Эя я ч, fQ andaM,J



Yüklə 114,06 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə16/42
tarix25.03.2017
ölçüsü114,06 Kb.
#12337
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   42

1
  a  ğ  u: 
jtVİ  ulağu  nonq  =  bir  şcyo  olavo  oluıuın  şcy»,  (pal-
tar  vamağı  kimi |.
j M   U  1  ı  ğ  u:  ulaşm a  zamanı.  « j M   ıSл  J' 
л   bu  uğur  ol  böri  ulığu  = 
indi  q u rd u n   ulaşma  vaxtıdır».
A  b  а  к  ı:  gö/. dəymosin  dcyə  bostana,  bağa  qoyulan  müqəvva.
A  t  а  к  ı:  «atacığım»  monasında  əzizbm ə  sözü.
jS'j'  İ  t  э  g  ü 193:  doyirman  daşının  altına  qoyulan  ağac  parçası.  U nu n  
q ab a  olması  üyün  daş  bu  ağacla  azca  yuxarı  qaldırılır,  na- 
rın  olnıası  üçiin  aşağı  endirilir.
’j&*\  j  ç  ə  g  ü:  qabırğa  süm iikbrinin  daxili  tərəfindo  olaıı  şeybriıi  auı, 
içalat.
0   1
  i  к  о 194:  b a ğ am b u rc otu.
İ  n  э  g  ü:  göbok  qarşısında  olur,  qulunca  bənzor  bir  xostəlikdir.
A  b  a  1  ı 195:  bir  şey  nadir  g ö r ü b n   vo  n ad ir  tapılan  zam an  söylənən 
söz.
LjAjÜ  A  n  u  m  ı:  cüzam   xostəliyi.
baLS)  İ  к  о  m  o IWl:  saz,  q o p u z  kimi  çalınan  nıusiqi  abti.
T Ə R K İ B İ N D Ə   İ K İ   H Ə R F İ - İ L L Ə T  O L A N   SÖ Z LƏ R
Ə  у  о  g  ii:  yan.  Ç adırın  yanlarına  «əyogü»  dcyilir.  Dağın  o rtasın d a 
olan   ycro  «

 
oyəgü  yer» deyilir,  çiinki  ora  yoxuşdur.
1.1  Salilı  Müt.TİIibov  bu  sö/ii  «itnkii».  bııııdan  soıırakı 
s ö / ü  
«içokiı»,  «iılıkn»dən  sonrakı 
sö/ii  isn  «iııokü»  kimi  oxum uşdur  (  ISI),  I  tom,  bct  155).
1.1  Scçkiıı  Ordi  ilo  Sorap  Tıığba  Yurtscvor  bu  sö/ü  «ölitzo»  kimi  (DLT-2005,  s.  373) 
oxumuşlar.
Scçkiıı  Ərdi  iln  Sorap  T uğba  Yuıtscvər  bu  sö/.ü  «ob.ıki»  kimi  (D L I-2005,  s.  247) 
oxumuşlar.
Scv'kiıı  Ərdi  ilo  Sorap  Tuğba  Yurtscvnr  bu  sözii  «egomn»  kimi  (I ) LI  -2005,  s.  249) 
oxumıışlar.
Divanü lüğat-it-türk 
193

194
Mahmud Kaşğari
S O N U N A   ü   N  A R T I R I L A N  S Ö Z L Ə R
öb-ii  A  ş  ç  a  n 197:  Çiııə gedon  yol  üstün d ə geeələmək  yeri  olan  bir şəhər.
A  1 u  ç 
1
  n:  yeyilon  buğum lu  bir ot. 
u j j  j»J A  r u  m  d  h  u  n 198:  boya.
1J   U  r a  ğ  u  n:  H in d ista n d an   gətirilən  bir dorman.
Ö  t  ü  к  э  n:  T atarısta n   çöllərində  bir yer adı,  uyğur elinə  yaxındır.
B U   B A B IN   B A Ş Q A   B İ R  N Ö V Ü
Л  
1
  m 
1 1
  a:  alma. 
j
Z-
a
  Ə  r  m  э g  ü:  əringən,  tonbəl.  Bu deyimdə də  işbnir:  «  ^
j j ^ ə r m ə g ü g o   bulıt  yük  b o lu r = tə n b ə b   bulud  da  yük  olar. 
j c y in   О  ğ  i  a  ğ u:  bolluq  içində  böyüyən.  B u n un  ü çü n   əsabtli  qadm lara 
«(jjjiS jc.^c
.1
  oğlağu  k atu n »   deyilir. 
jfrUbif О  x  ş  a  ğ  u:  oyuncaq.  Q ad ın lara  da  «j c l ü f  oxşağu»  deyilir.
H Ə R   N Ö V  H Ə R Ə K Ə S İ İLƏ 
Ə F A ’U L  B A B I
A  r  u  b  a  t:  H indistan  xurması.
U  r a  ğ  u  t:  arvad,  qadııı.
A  r a  m  u  t:  ııyğur ellorino yaxın  bir  yerdə  yaşayan  bir türk  boyu. 
‘Ч И  J   A  r  a  m  u  t:  bir yer  adı.
i1’7  « ( j b - i l   a ^ ç a ı ı »   s ö z ü   o s l i n d o   h o r o k o s i z   y a z ı l m ı ş d ı r   ( D L T .   I,  s.  I3X).  B u   b a b a   u y m a s ı
ü ç ü n   « О Ц " '   a ş ı c a n »   ş o k l i n d o   o l ı ı ı al ı d l ı r .
Iw  S a l i h   M ü t o l l i b o v   b u n u   « ı ı ı u m d l n m »   ş o k l i n d o   y a z n n ş d ı r   ( T S D ,   I  t o m ,   b e t   156).   Scç-
k i n   Ə r d i   ilo  S o r a p   T u ğ b a   Y ı ı r t s e v o   isn  b u   s ö z ü   h ə m   ırı-siz  « a r d h u n » ,   h o m   d o   m   hor f i   ilo.
a n c a q   dl ı   yer iı ı o  d  ilo  « a r m d u n »   ş okl i ı ı d o   ( D L T - 2 0 0 5 .   s. 153)  o x ı ı n ı u ş l a r .
Divanii lüğat-it-tiirk
 
195
I  к  ı  1  a  v:  y a r a ş ı q l ı   v ü v r o k   at .   B u   m o s o l d o   d o   i ş b n i r :   «  U I j L   ı_sj  ı_Jl 
' - " Л   6 “ ^  
J
 
a l p   orig  y a w r ı t m a .   ı k ı l a ç   a r k a s ı n   y a ğ -  
r ı t m a = a l p   a d a m ı   p i s b m o .   y i i y r o k   a t ı n   a r x a s m ı   y a ğ ı r   et- 
m o » .   ( i g i d   a d a m ı   p i s l ə m o .   y ü y r o k   a t a   q a m ç ı   v u r m a ) .   Bu 
s ö z b r b   b o y l o r o   n o s i l w t   vcrilir.  B u   ş e i r d o   d o   i ş l o m n i ş d i r :
lS 
^    Is—
JJ- i
 
t j j  jt
«Ikjlaçım  orik  boldı.
Ərik  bolğu  veri  kördi,
Bulıt  öriıp  kök  örtüldi,
T uıııan  türiip  tolı  yağdı».
M ən im   atım  yiiyrok oldu.
Y üyrok  olmağı  yerindo g ö rd ü   (lazım  bildi),
Bulud  çıxıb göyü  örtdü,
D u m a n   goldi,  dolu  yağdı.
(Monim  yüyrok  atım  d ö rd n a la   qalxmağı  lazım  bildi,  çünki  bulud  göy 
üzüıui  tııtdu,  dolu  yağdı).
A  I  a  v a  n:  timsah.
Ə F ’Ə L A N   BABI
jUuJ  A  r  p  a  ğ  a  n:  arp a y a   bonzor  bir  bitkidir,  sıınbülii  var.  doni  yox- 
d ıır.
(jli-ajl  А  г  m  a  ğ  a  ıı:  sofordon  ıazı  qayıdan  adamııı  yaxm  ad am larına 
gotirdiyi,  verdiyi  hodiyyə.  ormoğan.  Oğuzca.  « ü ^ J i   yar- 
ıııakan»  da  deyilir,  bu,  «£-«l  am uç»dur.

Mahmud  Kaşğari
H Ə R   N Ö V  H Ə R Ə K Ə S İ  İLƏ J t ä  F İ ’İ N L İ  BABI
İ  t  i  n  d  i:  itəb n m iş, 
itindi  nənq  =  itələnmiş  nəsnə».
А  к  ı  n  d  ı:  axan,  «uäj-ı 
akındı  suw  =  axan  su».
Ə  к  i  n  d  i:  «£
j j
 
əkindi  tarığ  =  əkilən  toxum».
Ö  g  ü  n  d  i:  «c
ögündi   kişi  =  ö y ü b ıı  adam».
<5^!  İ  к  i  n  d  i:  ikinci, 
c5^!  ikindi  nənq  =  ikinci  nəsnə».
ls
-^!  İ  к  i  n  d  i:  ikindi,  ikindi  nam azı  vaxtı.
Ü ç  Sbərfli  sözlər  bitdi.
Divanü  liiğat-il-türk
 
197
DÖRD HƏRFLİLƏR  BÖLMƏSI
M Ü Z A Ə F  O L A N   Ji*al  Ə F ’A L  BABI
İ & J   A  r ğ  a  ğ:  balıq  o vlam aq  üçün  istifadə  olunan  ucu  əyri  dəmir,  qar- 
m aq.
£li. J   I  r ğ  a  ğ:  d o n m uş  b uzu  buzluğa  çəkib  gətirmok  üçün  işbdilən  qar- 
maq.
В U N  U N  M İ S A L   BABI
İ  m  t  i 
1
  i:  «
l
S ^  cr
1" 1
 
bu  ışığ  imtili  kıldı  -   bu  işi  götür-qoy
etmodon,  birdon-birə clodi».  Çigilco.
U  m  d  u  ç  ı:  unıucu,  dibnçi.
<>?*U  А  г  к  u  ç  ı:  iki  a d a m   arasm d a  vasitaçi  olan.
Ə  г  d  i  n  i:  mirvari,  iııci.  dürr.  B uradan  alınaraq  qadııılara  «
‘-sjf  orttini  özi'ık»  deyilir  ki.  bodoni  düı r   kimi  |dürrə]  olan 
q ad ın   monasına  gəlir.  Bu  sözdo  J  d  lıoıiı  ^   l-yo  keçmişdir. 
Ərobco m üddokir  sözünün  osli  m ü /to k ir  oldıığıı  kinıi.
t S j s u J   О  
s  b  о  r  i 
( ? ) :  
kiildo  bişirilib  yağ  içino  d o ğ ran an   çörokdir.  İJstünə 
sokor  t ö k ü l ü r 194.
I lo n k o si/  yazılmış  « j  
sö/üııü  Brokkelıııaıın  «osbnn»  kımi  o.miiihiş.  lakın  söziin 
yaııma  ?  qovmuşdur.  Bnsiııı  Atalay  «aşpörü»  (I)LT.  I.  s. 14 1),  Salilı  Mütnllibov  «ısbırı» 
(TSI).  I  torn.  bct  159),  Hüseyn  Diizgüıı  «öş-pöri» 
J   -  s.141).  Scçkiıı  Ərdi  ilə  Sərap 
T. Yuı lscvor  İsd  «ııs-ban»  kimi  oxumıışlar (DLT-2005.  s.625).  I laıısı  doğrııdıır?

198
M ahmud Kaşğari
O R T A S I   Ş Ə D D Ə L İ J j ä   F Ə ’Ə U L  BA BI
J
j
'  О  t  t  u  z:  « ( jb j j  J
j
I  o tuz  y arm a k   =  o tu z  pul».  Başqa  ş e y b r   üçi'ın  də 
b e b   deyilir.  O tu z  sözünün  «üç»  əvəzinə  işbndiyı  hallar  da 
vardır.  M a n   b u n u   K ü n q ü td ə   y a ğ m alard an   eşitdim.  Bunlar 
«üç  dəfə  içək»  yerinə  «ottuz  içəlim»  d ey irb r.  M ən im   ya- 
nım da  a d a m a   üç  dəfə  içdibr.  «O ttuz»  sözünü  bizim  bildi- 
yimiz m ə n a d a  d a  i ş b d ir b r .  Bu  b ənddə  da  işbnir: 
j»—b-M 
j-jf
j
L
ä
J
 
(>İU<J
« O ttu z içip  kıkralım,
Y o k a r  k o p u p   səgrəlim,
A rslan   layu  kökrəlim,
K açtı  sakınç,  səwnəlim».
Ü ç  dəfə içib  qışqıraq,
Y u x arı  tullanaq,
A sla n   kimi  кйкгэуэк,
Q açd ı  kədər,  sevinək.
(Ü ç   dəfə  içək,  qışqıraq,  atılıb-düşək,  aslaıı  kimi  кйкгэуэк,  kədərin  qor- 
x ub bizdən  qaçdığını  göstərək,  c ar çəkək).
, H   I  s  s  ı  z: 
1 ıssız  kişi  =  üzlü,  yaxşılıq  q a n m a z   adam».  Sözdəki
şəddə m ü b aliğə  ü çü n d ür.
Ə  s  s  i  z:  təəssüf ədatı.  Ərəbcə 
Цуа  osəfə»  kiırıi. 
əssiz anınq  yigitligi=heyif on u n   gəncliyinə».
JS!  İ  к  к  i  z: 
jsi  ikkiz  oğlan  =  ekiz uşaq».
Divanü lüğat-it-türk 
___________________________  
199
£   A  r  r  ı  ğ:  çox  təmiz,  pak,  « ^ U  
arrığ  nənq  =  çox  arı,  təmiz  nəs- 
пэ».  Şəddə m übaliğə ü çü n d ür.
Ə  1  1  i  g:  «  J b
ijj
  tJül  ailig  y arm a k   =  əlli  pul».  Başqa  ş e y b r  üçün  də 
b e b  deyilir.
Ü Ç Ü N C Ü  H Ə R F İ  S Ü K U N L U   *£*  F Ə ’Ə L L A  BABI
1*
a
31 A  w ı ç ğ  a:  qocalmış  adam .
İ L K  H Ə R F İ  Z Ə M M Ə L İ   S Ö Z
b»jji  U  d  h 
1 1
 m  a:  süzınə,  yəni  pendir.
İ L K  H Ə R F İ  K Ə S R Ə L İ  S Ö Z
^
  A   1  ı  m  ğ  a 200:  x aq an ın  m ə k tub ların ı  türk  yazısı  i b   yazan  sirr  ka- 
tibi.
Jiuii Ə F ’A L İ L  BA B I
A  1  p  a  ğ  u  t:  təkbaşına  düşm ənə  h ü cum   cdon  igid,  ycnilmoz  gü- 
bşçi,  bahadır,  p əh b v a n .  Bu  şeirdə  də  işbnmişdir:
b u
Jjj)  (j_Öc.l_
a

LS 
£yjıjm
ую 
ılımğa»  olmalıdır,  çünki  başlıqda  «ilk  hərfl  kəsrə olan  söz»  deyilir.  Seçkin  Ərdi 
ilə  Sərap  T uğba  Yurtsevər  bu  sözü  «elmğa»  (DLT-2005,  s.254),  çinlibr  isə  «ılımğa» 
kim i  oxum uşlar  (D LT-Çin.  1 cild,  s. 155).

200
M ahmud Kaşğari
JJsS& j   CiaJLSJS
« B u d h ra ç   уэгпэ  kudırdı,
A lp a ğ u tm   ödhürdi,
Süsin y a n a   kadırdı,
Kəlgəlimət irkəşür201».
B u d h raç уепэ q u d u rd u ,
A lp a ğ u tu n u   seçdi,  ayırdı,
Q o ş u n u n u   y a n a  dön d ərd i,
G əlm ək   ü ç ü n   toplanır.
( Y a b a k u   boyunun  bəyi  B u d h ra ç   уепэ  q u d u rd u ,  əsas  alpağutlarını  se- 
çib  ayırdı,  o r d u s u n u   geri  dönd ərd i,  y ü rü ş  etmək,  gəlmək 
üçün  toplanır).
A   d  h  ğ  ı  r  a  k:  q ula q ları  ağ,  bədəninin  b aşq a  tə rəfb ri  q a r a   olan 
geyik.  Q o y u n   ü ç ü n   qoç  nədirsə,  bu  d a   dişi  geyik  üçün 
odur.
J l j c j l   A  d  h  ğ  ı  r  a  k:  «J&* S J r ^  A d h ğ ırak  su w ı= y ağ m a  elində  bir çay, 
hidronim ».
А  г  к  a  ç  а  к 202:  ağıza  d ə rm a n   tö k m ək   üçün  işlənən  içi  deşik  bir 
alət,  pipetka.
J l j j j J   A r d h u t a l :   h a m a m  otu.
FƏ’LULİ BABI
(
0   ş  к  ü  r t  i:  naxışlı  Çin  ipəyi.
201  Bu  bondin  basma  və  yazm a  nüsxobrdə  bir-birindon  fərqli  yazıldığını  bildirən  Bəsim
A ta la y   yazma  nüsxənin  variantını  əsas  götürmüş,  elə  transkribə  etmiş  və  bu  barədə 
m əln  allm da  müvafıq  qeyd  də  vermişdir  (ÜLT,  I,  s.  144).
203  Salih  Mütəllibov  bu  sözii  «arkaçuk»  (TSD,  I  loin,  bet  162).  Hiiseyn  D üzgün  «ar- 
k açak »  
J   J  s.  142).  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  Tuğba  Yurtsevər  isə  «arkıçak»  (DLT- 
2005,  s.151)  kimi  oxumuşlar.
Divanü lüğat-it-türk
201
LSJJJ&  A   w  z  u  r  i:  buğ d a  və  arpa  u n u   qarışdırılaraq  hazırlanan  çörək, 
qarışıq  çörək.
j&i
 FƏ’LƏNDİ BABI
j ü

j
ii  Ü   d  h  r  ü  n  d  i: 
ü d h r ü n d i  n ənq  =  ayıtlanmış,  seçilmiş
nəsnə».
j t i j i   A   w  r  ı  n  d   ı: 
ıs-ıijäl aw rm d ı  n ə n q = h ə r  şeyin  q m n tısı,  tö k ün -
tüsü,  qalığı».  Bu  qismin  k ö k ü   ərəbcə  fə’ldən  y a r a n a n   isim 
olan  f u ’alə babı  yerindədir,  bir şeyin  artığını  göstərir.
ĞÜNNƏLİ  üA ^FU T JLİN BA B I
Ü   n q ü j  i  n:  çöldə insam  ö ld ü rə n  cin,  qulyabam .
D ö rd   hərflilər  bölməsi  bitdi.

202
Mahmud Kaşğari
BEŞ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
H Ə R  N Ö V  H Ə R Ə K Ə S İ İLƏ №
 F Ə ’Ə L Ə L  BABI 
Q ayda:
Bu  bölm ə  yalnız  isimləri  və  sifətləri,  əşyanın  yerləşdiyi  və  d u rd u ğ u   yeri 
bildirən m ə k an   isimlərini  əh atə edir.
M ə k a n   isimləri  və  sifətlər  bu  q ay d alarm   tətbiqi  i b   yaradıla  bilər.  A n ­
caq  məxsusi  olaraq   göstərilməsə  bilinməyən  bəzi  sözlər  də 
vardır.  O n a   görə  də  həmin  s ö z b r i  b u ra d a   açıqladım.  B eb- 
likb,  onları  öyrənən  hər  kəs  həm in  qaydaları  asanlıqla  tət- 
biq edə  b ib r.
jfcäf  U  w  u 
1
1  u  ğ:  abırlı,  həyalı, 
fcb^  uw utluğ  kişi  =  həyalı,  abırlı, 
u tancaq  adam ».
fcbp'  A  ğ  ı  r  1  ı  ğ:  əziz,  hörmətli,  « J   j b p l   ağırlığ  эг  =  hər  kəs  tərəfındən 
sayılan,  ağırlanan,  əzizlənən  adam ».
<ДО(  О  ğ  u  r 
1
  u  ğ:  « o
^ 1
 
oğurlu ğ   ış  =  vax tın d a  və  yerində  g ö r ü b n  
iş».
О   b  u  z  1  u  ğ:  «jjj fcl$  o b u zlu ğ   yer=sərt,  dərəli-təpəli  yer».  Bü  mə- 
n ad a « 

 
& jl  oy  obuzluğ yer»  də deyilir.
Д О   U  d  h  u  z  1  u  ğ:  q o tu rlu , 
İ^jİf  udh u zluğ   kişi  =  q o tu ru   olan 
adam ».
Divanü lüğat-it-türk
203
A   ğ u j 1 u  ğ:  « J  fcljel  ağujluğ эг  =  ilk  südü,  ağızı  olan  adam ». 
jiy»c( О   ğ u  ş  1 u  ğ:  q o h u m -q ard a şlı,  «J  
oğuşluğ эг  =  qohum -əqrə- 
balı adam ».
fckiaf  U   к  u  ş  1  u  ğ:  ağıllı,  zəkalı,  « J   f c ^   ukuşluğ  эг  =  zəkalı,  anlayışlı 
adam ».
A   ç  ı  ğ  1
1
  ğ:  varlı,  zəngin,  «J   fc&*'  açığlığ  эг  =  bolluq  içində  yaşa- 
yan,  zəngin,  varlı  ad am » .  Bu  a ta la r  sözündə  də  işbnir: 
«o-Ujjä uSjjLİJ  fc&^  açığlığ  ər  şəbük  karım as  =  varlı  a d am  
tez qocalm az».
A  ç ı ğ l ı   ğ:  « s ^  
açığlığ k ü p  =   içində turşu  olan,  içinə  qoyulan 
şeyi  tu rş u d a n   küp». 
fck.il A   d  h ı  ğ 1
1
  ğ:  ayılı, 
fckil adhığlığ tağ  =  ayısı  çox  olan  dağ». 
fckjf  U   r  u  ğ 
1
  u  ğ:  «
0
>
2

uruğluğ  altun  =  sikkə  olaraq  kəsilmiş  qı- 
zıl».  Başqa  şey  üçün də  b e b  deyilir. 
fckji A   z  ı  ğ  1
1
  ğ:  « ^ l  fc^ jl  azığlığ  at  =  azı  dişi  çıxmış  at».  Azı  dişi  çıxan 
hər heyvana  b e b  deyilir.
О  ç  а  к 1
1
  ğ:  ocaqlı,  «сЯ  fcü*f  oçaklığ əw  =  ocaqlı  ev».
£&*! A   ç  u  к 1 u ğ: 
fc&J  açukluğ  kişi  =  qoçaq,  xoşxasiyyət adam ».
fcJM  A   s  ı  ğ 1
1
  ğ:  faydalı,  «o*»' fcŞM asığlığ ış  =  faydalı  iş». 
fc^ii A   d  h  а  к  1
1
  ğ:  ayaqlı,  ayağı  olan,  « ‘-S-j'j j ^ i '   adhaklığ  nənq  =  ayaqlı 
nəsnə».
j £ j l   A  r  ı  к  1
1
 ğ:  çaylı,  sulu, 
arıklığ yer  =  irınaqlı  yer».
fc^jf  U   r  u  к  1 u  ğ:  kəndiri,  ipi  olan,  «'j® ç&J  urukluğ  kova  =  ipli  vedrə, 
kəndirli  vedrə».
fc&jl  A  z  u  к  1  u  ğ:  azuqəsi  olan,  « J   fcisj'  azukluğ  эг  =  azuqəsi  olan 
adaın».  H əm in  sözə  bu  məsəldə  də  rast  gəlinir:  «  J J   fc^j* 
azu klu ğ  a r u k   a r m a s ^ y a n ın d a   azuqəsi  bol  olan  a d a m  
yorulm az».

2 0 4
M ahmud Kaşğari
j j j j   A  r  a  n  1
1
  ğ:  «uA  j l i j   araniığ əw  =  ax u ru  olan  ev».
A  t  a  n  1
1
 ğ:  « J  
atanlığ эг  =  axta  dəvəsi  olan   adam ». 
y j ı   U  1  a  r 1
1
  ğ:  kəklikli,  «£lj 
ularlığ ta ğ  =  kəkliyi çox  o la n  dağ».
A  1
1
  m  1
1
  ğ:  « J  jiaS alımlığ ər =  alacağı  olan  adam ».
&КЯ A  1
1
  n  1
1
  ğ:  «jl 
alınlığ эг  =  alnı  geniş  olan  adam ».
U  1  u  n  1  u  ğ:  «jl 
u lun lu ğ   ər  =  ucluqsuz,  yeləksiz  oxları  olan 
adam».
d&jjf О  r  u  n  ç  a  k:  əm anət.  Bu  söz « J b j j f  oru nçak »   şəklində  də  yazılır. 
Şairin  bu  şerində də  həmin söz işlədilmişdir:
JJ5 jlaJI
Ijf
jj- u S J j « O ru n çak   alıp yermədi,
Alımlığ k ö rü   arm adı,
A d aşlık  üzə  turm adı,
K alın  ərən  tirk əşü r203».
Ə m a n ə t alıb  q ay tarm adı,
Borc sahibini  görm əkdən  yorulm adı,
D o s tlu q d a   vəfalı  olmadı,
Çoxlu  a d a m   toplaşır.
(Şair  birini  q ın a y araq   deyir  ki,  bu  ad am   aldığı  omanəti  q ay tarm ad ı.
borc  sahibini  görm əkdən,  m ö h b t   istəməkdən  usanm adı, 
əhdə  vəfa  qılm adı,  do stlu q d a  ııa x ə b f   oldu,  indi  do  adam  
Iqoşun]  yığıb  m ənim   üstümə gəlmək  istəyir).
О ğ  u  1 ç  u  k:  a n a   bətni.
Bosim  Atalay  burada  bnzi  sözbrin  ivnlası  i b   bağlı  q e y d b r  vermişdir  (DLT,  I,  s. 
148).  Biz onun  doğru  saydığı  v arta n tla n   asas  L'ötürdük.
Divanü lüğat-it-türk
2 0 5
A ğ  u  r  ş  а  к:  yu m ru ,  dairə;  mil,  ox  bloku.
(J
a
I
c
S О  ğ u  1 m  u  k:  üstünə  tir atılm aq  üçün  uzadılmış  düz dirək.
U ç  u z 
1
  u  k:  ucuzluq.
езЪУ  U  ç u z  1  u  к:  dəyərsizlik,  kiçiklik.
A   d  a  ş  1
1
  k:  dostluq,  sədaqət.
J J
sj
i  A   d  а  к  1  ı  k:  ü züm   bağlarında  çard a q   ayaqları  düzəltmək  üçün  iş- 
lədilən  ağac.
sjläji  U   d  u  к  1  u  k:  insanın  bir şeydən  dalğınlığı  və laübaliliyi.
U   d  h  u  ğ  1  u  k:  işdə  huşyarlıq,  sayıqlıq.
1
  k:  təmizlik.
U   r  u  ğ  1  u  k:  toxum luq,  « ı s ^  buğda».  T o x u m lu q   üçün  saxlanılan  başqa  ş ey b rə  də  b e b  
deyilir.
i  A  ç ı  ğ 1
1
  k:  acılıq.
A  ç u  к 1 u  k:  açıqlıq, 
j j j y ü z  açukluğı  = g ü b rü zlü lü k » .
JÜä*  A  ç u  к  1 u  к:  «слЗД && kap u ğ  açukluğı  =  qapı  aralığı,  açıqlığı».
J»&>(  О   ç  а  к  1
1
  к:  ocaqlıq,  «
j ü
 oçaklık  titik ^ p alç ıq d an ,  gildən  və  s.  ocaq  düzəldiləcək  hər 
nəsnə».
(jläjf  U   r  u  к  1  u  к: 
u ru k lu k   yünq  =  ip  əyirmək  üçün  hazır-
laııan  yun».
jJSjl  А  r  u  к  1 u  k:  y o rğ u n lu q .
A  z  u  к  1 u  k:  az u q ə  o la ra q   hazırlanan   şey.
U   z а  к  1
1
  к:  işdə,  hərəkətdə ağırlıq.
U   ş  а  к 
1
 
1
  к:  əməldə,  hərəkətdə  yol  verilən  uşaqlıq.  «M* 
uşaklık  kılm a  =   uşaqlıq  eləmə».
U   1  u  ğ  1  u  k:  ululuq,  şərəf. 
< 5 ^   uluğluk  tənqrigə  =  ululuq
tan rın m d ır,  o n a   xasdır».

2 0 6
Mahmud Kaşğari
J lili  U  1  u  ğ  1 u  к:  yaşca  böyükli'ık.
A  m  a ç  1
1
  k:  «

 
am açlık  yer  =  atıcılıq  ü çü n  ayrılan  yer».
A  n  u  к  1 u  k:  işə  hazırlaşıııa.
Ü  z ü 
1 1
  ü  k:  xəsislik.
<-*43!  Ə  g  э  t  1  i  k:  «<_£W'Jä 
əgatlik  k a ra b a ş  =  gərdək  gecəsi  gəlinlə
birlikdə  gö n d ərilən   xidm ətçi  q ad ın ,  sağdış  qadın».  G əlinə 
isə «<-SÜjS
1
  əgətlig  [—əgət sahibi]»  deyilir.
Q ayda:
Bu,  dəyişm əz  bir  q a y d ad ır:  əgər  isim lərin  so n u n d a   qalın,  sərt  k a f
[-lik  şəkilçisi]  varsa,  adı  çəkilən  şeyin  yeri,  yaxud  о  şeyin 
adı  çəkilən  nəsnə  ü çü n   hazırlanm ası  rtıənasına  gəlir,  yaxud 
da m əsdər  olur.
Bu  üç  şeydən  biri  o ln ıasa  və  о şeyin  sahibi  m ən asına  gəb rsə,  о  zam an
ismin  so n u n d a    yum şaq  k a f  [—lig  şəkilçisi]  olur.  Bizim
m isalım ızdakı  «əgət»  sözü  sərt  kafla  «əgətlik»  şəklindədir- 
sə,  «gəlinə  x id m ət  i'ıçün  lıazırlan an   cariyə»  m ənasını  verir, 
yum şaq  k afla  «əgətüg»  şəklində  deyildiyi  zam an  isə  «ca- 
riyə  sahibi  gəlin»  m ənasına  golir.  Bu  xüsus  həm in  sö z b rin  
ham ısına  aiddir.
Ə  t э ç  1 i  k:  cöyüz o y u n u   o y n am aq   üçü n  çu xur  açılm ış yer.
Ə  d  h  ə  r  1  i  k:  üzərino  yəhor  qoyulaıı  ağac.  Sözün  so n u n d ak ı  l-s 
k a f yum şaq  olsa,  «ədhərlig= yəhər sahibi»  m ənasım   verər.
Ü  g  ü  r  1  ü  k:  d a rı  sax lan an   yer,  a n b ar.  Əgər  ^   k a f yum şaq  olsa, 
«üg ü ıiü g  =  d arı  sahibi»  dem okdir.
Divanü lüğat-it-türk
207
Ö  g  ü  r  1  ü  g:  « J   ı-süjfcf  ö g ü ıiiig  эг  =  q o y u n   və  sair  heyvan  sürüsü 
o lan   ad am » .  Q ısraq ları  o la n   ay ğ ıra  «  jp il  <-£4j*(  ögürlüg 
ad h ğ ır»   deyilir.
E d h i z 1  i  k:  yü k sək lik .
**43*4  İ s i z 
1
  i  k:  şər.
Ə t  э к  1  i  k:  « j j j  
ətəklik  b ö z  =  ətək  tik ib c ə k   bez».  Bir  palta-
rm   ətəkli  o ld u ğ u n u   bild irm ək   istəd ik d ə  ‘-S  y u m şaq  kafla 
« ö jj «-SLKJİ ətək lig  ton»  deyilir.
‘-S4&3İ  Ə  t  ü  к  1  ü  k: 
uSÜSol  ə tü k lü k   sağrı  =  m əst  tikm ək  üçün  ay-
rılan   tum ac».
Ö  t  ü  к 
1
  ü  g: 
<-
5

5
o(  ö tü g lü g   kişi  =  x a q a n d a n   b ir  d ib y i  olan
ad am » .
Ü  z ü  к 
1
  ü  k:  kəsilm ək,  üzülm ək.
Ö  r ü m  ç  ə  k:  h ö rü m çək .
İ
1
  э r s  ü k:  şa lv a r bağı.
‘-*4sru‘!  İ  s  i g 
1
  i  k:  istilik.
l-s:4sy-‘!  İ  s  i  g 
1
  i  k:  sevgi,  m əh əb b ət,  eşq. 
ц*4*+4  < J ^   k ö n q ü l  isig- 
ligi  кэгэк   =  k ö n ü l  h ərarəti  gərəkdir».
Ə r  ü  к  1  ü  k:  əriklik,  ərik   bağı.
E  r  i  к  1 i  k:  h ey v am n   höyürə  gəlm əsi,  qızm ası.
> * 4 ^   E  ş  i  к  1  i  k:  «ç)*i 
Yüklə 114,06 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin