Эя я ч, fQ andaM,J


  d  i:  ilişdi,  «c $ 4



Yüklə 114,06 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/42
tarix25.03.2017
ölçüsü114,06 Kb.
#12337
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   42

1
  d  i:  ilişdi,  «c
$ 4
  j i j s  
tikən  tonığ  ildi  =  tik an   p a lta ra   ilişdi».
B aşqa ş e y b r  üçün də  b e b  deyilir. 
jjJ!  İ 
1
  d  i:  endi, 
d & ü j   ər  ta ğ d an   kıdhı  ıldı  =  ad am   d ağ d an
aşağı  endi».  M üzare  şəkilçisi  ilk  örn ək d ə  [tikan  ilişmək 
ö rn əyində]  J  
1
  hərfi  fəthəli,  ikinci  örn ək d ə zəm məli  oxuna- 
raq   təşkil  edilir.  Birincidə  «jŞ  ib r» ,  ikincidə  «jit  ılur»  ola- 
caq d ır.  «İlişm ək»  m ən asm d ak ı  sö zün  m əsdəri  ^   ke  ib  
«uSLaII  ilm ək»,  «enm ək»  m ən asın d a  olan  sözün  m əsdəri  isə 
J   k a  ilə « Jbüj  ılm ak»dır. 
ts-b»!  Ə  m   d  i:  əm di,  « j-^ l 
U gjS  kənç an asm   əm di =  uşaq  anasm ı
əm di».  H eyvanların  əm m əsi də  belədir,  (J-»f  -<-&»!  əm ər-
əm m ək).
ı W   U   m   d  ı:  u m d u ,  « ts ^ l 
tJf  ol  m əndən  nənq  u m d ı  =  о  m ən-
dən  b ir şey  um d u » ,  (J-»f -(i-ıjf Ö  n d   i:  «ı
5
 
cj(  o t  ö n d i =  o t bitdi».
tjjjf  Ö   n  d  i:  «tsJjf 
J(  ol 
əwgə  ö n d i= o , evinə  getdi». U yğurca,  (J-*L
<-SUl( 
önər-ö n m ək ).
İ  n  d   i215:  endi,  «ıs^! 
Л  ol  ta ğ d a n   k u dhı  indi  =  o,  d a ğ d a n
aşağı  endi».  и  n  hərfi  J   1  hərfin d ən   çevrilm işdir.  Ə rəb  di- 
liııdə d ə  bu  xüsusiyyət  var.  M ə s ə h m ^ ^ j  
C y ^ lh j  və 
s ö z b rin d ə  d ə b e b d ir.
Ö NÜ HƏMZƏLİ, QOŞA SAMİTLİ  SÖZLƏR
уЗ A 
1 1 1
:  atdı.  «JA J  ər o k   attı  =  ad am   ox atdı».
214  Bu  ifadə yazma  nüsxədə « uAj'  J   $  ol  эг ışın  ukdı» şəklindədir (DLT,  I,  s. 168).
215  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  T u ğ b a   Yurtsevər  bu  sözü  e  ilə  «endi»  şəklində  (DLT-2005, 
s.258) oxumuşlar.

2 2 2
M ahmud Kaşğari

1 1 1
:  «
1 1 1
:  «yjsjU yjl  Jİ  ol  attı  nənqni  =  a d a m   о  şeyi  atdı,  tullad ı» ,  (jijf  - 
Jbul  a ta r-  atm ak).

1 1 1
:  uddu.  «J& 
Jf  ol  anı  u ttu   =  o,  o y u n d a  onu  ud d u» .  B aşqası 
üçün  də  belə  deyilir,  (jIjİ - j u r f   u tar-u tm ak ).  Bu  bən d d ə  də 
işlənmişdir:
yluıli %i tfb
jc i  uıUJUui
«K ış yay  bilə  tokuştı,
K ın q ır k ö zü n   bakıştı,
T u tu şk a lı  yakıştı,
U tğ alım a t  oğraşur».
Qış  yay i b   to q q u şd u ,
Qızm ış  gözlə  baxışdı,
T u tu şm aq çın   yaxlaşdı,
B ir-birini  u dm ağa  əlb şir.
(Y ay  i b   qış  bir-biri  i b   döyüşə  g irişd ib r,  qəzəblə  bir-birini  s iiz d ü b r,  tu- 
tuşm aq  iiçün  yaxınlaşdılar,  biri  digərini  u d m aq   üçiin  əl- 
ləşir).
Ö   t  t  i:  ötdü.  «С

у
&Ф $   ok   keyiktən  ö tti  =  ox  geyikə  girib  о  yan- 
dan  çıxdı».  B aşqa  şeyə  keçən  hər  nəsnə  üçün  b e b  deyilir.
Ö   t 
1
  i:  «JÄ  öjj>  k arın   ötti  =  q arın   boşaldı,  açıldı»,  ( j ^   -<-SLej(  ötər- 
ötm ək).
Ü   t  t  i:  ütdü.  «JÄ  У&}  J(  ol  başığ  ütti  =  o,  başı  iitdü».  B aşqası  da 
b eb d ir,  (jljf -uSL«j(  ütər-ütm ək).
Divanü lüğat-it-türk
223
J*\  İ  t  t  i:  itə b d i.  « ^ l   (jjl  Jf  ol  anı  idti  =  о  o n u   itəb d i.  çırpdı.  əli  və  ya 
ay ağ ı  i b   itə b d i,  onu  уегэ yıxdı»,  (j^! -«-SUjI  itər-itm ək).
J*i\  E  t  t  i:  etdi.  «Jki! 
tən q ri  m əninq  ışım  elti  =  tanrı
m ənim   işimi  y o lu n a q o y d u ,  ra st  saldı».
J*i\  E 
1 1
 i:  «jjrt! 
J   ol  y ü k ü n ç e tti= o ,  n am az qıldı».  O ğuzca.  O ğuzlar 
bir  şey  e b d ik b r i  zam an   « J 4   etti»  sözünü  iş b d ir b r ,  digər 
t ü r k b r  
kıldı»  d e y irb r.  A n caq   «kıldı»  sözü  qad ın la 
c ü tb şm ə k d ə   işb d ild iy i  ü çü n   q ad ın lar  sıxılm asın  deyə 
o ğ u zla r  o n u   işlətm əkdən  vaz  k eçm işb r,  ( Л !   -^buj!  etər- 
etm ək).  Bu  sözüıı m isal  q ism in d ə olm ası  d a  caizdir.
BU BABIN MƏNQUS OLANLARI
J
j j
'  О  p  d  ı: 
< J> -J  эг  suw  o p d ı  =  a d a m   suyu  h o p u rd a d ıb   içdi».
B aşqası  d a   belədir,  ( j b j l - j u / j l   o p ar-o p m ak ). 
ı ^ l i   A  ç 
1 1
:  acdı.  « J ^ >'J  эг  a ç tı= a d a m   acdı»,  ( j M  - JU*II  açar-açm ak). 
 J J l  A  r d  ı:  «t$ JjH   эг a rd ı  =  ad am   y o ru ld u » .  Başqası  d a   b e b d ir. 
tSJj»  A r d ı :  
   
arar-
a rm a k ).
Ö  r  d  i:  « j J j j f   £** J'  ol  saç  ö rd i  =   o,  saç  hördü».  H ö r ü b n   hər  şey 
üçüıı  b e b  deyilir,  ( J j J  
örər-örm ək).
“ J*  və  d ig ər  ş e y b r  üçiın  də  b e b   deyilir,  ( J j j l   - 
o rar-o r-
ınak).
 
E  r d  i: 
j

э г
 
erdi  =  adam   yalnızlıq  du y d u ,  eym əndi».
:I6  Karl  Brokkeltnann  bu  sözü  «ıırdı»  şəklindo  oxumuşdur.  Bosim  Atalay  bu  oxunuşa 
etiraz  cdir  və  haqlı  olaraq  bildirir  ki,  honıin  söz 
onnak»  kimi  oxunmalıdır
(D L T ,  I.  s.172),  çLmki  «orğak = o raq »   sözü  e b  «ormak»  köklindondir.

224
M ah m u d K aşğari
E  r  d  i:  « ii-Ы  ^   Л  ol  ta m   erdi  =  o,  divarı  yardı».  B aşqası  d a 
belədir,  ( J ji\ 
егэг-еггпэк). 
isJjj f  Ö  r d  i: 
bulıt ö rd i  =  b u lu d   g ö rü n d ü » .
Ö  r  d  i:  «(j^jj '  tfja  koy  ö rd i= q o y u n la r  ağ ıld an   çıxdı,  y ayılm aq 
üçün  yaylım a  yönəldi».  Q o y u n la r  gecə  sahibsiz  h a ld a   o t- 
lağa b u rax ıld ıq ları zam an  d a  b e b  deyilir. 
tjJ jjf  Ö   r  d  i: 
Jf ol  saw dıç  ö rd i  =  о,  səbət  h ö rdii,  x u rm a
lifındən  zənbil  h ö rd ü » .  Ə lb   h ö r ü b n   hər  şey  üçü n   b e b   d e ­
yilir,  (J j j f - ^ j j f   ö rər-ö rm ək ). 
ıs-O'l  A   z  d  ı:  azdı. 
J j i Jf  ol  yol  azdı  =  o,  yol  azdı»,  ( J J ü   -Jjbjii
azar-azm ak).
ts J jj'  U   z  d  ı:  ö td ü ,  keçdi. 
anm q  atı  uzdı  -   o n u n   atı
keçdi».  B aşqasm ı  keçən  h ər  şey  üçün  b e b   deyilir,  ( J J j '  - 
J b j j ı  uzar-uzm ak ).
A   s  d  ı:  asdı. 
  Jf  ol  ət  asdı  =   o,  ət  asdı».  Ç əngələ  asılan
nəsnələr  üçü n   və  asılan  a d a m   üçün  b e b   deyilir,  (J-u.ll  - 
JU «I| asar-asm ak ).
A   ş 
1 1
:  aşdı. 
Jİ ol  ta ğ   aştı  =  o,  dağ  aşdı».  B aşqası  d a  b e­
b d ir,  (jlrfiü  - j u i i l   aşar-aşm ak ).
^ jc ll  A   ğ  d  ı:  «cs JelllS  ğyj  Jf  ol  ta ğ k a   ağdı  =  o,  d ağ a  d ırm an d ı».  B aşqa 
şeyi  aşm aq  d a   belədir,  (jl£ "  -jUfcit ağar-ağm ak).
^
j p
II A   ğ d  ı:  « 
bulıt  ağdı  =  bulud  görü nd ü» .
II  A  ğ d  ı:  «tfjcll   ^
  a n ın q   yüzi  ağdı  =  o n u n   bənizi  q açd ı,  rən- 
gi  pozuldu,  dəyişdi».
^jätl  A  w  d  ı:  ^Jäl' 
a n q a r  kişi  aw dı  =  xalq  o n u n   ə tra fın d a   top-
landı»,  (jläll  -ju a ll  aw ar-aw m ak).
Ö   g  d  i:  öydü,  təriflədi,  m əd h  etdi.  « ^ j '   J**  Jİ  ol  məni  ögdi  =  о 
məni  öydü», 
(jisjl -<-SL»sji 
ögər-ögm ək).
Divanü lüğat-it-türk
225
BU BABIN DÖRD HƏRFLİLƏRİ
А   у  d  ı:  dedi.  «
Jf  ol  m a n q a   söz  aydı  =  о  т э п э   söz 
sö y b d i» ,  (jjJİ-ıjb u l ay ar-ay m ak ).
csJjj'  О   у  d 
1
:  o y d u .  «tfJjjl  ö jc la   Jf  ol  k a ğ u n   oydı  =  o,  q o v u n   oydu». 
B aşqası  d a   b e b d ir,  ( j b j (- Jb u jf o y ar-oym ak).
О   у  d  
1
:  basdı.  «t$Jjf  j j j l   Jf  ol  u n u ğ   oydı  =  o,  u n u   b a sara q   sıxış- 
dırdı».  B ir  şeyi  yerləşdirm ək  və  sıxışdırm aq  ü çü n   də  b e b  
deyilir,  (jbf -JL u ( oyar-o y m ak ).
BU BABIN ĞÜNNƏLİLƏRİ
jjSüi 
0
  n   q  d  i: 
эг  ən q d i  =  a d a m   çaşdı,  əngi-m əngi  oldu»,  ( j ^
-uSUSJ) ənqər-ənqm ək).
Ö   n  q  d  i:  dəldi.  «&&$ 
Jf  ol  yığaç  ö n q d i  =  o,  ağac  dəldi». 
D iv arm   təm əlini  və  b aşq a  şe y b ri  dəlm ək do  b e b d ir,  (jl*jf  - 
LİUSüi ö n qər-önqm ok). 
j & j t   О   n  q  d 
1
:  soldu. 
cjĞ-’j -ь 
barçın  boduğı  o n q d ı  =  ipok
p a rça n ın   rongi  soldu»,  ( J * 4 -  
o n q ar-o n q m a k ).  B una 
o n q u k tı»   d a   deyilir.
Qayda:
Bu  bölm onin əm r şokli  iki  hərfli  olur.
«Jl  (jU jj  y arm ak   al»,  «J!  СЙ  a ttm   ıl»  sözlərindoki  «al»  və  «ıl»  sözləri 
kimi,  «pul  al»  vo  « atd an   en»  dem əkdir.  B u n d an   so n ra 
tü rk   d ilin d ə  fe’l  k ö k b rin in   əm r  şəkli  o lduğunu  bilosən,

226
Mahmud Kaşğari
əm r  form ası  o la ra q   sabitləşən  şəkil  əsil  k ö k d ü r.  Bir  çox 
səbəblər  və  bir  çox  m ən alar  dolayısı  ilə  bu  k ö k ə  bir  sıra 
hərflər əlavə  o lu n u r.  İn k a r dü zəltm ək   üçü n  b ü tü n   fe’llərdə 
əm r  şəklinin  so n u n a   «Ь*  -m a»  şəkilçisi  a rtırm a q   lazım dır: 
alm a= alm a » ,  «LJI  ılm a= enm ə»  kim i.  B ü tü n   qay d ala- 
rın,  m ü d d ə a la rın   to plan dığ ı  yer  salim   k itab ıd ır.  T a n rı  izin 
versa,  o ra d a  izah  olu n acaq dır.
İki  hərflilər bölm əsi  bitdi.
Divanü lüğat-it-türk
227
ÜÇ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
217
HƏR NÖV HƏRƏKƏ İLƏ ORTASI 
HƏRƏKƏLİ OLAN 
FƏ’ƏL BABI
ts 
Ö   p ü  r d  i:  içirtdi, 
<> 
Jf ol  m a n q a   m ü n  ö p ü rd i  =  о  m ənə 
şorba  içirdi».  B aşqası d a  belədir, 
ö p ü rü r-ö p ü r-
mək).
Ö  t  ü  r  d  i:  ö ttü rd ü . 
’j p
J(  ol  sıbuzğu  ö tü rd i  =  o,  tü tək  
ö ttü rd iı,  çaldı».  Başqası  d a  b e b d ir, 
(
j j j
İ 
ö tü rü r  -
ötürm ək).
U   t  u  r  d  ı:  kəsdi, 
jf ol  saç  u tu rd ı  =  o,  saç  kəsdi».  P altar
və  p a lta ra   bənzər  şey b ri  kəsm ək  də  b e b d ir, 
(
j j j

-   ^ U
j j
I 
u tu ru r-u tu rm a k ).
ji J Ä  Ö  t  ü  r  d  i:  dəldi, 
 ol  tam   ö tü rd i  =  o,  dam   dəldi»,  ( j> f -
ö tü rü r-ö tü rm ək ).
<
U ç  u  r d  ı:  u ç u rd u .  «
j
J( ol  k u ş  u çu rd ı  =  o,  quş  uçurdu».
U  ç  u  r  d  ı: 
Jf  ol  anı  a ttın   uçurdı  =  о  o n u   a td a n
saldı», 
u çu ru r-u çu rm ak ).
Ö  ç  ü  r  d  i: 
jjf  Jf  ol  otuğ  ö çü rd i  =  o,  o du  sö n d ü rd ü » .  Bu
a ta la r  sö zü n d ə  də  işb n m işd ir:  «o»Ujk( 
o tu ğ
217  Təbii  ki,  burada  xəbər  şəkilçisi  nəzərə  almmır.  Yalnız  bu  halda  bölmədəki  sö zb r  üç 
hərfli  sayıla  bilər.  Lakiıı  bir  az  sonra  hətta  altı  hərfli  sözlər  gəlir.  Üstəlik,  sözlər  fə’əl 
babı  iizrə deyil,  fa'əl'di  babı  üzrə verilir.

228
M ahmud K aşğari
o d h ğ u ç  b irb   öçürm əs  =  od u   atəşlə  sö n d ü rm əzb r» .  Bu  söz 
«qanı  q an la  yum azlar,  su  i b   yuyarlar»  m əq am ın d a  iş b d i- 
lir.
Ö   ç  ü  r  d  i: 
an ın q   öpkəsin  öçürdi  =  o n u n   h irsin i
soyutdu».
Ö   ç  ü  r  d  i:  «cs-OV' 
ol  anı  u ru p   tını  ö çü rd i  =  о  o n u
d ö y ərək   solu ğ u n u kəsdi».  (jj* f 
ö ç ü rü r-ö ç ü rm ə k ).
 jjk l  İ ç ü  r d  i:  içirdi.  « j  
«-äj
*41
 
J  ol  a n q a r  suw içürdi  =  о  o n a   su
içirdi».  B aşqası  d a  b e b d ir,  (
j j
*! - 
içürür-içü rm ək ).
tsJjj' Ə  d  h  i  r d  i:  ayırdı.  «cs-O.ji 
Jf ol  edhgüni  y a w la k ta n   əd-
hirdi  -   o,  yaxşını  pisdən,  düzü   yəridən,  xeyıri  şordən  ayır- 
dı».  Bu  m əsəldə  də  işb n m işd ir: 
^
  ətli  tır-
nqaklı  əd h irm əs= ət  d ırn a q d a n   ayrılm az».  Bu  söz  ətin  dır- 
n a q d a n   ayrılm adığı  kim i,  q o h u m la n n   da  b ir-b irin d ən   ay- 
rılm ayacağm ı  bildirm ək  ü çü n   deyilir, 
əd h irü r-
ədhirm ək).
ıS*J$  Ə  d   h  i  r  d  i:  seçdi. 
ts-Jjj'  cfl  ol  ədhirdi  nənqni  =   o,  bir  şeyi
■eçdi»,  (jj.j' -ı-SUjji ədhirür-ədhirm ək).
Ü   d  h  э  r d  i  m:  uydum ,  «fAjJİ  
m ən  an ı  ü d h ərd im   =  m ən  o n a  
uyd u m ,  dalm ca  getdim », 
ü d h ərü r-ü d h ərm ək ).
ıS*J^  A   s  u  r  d  ı:  asqırdı.  «<* J>»1    эг  asurdı  =  adam   asq ırd ı» ,  (
j j
^ -  
asu ru r-asu rm ak ).
0   s  u  r  d  ı: 
эг
 
osurdı  =  ad am   yel  buraxdı»,
osu ru r-o su rm ak ).
1  s  ı  r  d  ı:  d işb d i. 
й   ıt  ısırdı  =  it  d işb d i,  q ap d ı» .  Bu  mə-
səldə  də  işb n ir:  «Чн 
й   it  ısırm as,  at  təp-
məs  tem ə= it  tu tm az,  a t  təpm əz  dem ə»,  çünki  o n la rın   təbi- 
əti,  yaradılışı  о  cü rdü r,  ( jj^ )  
ısırur-ısırm ak).
Divanü lüğat-it-türk
229
j i j u i   Ö  ş  э  r  d  i:  q a ra ld ı, 
a n ın q   közi  öşərdi  =  on u n
[aclıq d an ]  gö zü   qaraldı», 
ö şərü r  -  öşərm ək).
О  ğ  u  r  d   ı: 
tsjs^u, J   Эг  sü n q ü k   o ğurdı  =  o,  süm ü y ü   yardı
və ay ırd ı» ,  ( j j c f  
o ğ u ru r-o ğ u rm ak ).
Ə  w  ü  r  d  i: 
J İ
a
  y o ld a n   q ay tard ı» .
Ə  w  ü  r  d  i:  «tsJjä'  d a  b e b d ir,  (J jä i   -*-SUj3f əw ürür-əw ürm ək). 
j s j ü   Ə  g  i  r  d  i:  « ( jijä  
bəg  kən d   əgirdi  =  bəy  şəhəri  m ühasirəyə
aldı».
Ə g i r d i: 
чч 
u rağ u t yıp əgirdi  =  q adın  ip  əyirdi».
j
Ə g i  r d  i: 
ı j > -  suw kəm ini  əgirdi  =  su  gəm ini  əydi,  çe-
virdi».
Ə  g  i  r  d  i:  «(SiJÜ 
и** 
ol  m əni  ışka  əgirdi  =  о  m əni  işə  qoş- 
du»,  (j'jŞ İ- 
əgirər-əgirm ək).
j i j ü   А  1 a  r d  г.  q ız ard ı, 
iHi ta lk a  alardı  =  üzüm  qızardı».
<
А  1  a  r  d  ı:  q am aşd ı,  « 
j j j
* 
an ın q   közi  ala rd ı  =  o n u n  
gözü  qam aşd ı» .
А  1  a  r  d  ı:  «tfJjlf 
kişi  yini  alardı  =   adaırıın  bədəni  ala
oldu»,  (jjV l -JbıjJt  alaru r-alarm ak ).
İ
1
  ə  r d  i: 
'^4* m əninq  közüm ə  nənq  ilərdi= m ənim
gözüm ə  bir  şey  ilişdi,  g ö rü n d ü » ,  (q a ra n lıq d a n ,  yaxud  ara- 
lıdan,  u z a q d a n   gözüm ə  b ir  şey  ilişdi).  Bu  b ən d d ə  də  işb n - 
mişdir:
---- ää
ti-ij-1) 
5L*_j
------ ¥ ÜJ
1

2 3 0
M ahmud Kaşğari
« K a k la r kam uğ kölərdi,
T ağ lar  başı ilərdi,
A ju n   tm ı yılırdı,
T ü tü  çəçək çərkəşür».
Q u ru   ta m am  göl  oldu,
D a ğ la r başı g ö rü n d ü ,
D ü n y a m n  nəfəsi  qızdı,
D ü rlü  çiçəklər sıralandı.
(S ular  artdı,  çala-çu x u ru   d o ld u rd u ,  d ağ larm   başı  g ö rü n ən   kimi  oldu, 
d ü n y a n ın   nəfəsi  qızdı,  gül-çiçək  açdı).
Ə  m   ü  z  d  i:  əm izdirdi, 
c & lj  u rağ u t  o ğlm qa  süt
ə m ü z d i= q a d m   uşağm a  süd   əm izdirdi»,  (JS^ 
əm ü-
zür-əm üzm ək).
Ö   p   ü  ş  d  i:  ö p ü şd ü , 
V
j j
  <-SLL»  m ənim lə ö p ü şd ü », 
-LİLuiuj öp ü şü r-ö p ü şm ək ).
,jx uul  A  
1 1
  ş  d  ı:  atışdı.  «з-ьЫ   J( ol  m əninq  b ir b   ok  atışdı  =  о 
m ənim lə  birlikdə  ox  atdı».  Н эг  han sı  bir  şeyi  a tm a q   ü çü n  
də b e b   deyilir, 
atışu r-atışm ak ).
^iuuf  U   t  u  ş  d  u:  u d d u , 
( jh ji Vjj  >-£X«  J(  ol  m əninq  b ir b   y arm a k
u tu şd u   =   о  m ə n im b   birlikdə  pul  u d d u » , 
- J U
uu
İ  u tu - 
şu r-u tu şm ak ).
1

i  ş d  i: 
Vjj 
J( ol a n ın q   b ir b   itişdi  =  о  o n u n la  itəb şd i» ,
itişür-itişm ək).  Bir  şeyi  m üştərək  q o ru m aq - 
d a  kö m əkləşm ək  və ya y arışm aq   üçü n  də  b e b  deyilir.
Divanü lüğat-it-türk
231
A  ç  ı  ş  d  ı: 
juİa(  jjfl  ISJL>  J(  ol  m a n q a  kapuğ  açışdı  =  о  гпэпэ
q ap m ı  a ç m a q d a   köm ək  etdi».  Y arış  zam anı  d a  b e b   deyi­
lir,  ( j > ^ l  -JU
u
İ
a
İ  açışu r-açışm ak )218.
Ö  ç  э  ş  d  i:  öcəşdi,  «cjJ-ivf  V
j j
  <-S
ü j
  J(  0 1  m əninq  b ir b   öcəşdi  =  о 
m ənim lə öcəşdi», 
öçəşür-öçəşm ək).
j
İ  ç i  ş d  i:  içdi,  «tsJ*-*! 
Vjj 
Jf ol m əninq  b ir b   süt  içişdi  =  о 
m ənim lə  süd  içm əkdə  bəhsə  girdi».  Y ard ım laşm aq   d a   be­
b d ir , 
içişür-içişm ək).
[Q ay d a]:
Bu cü r fe’llər iki  n ö v d ü r.
Birincisi,  iki  fail  a ra s ın d a   təsirli  o la n   fe’llərdir.  Bu,  ərəb  dilinin  m ü- 
fa ’ə b   b a b ın a   u y ğ u n d u r.  B u  növ  fe’lb r   bir  iş  üzərində  yar- 
d ım la şm a  və  yarışm a d a  ifad ə edir.
İkincisi,  failin  b ü tü n   hissələrinə  dağılm ış,  içərisinə  sinmiş,  hop m u ş  bir 
fe’l  o lm a q d ır.  M əsələn: 
sirkə  açışdı  =  sirkənin
h ər  tərəfi  acılaşdı»,  « c s - ^ l 
üJ^ to n   tərni  içişdi  =  p altar 
təri  içdi,  ö zü n ə h o p d u rd u » .  F e ’lb r in   bir çoxu  b eb d ir.
A  d  h 
1
  ş  d  ı: J*  li'    эг  a d h ak ı  adhışdı  =  ad am ın   ayağı
apışdı».  B ir-birindən  ay rılan ,  açılan  hər  nəsnə  üçün  b e b  
deyilir, 
-JU İJİ ad h ışu r-ad h ışm ak ).
2IS  Bundan  sonra  yazma  nüsxədə  olan  və  basm a  nüsxədə  unudulan  bu  parça  gəlir: 
fjl  üzüm  açışdı=üzüm  turşudu»  (DLT,  I,  s. 180).  Salih  Mütəllibov  və  Hüseyn 
Düzgün  bu  çatışmazlığın  fərqinə  varmamışlar.  Halbuki  tərcümə  mətnlərindən  anlaşıl- 
dığına  görə,  onların  hər  ikisinin  əlində  basma  nüsxə  olmuşdur.  Təsadüfən  həmin 
nüsxəyə  baxmamış  olsalar  belə,  эп  azı  Bəsim  A talay  nəşrində  bu  çatışmazhğı  görməli 
və düz3İtınəli  idibr.

232
M ahmud Kaşğari
tfiuüf  U  d  h  u  ş  d  ı:  « ^ ^ 1   Vjj  <-&!» Jf  ol  m əninq   b ir b   u d h u şd ı  =  о  yat- 
m a q d a  m ənim lə  yarışdı»,  (kim  d a h a   çox y a ta r  deyə,  о  yat- 
m aq  ü zrə m ənim lə  yarışdı). 
juäil  U  d  h 
1
 ş d  ı: 
JİJİ a d h a k  udhışdı  =  a y a q  uyuşdu».
U   d  h  l  ş  d  ı: 
yoğurt  u dhışdı  =   q atıq   u y u şd u ,  tu td u » ,
-tsAijl  I  d   h  ı ş d  r.  «15-^1  ‘
j j
J  
Jİ ol  m a n q a   a r tu t  ıdhışdı  =  о  m ənim lə 
ərm əğanlaşdı»,  (o  mənə,  m ən  də  o n a  hədiyyə  verdim ). 
B aşqası  ilə  edilən  hər  yarış  d a   b e b d ir, 
-   Jbuij!  ıdhı- 
şu r-ıd h u şm ak ).
jiuıjW  A   r  ı  ş  d  ı: 
]jVf  o lar  ikki  arışdı  =   o n la r  b ir-b irb rin i  al-
d atd ılar» ,  (
j j
A
j
I'  - JU*İJI  arışu r-arışm ak ).
(s ^ ’J   A   r u   ş d  ı/ə  r ü   ş d  i: 
g b  yağ  aru şd ı= y ağ  əridi».  B aşqası  da
b e b d ir,  (
j j ä
’J  - J b u iji  aru şu r-aru şm ak /ərü şü r-ərü şm ək ). 
ıj±u!J  U  r u  ş  d ı:  v u ru şd u , 
Vjj 
an ın q   b irlə u ru şd ı= o n u n la   vu-
ruşdu».  B ə y b r  və  ya  b aşq a  a d a m la r  v u ru şd u ğ u   zam an   da 
b e b   deyilir, 
-Jb u ijf  u ru şu r-u ru şm ak ).  Bu  məsəldə
də  işb n m işd ir:  «  buijj  V
j j
 
V
j j
 
alp lar  b ir b
u ru şm a,  bəglər  birlə  tu ru ş m a = a lp la r  i b   v u ru şm a,  bəylər 
ib  d u ru şm a ,  bəhsə girmə).  A şağıdakı  şeirdə də  işbn m işd ir: 
jbLiL*iai u-j-ü   jŞLTkHI ıj—alj £_лЗ 
(J&
jm
 
Lüä çtljä
«Ə rən  alpı  okuştılar,
K m q ır k ö zü n   bakıştılar,
K a m u ğ   to lm u n   to k u ştılar,
K ılıç k ın k a   küçün  sığdı».
Divanü lüğat-it-türk
233
Ərlər,  alp lar çağırışdılar,
Q ızm ış g ö z b   baxışdılar,
B ü tü n   silahlarla  to q q u şd u la r,
Q ılm c qına güclə sığdı.
(Savaş  səhnəsini  təsvir  edərək  d ey ir  ki,  a lp   ərənlər,  ig id b r  bir-birini 
h ay lay ıb   çağırdılar,  qızm ış  h a ld a   qəzəblə  bir-birini  süzdü- 
b r ,  b ü tü n   silah larla  v u ru şd u la r,  qılıncın  ü stü n d ə   q u ru m u ş 
q a n ın   çoxluğu  ü zündən  qılınc q ın a  güclə girdi).
j i & J   Ü   r  ii  ş  d  i:  « j± u iJ 
Jf  ol  m a n q a   o t  ürüşdi  =  о  m ənə  odu
ü fləm əkdə k ö m ək etdi», 
-ı-SLbijf  ü rü şü r -ürüşm ək).
Ö  r  ii  ş  d  i: 
h ö rm ək d ə  k ö m ək   etdi».  H ə r  hansı  bir  şeyi  h ö rm ək d ə  ya- 
rışm a q   da  b e b d ir. 
-<-SU«jf  örüşür-örüşm ək).
[Q ay d a ]:
K öm əkləşm əni,  y ard ım laşm an ı  y a rışm a d a n   ayırd  etm ək  istəyən  onu 
fe’b   q o şu lan   əd at  ilə  ta n ım alıd ır.  Ə dat  fe’l b  
m an q a»  
şəklində  birləşirsə,  «m ənim   üçü n »   dem əkdir,  fe’l  b u   halda 
«kö m ək ,  y ardım » m ən asın d ad ır.
F e ’lə  «Vjj  *£1*  m əninq  birlə»  sözü  əlavə  edilirsə,  «m ənim lə»  dem ək 
o lu r,  yarış  m ənasına  gəlir.  İki  ad am   arasın d a  baş  verən  iş- 
lərin  h am ısın d a əsil  o lan   b u dur.
Ü çü n cü   şəxsin  fe’li  nəzərdə  tu tu lu rsa ,  « j ^   anqar»  kəlməsi  gəlir  ki, 
«o n a»   dem əkdir.  Bu,  k ö m ək  m ənasında  gəldiyi  z am an   be- 
b   o lu r.  Y arış  m ənası  qəsd  o lu n u rsa,  «Vjj  <-&JI  an ın q   b irb »  
sözü  işlədilir,  «onunla»  dem əkdir.  Buııu  y ad ın d a  yaxşıca 
saxla!

Yüklə 114,06 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin