Эя я ч, fQ andaM,J



Yüklə 114,06 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə17/42
tarix25.03.2017
ölçüsü114,06 Kb.
#12337
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   42

1
-S
4
SUİİ  eşiklik  yığaç  =  a sta n a   düzəltm ək  üçün 
h a z ırla n a n   ağac».  B aşqa  şeyə də  b e b  deyilir.
E  ş  ü  к  1  i  к:  «Ся-л  > * 4 ^  
eşüklik b arçın  =  baş  yaylığı  tikm ək
üçün  h a z ırla n a n   ipək  p arça». <-^kaf yum şaq 
olsa, «eşüklüg
= q u m aş  sahibi»  m ənasına  gələr.
<-*4^  E  w э  к  1 i  k:  işdə  tə b sm ə k ,  tələskənlik.
<-*4*^  Ə  к  э к  1  i  k:  q a d ın ın   arsızlığı,  həyasızlığı.
‘-*4s-sf  Ü  к  э к 
1
  i  k:  san d ıq   q ayırm aq  üçün  ay rılan   ağac.

2 0 8
M ahmud Kaşğari
Ü  к  э  к 
1
  i  g:  ü stü n d ə   bürcləri  o lan   q alay a 
ükəklig
tam »  deyilir.
Ə  1 i  g 1 i  k:  əlcək.
Ə  m   i  к 
1
  i  g:  «J5LJ»!  <-*
4
M   əm iklig  işlər  =  əmzikli,  əm izdirən  qa- 
dın».  H əm in  söz  bu  m əsəldə  də  işlənm işdir:  « 
<-*4M
əm iklig  u ra ğ u t  kösəkçi  b o lu r  =  əm zikli  qadın 
iştahlı  olur»,  (əm izdirən  q a d m   iştahlı  olur,  o n a  пэ  lazım sa, 
verilsin).
0
  n  ü  к 
1
  ü  g:  ənikli,  «C& ^J 
ən ü k lü g   arslan  =  ənivi,  balası 
olan  aslan».
BİRİNCİ VƏ İKİNCİ HƏRFİHƏR NÖV 
HƏRƏKƏLİ 
FƏ’ƏL’A N   BABI 
[Qayda]:
Bu  bölm ə  sifətlərin  tə yindən  d a h a   çox,  d a h a   daim i  hərəkət  bildiridiyini 
göstərir.  Bu,  ərəb   dilində  fe’lin  ö zü n d ən   d a h a   çox  o n u n  
daim iliyini  göstərən  və  sifət  m ən asın a  gələn  m ifa ’il  babı 
kim idir.  «^Uİaua  m itəam »  çox  təam ,  yem ək  yedirən, 
m ih rab »   çox  h ərb  edən,  sav aşan   ad am   dem əkdir.
Bu  bölm ədəki  sözlərin  so n u n d a   ü   n  olm alıdır.  O ğuzlar  və  q ıp çaq ların  
çoxu  b u     n  hərfıni  «jULuu  buşğ an»   deyilir.  O ğ u zlar  £  ğ  hərfıni  a ta ra q   «(jA? 
bu şak »  d e y irb r.  Bu,  gerçək  b ir q ay d ad ır.
A   b  ı  t  ğ  a  n:  gizləyən, 
ü j j '  Ji    ctf  ol  эг  ol  özin  kişidən
a b ıtğ a n = o   a d a m   özünü  hər  kəsdən  gizləyəndir».
Divanü lüğat-it-türk
2 0 9
(jlü a.1  
A  ç  ı  t  g  a  n:  acıd an , 
J( 
lj S   J f  0 ] 
k ü p   0 j  süçikni
açıtğan  =  о  k ü p   içinə  q o y u lan   şirin  şeybri  acıd an d ır» .
U   d  h 
1 1
  ğ a  n:  y atız d ıra n ,  uy u d an ,  « ü 1* ^  
Jİ  ^   j j   bu  ot  ol  ki- 
şini  u d h ıtğ a n = b u   dorm an  adam ı  u y u d an  d ərm a n d ır» .
A   r 
1 1
  ğ  a  n:  tə m iz b y ə n ,  arıtlay a n ,  « 
i J  J  ^
  Jf  ol  kişi  ol
tarığ  a rıtğ a n = o   ad am   d u rm a d a n   buğda  a rıtla y a n d ır,  arıt- 
layır».
A   z  ı  t  ğ  a  n:  azd ıran ,  « 
J(  ol  kişi  ol  yoldan
azıtğan  =  o,  a d am ları  lıey y o ld an   azdırandır».
U   z  u  t  ğ  a  n:  u zad an ;  b ü ro k ra t,  « ü ^ j f  
J(  J   ’л   bu  эг  ol  ışığ
u zu tğ an   =  bu  a d a m   daim   işi  uzadandır».
(jUjji  О   z  ı  t  ğ  a  n: 
ü?  Jf  J   [и  bu  эг  ol  atın   ozıtğan  =  bu  ad am
həm işə  atım   irəli  sürəndir».
U   s  ı  t  ğ  a  n:  sıısad an .  «(jliiuıl 
j j
  bu  k u yaş  ol  kişini
u sıtğ a n = b u   günəş,  bu  şiddətli  isti  ad am ı  çox  isidir  və  susa- 
dır».  Bu  bən d d ə  də  işlədilm işdir:
(5 M
 '*■
 *n°l 
(jlxlwjf
Л—
(JM Jİ
J J ------ ( j j i
« U sıtğ an   kuyaş  kap sad ı,
U m u n çlu ğ   a d h aş  yaysadı,
Ə rtiş  suw ın  kcçsədi,
B udun  an ııı  ürk ü şü r» .
S u sad a n   günəş  qap lad ı,
U m u lan   d o st  paxıllıq  etdi,
İrtış  su y u n u   keçınək  istədi,
X alq   b u n d a n   ü rküşür.

2 1 0
Mahmud Kaşğari
(Y ayın  istisi  bizi  əldən  saldı,  köm ək  u m d u ğ u m u z  do st  bizə  həsəd  elədi, 
d ü şm ən  İrtış  çaym ı  keçm ək  ü zrəd ir,  xalq  b u n d a n   q o x u y a 
düşür).
jlxjçl  A   ğ 
1 1
  ğ  a  n: 
j?! 
Ji 
Л
 
bu  keyik  ol  ıtığ  ta ğ k a  ağ ıtğ an
=  bu   geyik  iti  daim   öz d alın ca  d ağ a  qalxm ağa  v a d a r  edir», 
(özünə h ü rd ü rə rək ,  özünü  q o v d u raraq )» .
А   к  ı  t  ğ  a  n:  axıdan,  « ü ^  
’■#  bu  tağ  ol  tu w ra k
204
akın  a k ıtğ an   =  b u  dağ y ağ m u ru   tez  axıdır».
£l*jä(  О   к  ı  t  ğ  a  n:  o x u d an ,  « u ^  
'■*+} 
л
 
bu  bitik  ol  kişini 
o k ıtğ an   =  bu k ita b   adam ı çox  o x u td u ru r» .
U  1
1 1
  ğ  a  n:  u la td ıra n ,  « o ^   ü?!  Jf  J   л  bu  эг  ol  ıtm  u u tğ an   -   bu 
adaırı  itini çox  h ü rd ü rə n   adam d ır» . 
ylijjf U   n 
1 1
  ğ  a  n:  u n u tq a n ,  « u ^   j> *  J  
Л
 
bu  ər  ol  söz u m tğ an   =  bu 
ad am  sözü çox u n u d a n   ad am d ır» . 
ütijji  A  n  u  t  ğ  a  n:  hazır,  « 
jAi! 
J  
Л
 
bu  эг  ol  ışığ  a n u tğ a n   =  bu 
ad am   həm işə işə hazırdır».
U   ç  u  r ğ a  n:  u çu ra n , 
Jf    j j  bu  эг  ol  kuşığ u çu rğ an   =
bu a d a m   çox quş uçurur».
A   ç  u  r  ğ  a   n:  acd ıran , 
л
 
bu  aş  ol  kişini  açur-
ğan  =  b u  yem ək  adam ı  çox  acdırır».
A   s  u  г  ğ a  n:  asq ıran ,  « 
Jf    j j  bu  эг  о!  təlim  asu rğ an   =
bu a d a m   hey asqırır».
О   s  u  r  ğ  а  n: 
J f J  
л
 
bu  эг  ol  o su rğ an   =  bu  ad am   çox  yel
bu rax an d ır» .
204  Bastna  nüsxodə  «tuwrak»,  yazma  nüsxoda  «tofrak»  şəklindnki 
bu  s ö z  
Bəsim 
A t a -
l a y ı n   f i k r i n c ə ,   « t a w r a k » ,   y ə n i   « t e z »   o l m a i ı d ı r   ( D L T ,   I.  s. 156).   S a l i h   M i i t o l l i b o v   b u  
m ə s o l ə d ə   B o s i m   A t a l a y l a   h ə r n r ə y   o l d u ğ u n ı ı   b i l d i r m i ş d i r   ( T S D .   1  l o m .   b e t   171).   S e ç k i ı ı  
Ə r d i   ila  S ə r a p   T u ğ b a   Y u r t s e v ə r   b u   s ö z ü   « l a w r a k »   k i m i   ( D L T - 2 0 0 5 .   s . 146)  o x u m u ş l a r .
Divanü lüğat-it-türk
211
I  s  ı  r  ğ  a  n:  q a p a n .  q ap ağ a n . 
ısırğan  ıt  =  tu tağ an ,  qa-
p a ğ a n   it».
öj
*
j
 A  v u j  ğ  u  n:  dori  aşılayan  p ah d   qozası.
(jlx*iul  A  t  ı  ş  ğ  a  n: 
tİ1'  Vjj 
Ji  ol  m əninq  birlə  ox  atışğan  =
y a n ş a r a q   m ə n im b   ox  a tm a q   o n u n   adətidir».
Ö  p  ü  r  g  э  n:  hö p ü rd o ld iro n ,  içirən,  « 
J  
л
 
bu  эг  ol
süt  ö p ü rg ə n   =  bu  ad am   hey  başqasm a  siıd  içirəndir».
İ  ç  ü  r  g  э  n: 
Jfji 
bu  эг  ol  təlim   süçik  içürgən
= b u   ad am ın   adəti  b aşq asm a  şərab  içirtm okdir».
Ə d  h  ə  r  g  ə  n:  « 
bu  ıt  ol  kcyikni  odhorgən  =  bu
it  о  geyiki  d aim   izbyir».  D aim   öz  haqqm ı  a x ta ra n   ad am a 
d a  b e b  deyilir.
w  ü  r  g  э  n
- 1
  e  w  ü  r  g o  n:  « ü ^ j ^  ü ^ f   j-“ !  ctf J   л   bu  эг  ol 
ışığ  ew ürgon-tew iirgən  =  bu  adam   işbri  həmişo  qarışd ırır, 
cvirir-çevirir».
ö  
d  h 
ü 
r  g  э 
n: 
seçon, 
« о^ ' ^  
л
 
bu  or  togmo  nonqni
ö d h ü rg o n   =  bu  adam   hor şeyi  scçon,  sofulayan  adam dır».
Ö   ş  о  r  g  о  n: 
csjj* J(  J   Л   bu  or  ol  közi  öşorgon  =  bu,  ac-
lıq d an   vo  b u n a   bonzor  sobobbrdon  daim   gözü  q a ra la n  
ad am d ır» .
0
  g  i'ı  r  g  о  n:  doni  olan  bir  b itk id ir.  Hımu  karluq  tü rk m o n b ri  ye- 
yirlor.
qISjS) 
0
  g  i  r g  o  n :  çox  oyiron, 
^  
J' 
л
 
bu  işlor  ol  tolim  yıp
əgirgon  =  bu  q ad ın   çox  ip  oyirondir».
(jliiu- 
E  t  i  1  g  э  n-s  а  у  ı  1  ğ  a  n: 
Jf  J  
л
 
bu  or  ol
etilg o n -say ılğ an ^ b ir çox  işloro girib-çıxaıı  ad a m d ır» 205.
2,15  S e ç k i n   Ə r d i   ilə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u r t s e v ə r   b u   m i s a l ı   d a h a   d o l ğ ı ı n   t ə r c i i m o   e t m i ş l ə r :  
« b u .   t əl a ş l ı   b i r a d a m d ı r ,   d u r m a d a n   b i r   i ş d ə n   о   b i r i   işn  q o ş u r »   ( Ü L T - 2 0 0 5 .   s . 2 9 5 ) .

212
M ahmud Kaşğari
E  t  i  1  g  э  n:  a tla rd a   m üşahidə  o lu n a n   bir  çiban  xəstəliyi.  Ç ib an  
yarıld ıq d a  keçir.  F arsca  b u n a   «xunam » deyilir.
0«J3»  E  t  i  1  g  э  n:  «Jf 
fAa'  ,^ 4 Л  m əninq  ışım  ed h g ü lü g ü n
etilgən o l= m ən im   işim daim  yaxşılaşır,  yaxşılığa üz tu tu r» .
(jLSJjf  Ü   z ü 
1
 g  э  n:  ü z ü b n ,  üzülgən,  « c p S J  J  
Ji  bu yışığ  ol  üzülgən 
= b u  d a im a  ü z ü b n   ipdir».
(jLSJjf  Ü   r  ü 
1
  g э  n:  q a b a ra n ,  « O ^ J  
 J#  bu  ər  ol  öp k ən   ürülgən
=bu a d a m  ö fkədən,  h irsindən  tu lu q   kim i  q ab aran d ır» .
q
\S1
ü
,\  E  ş  i  1  g ə  n:  e ş ib n , 
J   ч ч ’л   b u   yıp  ol  eşilgən  =  bu  ip  dairn
eşilir,  u zanır».
öLSLLii  E  ş  i  1  g  ə  n: 
bu  kay ır  ol  eşilgən  ~  bu  daim   e şib n ,
axan q u m d u r» .
0 ^ 1   Ə  g  i  1  g э  n:  əyilgən, 
Jf 
Ji b u   b u ta k   ol  əgilgən  =  b u   çox
əyilgən,  əyilən  b u d aq d ır» .
Ö  к  ü 
1
  g  э  n 206:  yığılan,  «öl^-Ш 
Jf 
л   bu  nənq  ol  tutçı 
ökülgən  =   b u  d a im a   yığılan  bir nəsnədir».
B U N U N  B A ŞQ A  B İR  N Ö V Ü
U  r u  m d a y:  zəhərin  təsirini  d əf edən  bir daş,  padzəhir.
Jb il 
ƏF’ƏL’ƏL 
B A B I
A  r s  а  1
1
  k:  həm  erkəkliyi,  həm  dişiliyi  olan   bir  heyvan.  O ğuzca.
2,,('  S e ç k in   Ə rd i  ilə   S ə r a p   T u ğ b a   Y u r ls e v ə r   b u   s ö z ü   « ü k ü lg ə n »   k im i  o x u m u ş la r   ( D L T -
2 0 0 5 .  s .6 3 5 ) .
Divanü lüğat-it-türk
2 1 3
İKİ HƏRFİ ZƏMMƏLİ OLANLAR BABI
Ü  s  к  ü ç207:  q u ru  ü züm ,  kişmiş.
Ö   g  г  э  у  ü   k:  adət-ənənə.  X a q a n   Ə frasiyaba  həsr  o lu n m u ş  mər- 
siyədə d ö v ra n d a n   bəhs edən  bu  bənddə də işb n m işd ir: 
cjf £ 
j
—£
Jjf 
( jj|  l-lla
(jjf
«Ö grəyügi  m u n d a ğ  ok,
M u n d a   ad h ın   tə n q d ağ  ok,
A tsa  ajun  o ğ rap   ok,
T ağ la r  başı  k ərtü lü r» .
Z əm an əd ən   üm id   yox,
B aşqa səbəblər də çox,
A tsa  fələk  bircə  ox,
D ağ la r  başı  kərtilər.
(Z əm an ən in   ad əti  b e b d ir,  b u n d an   b aşq a,  bir  çox  q o rx u lu   s ə b ə b b r  də 
var.  Fələk  d ağın  b aşın a  b ir ox  atsa,  bağın  başı  uçar).
JJ ui F U ’AL’İL  BABI
U   s а у  u  к 208:  qafıl,  « J  
u sa y u k   ə r= q ə fb td ə   olan,  qafil».
21)7  Bu  sözün  afəl'əl  babına  uyması  üçün 
üskoç»dcyil. 
üskonəç/  üs-
kətəç»  şəklində  olması  barədə  Bəsim  Atalayın  (ıkri  doğrudur  (DLT,  I,  s.159).  Karl 
B rokkclman  bu  sözü  «üskəç»  imlası  ilə  vermişdir.  Səhvdir.  Salih  Mütəllibov  rnüvafiq 
qeydlərlə  biılikdə  «üskiç»  variantını  qəbul  etmişdir  (TSD,  I  tom,  bct  174).  Hüseyn 
D üzgün  «üskənəç» 
J   J  s.148),  çinlilər «üskiç»  (DLT-Çin,  I  cild,  s. 172),  Seçkin  Əıdi 
ilə Sərap T uğba  Yurtsevər isə «üskəbəç» (DLT-2005,  s.640)  kimi  oxumuşlar.
20x  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  T uğba  Yurtsevər  bu  sözü  о  ilə  «osayuk»  kimi  (DLT-2005, 
s.362)  oxumuşlar.

2 1 4
Mahmud Kaşğari
B U  B A B IN  M Ə N Q U S   O L A N I
U  у  a  d  s  l  1  i  k:  « J  
uyadsilik  эг  =  üzünə  çox  həya  g əb ıı, 
ııtancaq  adam ».
B U  B A B IN  M Ə N Q U S   О L A N  B A ŞQ A   B İR  N Ö V Ü
Ü  h  i:  bayquş.  T ü rk lərin   çoxu  <-$  g  i b  
ügi»  dcyir.  D o ğ ru su  
da  budur.  Ç ün k i  tü rk   dilində  »  h  hərfi  yoxdur.
B U   B A B IN  Ğ Ü N N Ə L İS İ
Ö  t  к  ü  n  ç:  hckayə, 
ö tk iin ç  ö tk ü n d i  =  hekayə  söy-
lədi».
Ğ Ü N N Ə L İL Ə R İN  ^
 F Ə ’A L İL   B A B I
А  I  a   n  q  ı  r:  tü rk m ə n b rin   yediyi  «gələni»  adlı  kiçik  bir  heyvan.
U  n  q  a  m  u  k:  « J  
u n q am u k   эг  -  solaxay  adaırı».
uSÜLsül Ö  n  q  э  у  ü  k: 
önqoyük  nonq  =  bir  şeyo  məxsus  olan»
dem əkdir.  Bir  a d a m a   ayrılan  nosnəyə  də  «önqəyük»  d e­
yilir.
B U   B A B IN  B A ŞQ A  B İR   N Ö V Ü
О  t  u  n  q  1 u  к :  o d u n lııq ,  o d u n   dam ı.
T a ıın y a   şiık ü r  olsuıı.  homzəli  isim b r  kitabı  bitdi.
Divanü lüğat-it-türk
215
BİSMİLLAH İR-RƏHMAN İR-RƏHİM 
HƏMZƏLİ FE ’LLƏR KİTABI

2 1 6
Mahmud Kaşğari
İKİ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
Q ayd a:
Bilməlisən  ki,  biz  hər  b ab ın   fe’llərindən  [hər  fe’lin  keçmiş  zam an,  m ü- 
zare  və  m əsdərindən]  bəhs  edəcəyik.  Biz  keçm iş  zam am  
göstərib  m ü zaren i  və  m osdəri  buraxm aq  fıkrində  idik. 
Ç ünki  b u n la rd a n   heç  bəhs  etm əm ək  d ah a  d o ğ ru   olardı. 
A ncaq  bəhs  etm əsək,  m ü zare  şəküçisinin  necə  olacağı, 
hansı  h ə rə k ə lə rb   hərəkələnocəyi  bilinmoyəcəyi  üçiin  m əc- 
buriyyət.  q arşısm d a  yazdıq.  M əsdər  də  eynən  bu  cü rd ü r, 
yazm asaq,  h an sı  m əsdərin  qalın  kafla,  hansınm   inco  k afla 
söyləndiyi  bilinm əz.
B u nd an   başqa,  b ü tü n   fe’llərdo  bclə  bir  q ay d a  var:  sonu  ^   ke  ilə  bitən 
m əsdərlərin  keçm iş  zam am   və  miızaresi  incə,  so n u   ib   biton  m ə sd ə rb rin   iso  qalın  to b ffü z  edilir.  F e ’l  və  məs- 
d ə r b r   iiçün  bu,  dəyişmoyon  qayd adır.
cS-M  Ö   p  d  i:  öp dü , 
и**  J(  ol  moni  ö p d i= o   məni  öpdü»,  (<-Sbuf  -jb( 
öp ər-öpnıok).  Bu  mosoldə  do  işbnm işdir:  « 
j-^Lj
taşığ  ısrum asa,  öpm iş  kərok  =  daşı  d işb y ə  bil- 
məyən  gorək  o n u   öpə,  öpm əlidir».  Bu  söz  a rzu su n a  çat- 
maq  üçün  iş b rin d o   yum şaqlıq  göstorm əsi  tövsiyə  o lu n an  
a d a m la r  h a q q ın d a   dcyilir.
Divanü lüğat-it-türk
2 1 7
Ö   p  d  i:  içdi,  «ts-M 
miin  öpdi  =  şo rb a  içdi».  Ş orbaya  bənzər 
ş e y b r  üçün  də  belə deyilir,  (  ‘-S'-J - j j   öpər-ö p m ək ).
A  ç  d  ı:  açdı, 
jja  k a p u ğ   a ç d ı^ q a p ın ı  açdı»,  (J U
ä
I-
j

aça r-a çm ak ).
U ç d ı :   u çd u ,  « c s ^  
kuş  uçdı  =  quş  uçdu».
j
U ç d  ı:  «  ı s ^  
anınq  k u tı  uçdı  =  onu n  d ö v b ti,  q u tu   getdi».
ı j ^ U ç d ı :   «<$■**!  ıs^
j i   эг a ttın   k u d h ı  uçdı  =  adam   a td a n   yıxıldı».
U ç d  ı: 
Cıjl  o t uçdı  =  od  söndü».
U   ç d  ı:  «&■**! 
ərn in q   öpkəsi  uçdı  =  ad am ın   qəzəbi  so-
yu d u ,  hirsi,  əsəbi,  öfkəsi  sovuşdu».
U   ç  d  ı: 
J   ər  tını  uçdı  =  ad am ın   nəfəsi  kəsildi,  öldü».
B u nların  h am ısında  bu  söz  iş b n ir,  (J U
ä
İ  .
j
U(  u ç a r  -  uç- 
m ak).
İ  ç d  i:  içdi, 
J   эг  suw  içdi  =  a d a m   su  içdi».  Нэг  hansı  bir
şeyi  içən  və  ya  içinə  çəkən  şey  üçün  də  b e b   deyilir,  (  -jl*! 
içər-içm ək).
j i J   Ə  r  d  i:  idi,  «ujJjİ 
^   °1  an d a ğ   ərdi  =  о  e b   oldu,  e b   idi»,  ( - j j J  
э г й г -э г т э к )209.
(j^ J   Ü  r d  i:  «tsJjf ^  Jf ol  o t  ürdi  =  o,  atəş,  od  ü fbdi».
ısJJ   Ü  r  d  i:  lıü rd ü ,  köpək  h ü rd ü y ü   zam an  
ıt  ürdi»  deyilir,
(  J  J  - 
ürər -ü rm ə k ).
U  r  d  ı:  «cSJjf  |JJ £  
əligindəki  nənqni  yerdə  u rd ı  =
əliııdəki  nəsnəni  уегэ  q o ydu».  Bu  deyim də  də  işbnm işdir:
204  Bıırada  Bosim  Atalayın  maraqlı  bir  qcydi  var.  Onu  olduğu  kimi  veriıik:  «Bu  giin 
dilimizdə  idi,  imiş  kimi  şi'ıhudi  və  nəqli  keçmiş  zaman  şəkilbrindən  başqa  heç  bir 
l'orması  qalmamış  bu  fe’l  bəzi  Osmanlı  qrammatistləri  tərəfindan  «imək»  şəklində gös- 
lərilmiş  və  bu  gün  işlənmədiyi  bildirilmişdir.  Bozi  Osmanlı  qram m atistbri  isə  b e b   bir 
fe'lin  olmadığmı  söybsələr  də.  birincibrin  sezişi  doğrudur.  «Divan»ın  1  cildinin  99-cu 
sahifbsinda  verilmiş  «ərkən=ikən»  sözii  də  buıuı  iosdiq  edir»  (DLT,  I,  s.  164).

218
Mahmud Kaşğari
jjİ£  5
ü£  (jisS  küm iiş  ki'ıngə  ursa.  altıın   ad h a- 
kın  gəlür  =  güm üş  günəşə  qoyulsa,  qızıl  o rava  öz  avağı  ib  
gəb r»,  (gi'ımüş  pul  güııəşə  qoyulsa.  qızıl  o ray a  y ü yürərək 
gələr).  Bu  söz  işlorinin  görülm əsi  üçi'ın  pulunu  əsirgəmo- 
ırıəsi  lövsiyə  o lu n a n   şəxsə deyilir.
U  r  d  ı:  «  J '  ol  kulın  u rd ı= o ,  q u lu n u   döydii».  B aşqası  da 
belədir, 

- j j ’J  
urur-u rm ak ).
Ə  z  d  i: 
t$ y   J   ol  təri  əzdi  =  o,  dərini  qazıdı,  sıyırdı».  ( J J -
əzər-əzm ək).
csJjf  Ü  z  d  i:  «
ls
-İj(  <■?«  Jf  ol  yip  üzdi  =  o,  ipi  kəsdi».  İp  və  b u n a  bənzər 
şeylər ü ç ü n  də  belə deyilir,  (<-S4j( - J  jf  üzər-üzm ək).
E  s  d  i2,<>: 
jAä  Jİ  ol  yışığ  esdi  =  o,  ipi  uzatdı».  B aşqa  şeylər
üçiin  də  belə deyilir,  (<-SU«l 
esər-esm ək).
Ə  s  d  i:  əsdi, 
и*Л əsin  əsdi  =  əsinti,  k iıb k  osdi».
( S ^   Ə  s  d  i:  səpdi,  so v u rd u , 
j—
jI  £J>  ta rığ   əsdi  =  toxum   sovurdu».
Başqa  h a lla rd a   da  belə  deyilir.  Yel  to rp ağ ı  so v u rdu ğ u   za­
m an  d a  belə  söylənir.  Bu  söz  təsirli  və  ləsirsiz  [fe’l]  o laraq  
işləııir.
U  s  d  ı:  susadı, 
ər
211
  usdı  =  ad am   susadı». 
- j b J   usar-
usm ak).
U  s  d  u  m: 
5

mən  ö y b   usdum   =  mən  elə  sandım ,  elə  zənn
eldim ,  e b   başa  düşdüm ».  O ğuzca.  M əsdəri  y ux arıdakı  ki­
midir.
:i0  B.Alalaym  fikrincə,  bu.  « j -ьл  csdi»  deyil, 
eşdi»  olm ahdır  (DLT,  1,  s.  165). 
S.
Ərdi  i b   Sorap  Tuğba  Yurtsevor  iso  bu  sö/ü  «osdi»  kimi  (DLT-2005.  s.265)  oxıımuşlar.
İl k 
horfi  orobco  '  ilə  veriləıı  bir  qism  s ö /b r i  oslindo  о  ilo  «oşdi»  şoklindo  oxıııııaq  lazım- 
dır.  ancaq  bclo  sözlər  tarixi  orl'ocpiyada  hcç  vaxl 
о 
i b   tobffüz edilmomişbr.  Bilgi  üçün. 
:u  Basma  ııüsxodə  « J   or»  sözü  ornb  ollfbasında  yanlışlıqla  « j'  or»  kimi  hərokobıı- 
mişdır.  Bosiııı  Alalav 
d ü z ə l t m i ş d i r   ( l ) L T .   I. 
s .
1
66).  Biz  do 
d o ğ r u  
variantı 
g ö l ü r d ü k .  
sö/ii  orob  olilhası  ilo 
«J 
or»  dcyil.  « J   or»  şoklimb  horokolodik.
Divanü lüğat-it-türk
219
E ş  d  i:  eşdi, 
Jl  ol  kayırnı  eşdi  -   o,  q u m u   eşdi».  U n u   çu-
vala  və  ya  çu v ala  bənzər  şeylərə  axıdıb  tö k m ək   üçün  də 
b e b   deyilir.
E  ş  d  i: 
atlığ  eşdi  (?)  =  atlı  getdi,  çapdı».
jiuA  E  ş  d  i:  « c s ^ ' 
k a y n ar  aşıç  eşdi  =  q a y n a r  q azan   daşdı»,
( ı-Sbuil -jU iieşər-eşm ək).
Ü  ş  d  i:  «
ls
  j f  jf ol  ok  üşdi  =  o,  oxu  biz i b  deşdi,  dəldi».
Ü   ş  d  i: 
ətm əkgə  təlim   kişi  ü şd i= x alq   çörəyə
ü şü şd ü ,  ad aırıla r  çörək  üçü n   toplaşdı»,  (<-SU*äf 
üşər- 
üşm ək).
jJäi  Ö   w  d  i2!2:  o v d u , 
J(  0 1  ətm ək  öw di  =  o,  çörəyi  ufaladı»,
( uSUai -J İf  öw ər-öw m ək).
(SJ
5
İ 
0
  w  d  i: 
LSjJjİ  k ö rü n çk ə  kişi  əw di= xalq  g ö rü b c ə k   şeyə
tərəl' q açdı»,  (xalq  görm ək  üçü n   b ir  şeyin  ə tra fın a  toplaş- 
dı),  ( ‘-Sbjİİ -jüäi  əw ər-əw m ək).
<
5
^!  E  w d  i:  tə b s d i, 
эг ew d i= ad am   tə b sd i» .  H əm in  söz  bu  şeirdə
də  işb n m işd ir:
f jal  J
ä
___ k( LJjLjJ I
(j—
------j  V j j  ^-31
« U d h u   b arıp  öküş  ew dim ,
Təlim   y o rıp   küçi  kəw dim ,
A tım   birlə  ləgü  ewdim ,
M əni  k ö rü p   yini  ağ d ı213».
: ı :   S e ç k i n   Ə r d i   ilo  S o r a p   T u ğ b a   Y u r t s e v ə r   b u   s ö z i i n   ilk  h o ı f ı n i  
11
  i b ,   y ə n i   « u w d ı »   k i m i
( D L T - 2 0 0 5 ,   s . 6 2 8 )   o x u m u ş l a r .   D e y o s ə n ,   bu   o x ı ı n u ş   d a l ı a   d o ğ r u d u r .
- 1-1  B o s i m   A t a l a y   b u   b o n d d o   o l a ı ı   s o h v l ə ı i   d ü z ə l t m i ş d i r   ( D L T .   I.  s. 167).

2 2 0
M ahmud Kaşğari
D alınca  v arıb  tələsdim ,
Ç ox  y o ru b  gücdən saldım ,
A tım la  ça tm ağ a tələsdim ,
M əni  g ö rü b   tü k ü  ürpəşdi.
(C a n a v a rd a n   d a n ışa ra q   deyir:  onu  ta p m a q   ü çü n   tələsdim ,  q o v u b   güc- 
dən  saldım ,  atım la  o nu  haxladım ,  m əni görəndə  tü kləri  ü r- 
pəşdi), 
(<-SUä) 
-jiSj  ewər-ew m ək).
А   к  d   ı:  axdı, 
ı_ * > *  
s u w
 
akd ı 
=  
su axdı».
А   к   d  ı:  «ısJä  ^
  yağı  a k d ı  =  dü şm ən  sel  kim i  axdı,  h ü cu m a  keç- 
di»,  (  uSLsäi . j ö   a k a r-ak m ak ). 
ts&   U  к  d  ı:  anladı, 
J   эг ışm  u k d ı214=  ad am  işini  anladı»,  (jt^
-ju ä f u k a r-u k m a k ). 
ı s ^   Ə  к  d  i: əkdi, 
£J>  Jf  ol  tarığ   əkdi  =  o,  darı,  to xu m   əkdi».  B ir
şeyin  ü stü n ə  əzilm iş  b ir  nəsnə  və  ya  qoyulan  d ə rm a n   üçü n  
də b e b  deyilir, 
.jisi  əkər-əkm ək).
Ö   к  d  i: top lad ı,  JSİ  J U
j j
 J(  ol  y a rm a k   ökdi  =  o,  pul  to p lad ı,  yığ-
dı».  B aşqa  şey  ü çü n   də  b e b   deyilir, 
-j^ f  ö k ər-ö k - 
mək).
Ə 
g  d   i: əydi, 
J
jj
  üçün  də  b e b  deyilir, 
əgər-əgm ək).
ı s ^   A  
1  d  ı: aldı, 
0 4   ıtf  ol  alım ın  aldı  =  o,  alacağını  [b o rcun u ]
aldı».
t s ^  A  1 d  ı:  tu td u ,  « j $   JjI  ^  bəg el  aldı  =  bəy el  aldı,  ölkə  tu td u » ,  (-jJ' 
alır-alm ak).
U   1  d  ı:  «ts^i 
ət  pışıp  uldı  =  ət  bişib əpridi,  ifrədi».
U   1  d  ı:  köhnələrək  sü z ü b n   və  yırtılan  p a lta r  üçün  də 
uldı» 
deyilir,  (jli  Jb»3İ -  ulur-ulm ak).
Divanü lüğat-it-türk
2 2 1
j A   İ 
Yüklə 114,06 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin