 
ökə»  deyi­
lir.
Ö   k:  d örd  yaşını  d o ld u rm u ş ata  «  ^  >Asf Ö   k:  o rta  yaşa  çatıb böyüm üş heyvan.
i
-S
j
I  İ  g:  iy.  İp  sarım aq  üçün  işlənən  a b t .   H əm in  monada  « 
yig»  də 
deyilir.
<^4  İ  g:  xəstəlik.
J j '   U  1:  divar  təməli.  Bu  m ən ad a  « ^ j '   ^   tam  ulı»  deyilir.
Jjl  öl  nənq  =  yaş  əşya».  Buradan  alın araq   «  J j '  
öjj
  öl  ton»  deyilir  ki,  «yaş  paltar»  demokdir.  Bunu  oğuz- 
lar  bilm əzbr.
111  Bəsim  Atalay  bu  sözün  do  imlasında  qarışıqlıq  olduğunu  ya/.ınış,  ərəb  hərfləri  ilə 
« ö >   t+ r+ n »   kimi  yazılan  sözün  «tiiri»  olacağını  bildirmişdir  (DLT.  1,  s.47).  Seçkin 
Ərdi  i b   Sorap  Tuğba  Yurlsevər  bu  sözü  «turı»  (DLT-2005.  s.267),  Salih  Mütəllibov 
«tərin»  (TSD,  1  tom,  bct  82),  çinlilər  iso  «türiin»  kimi  oxumuşlar  (DLT-Çin,  I  cild, 
s.54).

122
M ahm ud K aşğari
6i\  E  1:  vilayət, el. 
^  bəg eli  =  bəyin  h a k im   olduğu  vilayət».
6i\  E  1:  açıqlıq,  boşluq. 
« < ^ 1
 
k a p u ğ   eli  =   q ap ı  ön ü n d ək i  açıq,  boş
sahə,  meydança».
J
j
)  E  1:  a t  bildirən  bir isimdir.  Çünki  a t  tü rk ü n   qanadıdır.  A tla ra  b axan 
seyizə  [=mehtərə] 
Ji'  elbaşı»  deyirlər  ki,  «vilayətin  ba-
şı,  başçısı» dem əkdir.  Bu  sözlə a ta   b ax an  a d a m  qəsd edilir.
6i\  E  1:  iki  Ьэу arasın d a  barışıq.  « j Jİ# Jtri Vj* tJo 
iki  bəg  birlə el  boldı 
=iki  Ьэу  bir-birilə barışdı».
6i\  E  1: 
Ji\ el  kişi  =  y aram az,  dəyərsiz adam ».
6i\  E  1: 
Jj)  el  kuş  = q a r ta la   bənzər alacalı  b ir quş».
U  m:  qarın şişliyi,  mədə  pozuqluğu.  «<$■»& fjl    эг um   boldı  =  çoxlu 
ət yem əkdən  a d a m ın  mədəsi  p o zu lu d u , ürəyi  bulandı».
ü jl  О  n:  sayda  on.
ü j '  Ü   n:  səs  (ü  uzun  və ya qısa  tələffüz edilə  b ib r).
üj!  U   n:  un.
E  n:  « jjj CA en  yer  =  çuxur yer».  «oA en -yo k   =  eniş-yoxuş».
öi\  E  n:  yan  tərəfdə  olan  genişlik.  «I^j 
j j j   j j   bu  böz  eni  neçə  =  bu 
bezin eni  пэ qədərdir».
lh!  İ  n:  aslanm,  tü lk ü n ü n   yuvası,  b ü tü n   yırıtıcı  heyvanların  hini,  yu- 
vası.  «
6
й  yin» də deyilir.
Сн\  İ  n:  qoyıın  qığı.  « ö a   yin»  də deyilir.
B U   B A B I N  D Ö R D   H Ə R F L İ L Ə R İ
114
ls
 j '  О  у:  yerdəki  oyuq,  çuxur.
j j
\  О   у: 
и jl  oy at  =  yağız  at».
O rtası  sükunlu  olan  q is ın b r  bitdi.
114 T ərtibat  yanlışlığı  var.  Çünki  bu  s ö z b r arob əlifbası  i b   iiç  hərfdən  ibarətdir.
D ivarıü lüğat-it-türk
123
ORTASI HƏRƏKƏLİLƏR BÖLMƏSİ
H Ə R  N Ö V  H Ə R Ə K Ə İ L Ə  O R T A S I   H Ə R Ə K Ə L İ 
F Ə ’İL,  F Ə ’U L ,  F Ə ’Ə L 
BABI
Ö ç  ü  t 115:  öc.  xınc,  qisas,  intiqam.  Bu  sözün  əsli  « £ j '  öç»dür.
A  d  h  u  t:  ovuc. 
üii  jx. bir a d h u t  nənq  =  bir ovuc  nəsnə».
A  r u  t:  « |—
'I  ^ J  a r u t  ot  =  keçən  ildən  artıq  qalan  o t » 116.
U  ğ  u  t:  içki  çəkilən  bir  xəmir  n ö vü n ü n   ad ıd ır117.  Resepti:  m üxtəlif 
o tla r  bir  yerdə  isladılır,  a rp a  unu  i b   qarışdırılıb  yoğrulur, 
ə m ə b   g ə b n   xəmir  fındıq  b o y d a  kəsilərək  to p a  h ald a  sax- 
la m r  və  q u ru d ulu r.  O rtay a  çıxan  maya  a rp a   i b   birlikdə 
ayrıca  xaşlanan  buğdanın  üzorino  [bir  b a tm a n   buğdaya 
əzilmiş  bir  fındıq  dənəsi  nisbotində  ufalanaraq] 
səpilir. 
B undan  sonra  bu  b u ğ d a  təmiz  bir  şeyo  bükülərək  yetişmə- 
si  [yəııi  acıması,  qıcqırm ası|  üçıin  üç  gün  bir  yerdə  sax- 
lanır.  Ü çüncü  gü/ı  küpo  tökülür,  d aha  yaxşı  yetişməsi 
üçün  on  gün  do  küpdo  saxlanıb  mayalandırılır.  On  gün
115  Ç inlibr  bu  sözü  birinci  dcyil.  «adhııt»  v.ı  «arııt»  s o z b rim b n   sonra  üçüncü  yerdə 
vcrm işbr (DLT-Çin,  1 cild,  s.57).
||Л  Scçkin  Ərdi  i b   Sərap  Tuğba  Yurtsevor  bu  sözii  «orııt»  kımı  (DLT-2ÜÜİ,  s .lb l)  
oxuınuş  vo «bir illik  qurum uş  ot»  kimi  monalandırmışlaı.
117  Scçkin  Ərdi  i b   Sorap T uğba  Yurtsevor  bu  cümbııi  b e b  çcvirmişbr:  «pıvə  istehsalm-
da  istifadn olunan  bir nıaya»  (DLT-2005,  s.  618).
IIK  Mötarizə  içiııdəki  bu  qism  Seçkiıı  Ərdi  i b   Sərap  Tuğba  Yurtsevərin  tərcuməsındən
alınmışdır (DLT-2005,  s.  618).

124
M ahm ud Kaşğari
sonra  o n u n   üstünə  su  əlavə  edilir,  süzülür  və  içki  əldə 
olunur.  «Buğda  içkisi
» 119
  bax  budur.
0   w  э  t:  «bəli»,  «oldu»  m ən asın da  bir  sözdür.  B u nu n   üç  cür  tələf- 
füzü  var.  Y ağ m a,  toxsı,  qıp çaq   boyları  «£&  əwət»,  oğuzlar 
əmətA^j' əvət»,  digər tü rk lər 
yəmət» deyirbr.
^   U   w  u  t:  u ta n m a ,  sıxılma.
^  U   w u  t:  yeməyə və ya  bəyin yanına çağırm a,  dəvət etmə.
Ə  g  i  t:  gözdəym ədən  q o r u m a q   ü çün  uşaq ların   üzünə  s ü r tü b n   bir 
d ərm an.  Bu  d ə rm a n   zəfərana  bəzi  ş e y b r   qarışdırılaraq  ha- 
zırlanır.
Ö  g ü t:  öyüd.  Bu  beytdə də işbnm işdir:
J   Jjb f (j  j 

ı* CjSİ  JjxIİ 
V jl  t-SLLS------------ L   ı—ıL liü j
«Alğıl  ögüt məndin,  oğul,  ərdəm   ti b ,
Boyda uluğ bilgə b o lu p  bilginq ü b » .
Ey oğul,  m əndən  öyüd  al,  fəzib t  d i b ,
Boyda  böyük  alim  olub  biliyini  payla.
(Ey  oğul,  m ən d ən   öy üd   al,  ədəb  və  ərdəm   ö yrən  ki,  ulusun  böyüyü 
olasan,  xalq  arasın d a  hikmətin,  biliyin  yayıla).
Ü  g i  t 120:  buğda  və  taxıl  üyütm ək.
Ü   g i  t ç  i:  un üyü d ən  adam .
Ə g э  t:  xidm ət  üçün gərdək gecəsi  gəlinlə  birlikdə göndərilən  qadın.
İ  к  i  t 121:  yalan.  Oğuzca. 
ikit  söz  =  yalan  söz».
Ö 
1
 ü  t:  bir-birini  öldürm ə.  Ö ldürənə,  q a t i b  
« < > ^ 1
 ölütçi» deyilir.
114  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  Tuğba  Yurtsevər  «buğda  içkisi»  yerinə  «buğda  şərabı»  yaz- 
mışlar (DLT-2005,  s.  618)
12(1  Seçkin  Ərdi  ilə  Sarap  Tuğba  Yurtsevər  bu  sözü  «ögit»,  bundan  sonıakı  sözü  iso 
«ögitçi»  kimi (DLT-2005,  s.370)  oxumuşlar.
121  Ç inlibr bu sözü  yanlışlıqla  «igit»  kimi  oxumuşlar  (D LT-Çin,  I cild, s.58).
Divanü lüğat-it-türk
125
Ö 
1
  ü  t:  « J  
ölüt  ər  =  gücsi'ız.  yaşlı,  q o c a   a d a m » 122. 
gjl  A  t a  ç:  özü n ü   xalqın  böyııyü  kimi  a p a r a n   uşağa  «Jjfrf @31  ataç oğul» 
deyilir.
g? Ə  t ə ç:  u şaq ların   cöyüz-cöyüz
123
  o ynadıqları çökək.
A  ş  ı ç 124:  qazan ,  tava.  Bu  atalar sözündə də  işbnir:
ÜJJ-Й <43^ 
j j
$
İ JJİ t^A JJJİ
«Aşıç ayur:  tü bü m   altun,
K am ıç ayur:  mən  k ay d a  mən».
Q a z a n  deyər: dibim  altm ,
Ç ö m çə deyər:  mən  hardayam ?
(Bu  söz o n u   ta n ıy an la rın   yanında  özünü  öyən  adam   h aq d a  söybnir). 
j i i   Ə  к  э  ç:  ö zü n ü   h am ıy a  bacı  kimi  sevdirən,  uşaqlıqdan  d ərrakə  və 
zirəklik  göstərən  qız.  Bu  söz  qız  uşağına  bir  sevgi  izharı 
o la ra q   deyilir. 
p i  A   m a ç:  m əqsəd,  hədəf,  nişangah.
A  m  a ç:  cüt  [əkin]  öküzü,  əkinçilik  a b t b r i .
U  1  ı  ç:  oğlan  u şaqlarına  bəslənən  sevgini  bildirmək  üçün  s ö y b n ən  
bir söz. 
ulıçım  =  oğlum».  K arluq  dilində.
£-3!  A  n  a  ç:  ham ının  anasıymış  kimi  özünü  sevdiron,  uşaqlıqdan  böyük 
bir dorrakə göstərən  qız  uşağı.  Bu  söz qız  uşağına  bir sevgi 
izharı  o la ra q   deyilir125.
122  Müasir dilimizdə  bu  m ənada  «ölük,  ölüvay»  sözii  var.  Ancaq  Seçkin  Ərdi  ilə Sərap 
Tuğba  Yurtsevər  bu  sözü  «olut»  kimi  oxunıuş,  «olut  or»  birbşmosini  «yetkin,  olğun- 
lııq  dövrünü  yaşayan  adam»  kimi  (DLT-2005,  s.267)  çcvinnişbr.  Salih  Mütəllibovun 
tərcümosi  iso  belədir:  «gücii  və qüvvəsi  gednıı  çox  yaşlı  adam»  (7 SD,  1  tom,  bet  86).
121  K n n d b rd ə «beşdaş»,  «qəbm daş»,  «qərcmo-qaya»  adı  veribn  oyun.
124  Ç in lib r bu  sözü 
Yüklə 114,06 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin