Эя я ч, fQ andaM,J

«
ü j
1' 
avin»  sözü  də  b eb d ir.  D ən 
m ənasına  g ə b n   «<$  əwin»  və  « ü j'  əvin»  s ö z b ri  də  b u n a 
bənzəyir.
B U   B A B IN  j   Y  İL Ə  G Ə L Ə N  S Ö Z L Ə R İ
Я'  Ö   у  о z:  çibin,  a ğ ca q an ad ın   bir növii.  Oğuzca.
jjl  А  у  ı  ğ:  ayı.  Oğuz,  qıpçaq  və  y ağm a  b h c ə b r in d o   «£ji  adhığ»  sözü 
yerindo  işbnir.
А  у 
1
  ğ:  «пэ  yaxşı»,  «по  pis»  yerindo  işb n ən   odatdır.  « 
У   ayığ 
cdhgü»,  « ^ 1-* j*i У   ayığ  yawuz  nonq»  deyilir  ki,  «пэ  yaxşı 
şey»,  «пэ  pis  şey»  mənasındadır.  Bu  odat  yaxşılığa  və  pis- 
liyə dolaİ
3
t  edən  sö z b rd ə   tokid,  şiddot  monası  yaradır.
|SI  Tərkibində nlif.  vuv.  yc  hnıfmdən  biri  olan  sö/.br «ım nqus»  adlanır

150
Mahmud Kaşğari
J
j
'  А  у  а  к:  qab-qacaq.  Bunu  o ğ u zlar  bilməzlər.  O n lar  bu  kimi  şeylərə 
«(Jb-  çanak »   d ey irb r.
ıjj'  А  у  a  к:  ayaq.  «A  у  l  к:  söz  vermə,  vəd.  «jW 
^
  ^ 4   anınq  m an q a  ayıkı  bar  = 
o n u n   mənə  vədi var».
iüa ı j i a  ü J  
ls
Jf! 
l
S ^
«Bardı  ərən,  k o n u k   k ö r ü p   k u tk a   sakar,
Kaldı  yawuz,  oy u k   k ö r ü p   əwni yıkar».
Q o n a q  g ö rü b   b u n u  q u t  say an  ə r ə n b r  getdi,
O yuq  g ö r ü b  evini  yıxan p i s b r  qaldı.
( Q o n a q   görəndə  onu  uğur,  xeyir  və  d ö v b t   sayan  m ərd  ə r ə n b r   ölüb 
getdi,  çöldə  bir  q araltı  g ö rü b   «am an,  birdən  qon aq   olar» 
deyə çadırım   sökən  n am ərd lər qaldı).
Ü  у  ü  k:  təpə kimi  h ü n d ü r  olan   y e rb r.
'-Zj  Ü  у  ü  k:  « jjj <-*j! ü y ü k   yer  =  sulu  və  b u n a   bənzər yerlərdə yeriyəndə 
ayağın  ü s tü n ü   ö rtən   və  ayağın  g ü c b   çıxdığı  qumluq  yer­
b r» .
İ  g:  iy.  «‘-5Цм  yig»  də deyilir.
d  О   у  u  n:  oyun.
B U   B A B IN  S O N U  H Ə R F İ  -  İL L Ə T L Ə   B İT Ə N  SÖ Z LƏ R İ
M  А  у  a:  aya,  ovuc  içi.
M  U  у  a:  yuva,  quş yuvası.
^   U   у  a:  qardaş,  q o h u m .  Bu  d eyim də  də  işbnm işdir:  « 
ı s j ^
J
xj
  ülb. 
(jija  u   ujİaI  ta w a r  uçun  tənqri  edhləmodhip
Divanü lü ğ a t - it- t ü r k ___ ________________________ _________________ 151
uya  k ad aş  oğlını  çıııla  boğar=ınal-m iilk  iıçün  tanrını  unu- 
d a r a q   q ardaşı  oğlunu  gerçokdən  boğar»,  (insanın  gözünü 
mal-miılk  lıorisliyi  bürüyəndə.  tanrı  xofunu  u n u d u b   hətta 
d o ğ m a c a  q ardaşı  oğlunu  d a  boğar»  deməkdir).
B U   B A B IN  D Ö R D   H Ə R L İ L Ə R İ
152
M  A   b  a:  ana.  Oğuzca.  K arluq  türkmənləri  bu  sözü 
sh
 p  i b   deyirbr.
Ь1  A   b  a: 
( ^ 1
  o lifqalın  a  ib )   ayı.  Qıpçaqea.
bl  A   b  a:  ata.  Tibet  dilində.  Bu  söz  o n la ra  ərəbcədən  keçmişdir.  O n lar 
bəni-Sabit  nəslindəndirlər.  Yəm əndən  bir  şəxs  türk  ölkə- 
sinə qaçıb  gəlmiş,  tib etlibr o n u n   nəslindən  törəmişlər.
U  A  b  a:  « 
ab a   başı  =  dağda  yetişən  və  dağlıların  yediyi  xiyara 
bonzər  tikanlı  bir ot».
(yl  A   b  ı:  kişi  adı.
M О   b a:  oba.  Oğuzca.
jjf О   b  u:  ağ  boya,  ənlik-kirşan.
I
j
'  A  t  a:  ata.
I
j
I  A  t  a:  «üjt'-u, I
j
'  ata  sağun  =  həkim,  təbib».
b l  ə  
Ç  
o; 
böyük  bacı,  abla,  экэ.  ^   ke  horfini  £   ç  ovoz  edib.  F arscad a 
gorm  /cərırı,  günbəz/cünboz  sözlori  kimi.
A 
ç
  ı:  yaşlı  qadın,  xanım  nənə.  Barsğancadır.
Ь.(  U  ç  a:  kiirok,  arxa.
İ  ç  i:  yaşca  böyük  olan  qardaş,  abi.
|s-  Dcynson.  ycıın  tortibat  yaıılışlığı  var.  çünki  buradakı  sö/lor  ərnb  qi'alikasi  ilə  dörd 
deyil.  üç  horflidir.

152
Mahmud Kaşğari
jjf  U d h  u: 
tapə.  Q u m   yığm ına  isə  «jj(  £   kum   udhu»  deyilir.  Е1эсэ  də
bir  şəhərin  ad ın a  arğ u   ləhcəsində 
«-*2
  jj(  U d h u   kənd»  de- 
yilməkdədir.
jjf  U  d  h  u:  ard. 
jJİ  ‘-S-üi  <>  т э п   an ın q   udh u  kəldim  =  т э п   onun 
ardınca  gəldim».  У еп э  «<*Яя  jJİ  ‘-s4 uı  6*  т э п   səninq  udhu 
bardım »  deyilir  ki,  « т э п   sənə  uydum ,  sənin  dalinca  get- 
dim»  dem əkdir.
е й   İ  d h  i: ağa,  sahib,  « j # j  
id h im   пэ  ter  =  ağam   пэ  deyir».  Tanrıya
d a 
«<5
 j'  idhi»  deyilir. 
idhimiz  yarlığı=tanrımızın
əmri,  buyruğu».
' J   А г а :   ага.  « f J jŞ ' J  
kişi ага  kirdim   =  a d a m   arasın a çıxdım».
e J   A   r  ı:  arı.  Bu  söz  эгэЬсэуэ  u y ğ un d u r.  ЭгэЫэгэ  bala  «ari»  deyirbr.
T ü r k b r   b u   adı  balı düzəldənə v erirb r.  Çigil  tü r k b r i isə ba­
la 
« J
h
 
j
J  
arı  yağı»  d ey irb r.
j J   О   r  u:  şalğam,  b u ğ d a   və  b u n a   bənzər  şey b ri  sax lam aq  üçün  qazılan 
quyu.
( jJ   Ü   r i:  səs,  gurultu,  fəryad.  H əm in   söz  bu  məsəldə də işbnmişdir:
çjm
G'İ  LuuS iS ^
LuJİ JL.
«Üri  kop sa,  oğuş  aklışur,
Yağı  kəlsə,  im rəm   təprəşür».
Səs-küy  q o p sa,  q o h u m - q a r d a ş   axışar,
Yağı  gəlsə,  el  yerindən  tərpənər.
(Bir  çığlıq,  fəryad  q o p sa,  q ışq ıran a  köm ək   üçün  b ü tü n   oymaq  axışır.
yağı  gəlsə,  b ö l ü k b r   savaş  ü çün   toplaşır).  Bu  söz  ayıq-sa- 
yıq  və sərvaxt  olırıaq  ü çün  söylənir.
l
s J   U  r ı:  oğul  bala.  « o ^ j l  
urı  oğlan  =  oğlan  uşağı».
Divanü lüğat-it-türk
153
j j '   A  z  u:  iki  şeydon  birini  ar/.u  etməyi  bildirir. 
j j '  
f j J
iizüm  yegil,  a/.u  kağun  yegil  =  üzüm.  yaxud  qovun  ye».  Bu 
söz  çox  zaıııan  sual  moqsədi  daşıyır: 
j J
k əlürm ü   sən,  a/.u  barırm u  sən=gəlirsən,  yoxsa  gedirsən».
ijl  U  z  a:  keçmiş  zam an. 
M   ^
 
uzakı  bilgə  ança  aymış  =
keçmiş  z am an   bilgosi  b e b   demiş[dirj».  Bu  bənddə  də  işb- 
dilmişdir:
J   1— 1  ü J  
(S
Jİ 
^  ıji^(  tS-lJ 
£i_uıj u  _Д) 
л
«Ərdi  uza  эгэпЬг,
Ə rdəm   bəgi  bilik  tağ.
Aydı  öküş  ö g ü tb r ,
K ö n q lü m   bolur a n q a r  sağ».
Keçmişdə ə r ə n b r  vardı,
Ə ıdəm   bəyi,  bilgi  dağı  kimi.
Çoxlu  öyüd  verordibr.
K ö n lü m   o n la ra  açılır.
(Keçmişda  clm,  hikmət,  fəzibt  sahibi  nccə  oronbr  vardı.  O nlar  xalqa 
çox  öyiid-nəsihot  vcrordibr.  İndi  oniarı  andıqca  k ön lü m  
açılır).
t s İ  Ö  z  i:  iki  d ağ   arasın d akı  geniş  yol.  Çigilco.
с$3.  İ  z  i:  о  biri  il,  gobn   ildon  sonrakı  il.  «ıs3  o U a ı  kın  izi  =  g əb cə k   il,  о 
biri  il».
A  ş  u:  qırmızı  to rp aq ,  aşı  torpağı.
A  ğ  u:  ağı,  zəhər.

154
Mahmud Kaşğari
A  ğ  ı:  ipək  qum aş.  «сгнс-' ağıçı  =  ipək  q u m aşları  qoruyan,  gözləyən 
adam ».
IJİ  A   w  a:  acım aq  bildirən  bir  ədatdır.  Ə rəbin  «vaveyla»  sözü  kimidir. 
İnsan  bir şeydən acı  duysa,  «  Й 
aw a-aw a»  deyər.
Й  U  w  a:  bir  yem ək  adıdır.  Resepti:  d ü y ü n ü   bişirib  soyuq  suya  qoyur, 
suy u n u   süzüb  içinə şəkər qatır,  b o y a t  hald a yeyirbr.
Й  I  w  a:  oğuzların  bir  bölüyü.
J h  А  к  ı:  əliaçıq,  com ərd,  səxavətli.
J h  А  к  ı:  «
^   akı  y a ğ a k   =  yaxşı cəviz».
ISİ Ə  к  э:  böyük  bacı.  O ğ u zlar b u n a  «'jl əzə»  deyirlər.
lil  Ö  g  э:  təkindən  bir  dərəcə  aşağı,  xalq  içindən  çıxan  sınanmış,  çox 
təcrübəli,  yaşlı  və  ağıllı  a d a m la r a   verilən  ləqəbdir.  Bu  on- 
d a n   irəli  gəlir  ki,  İskəndər  Z ü lq ərn ey n   Çinə  qədər  irəlilə- 
dikdə  tü rk   x aq an ı  o n u n   üzərinə  gənclərdən  ibarət  bir  bö- 
lük  əsgər  göndərir.  X a q a n ın   vəziri  «Sən  Zülqərneynin  üs- 
tünə  gəncləri  göndərdin.  O n ların   içində  sınanmış,  yaşlı  sa- 
vaş  əri  bir  a d am ın   olması  zəruri  idi»  deyəndə,  xaqan  «yaş- 
lı,  təcrübəli»  m ən asm d a  «ögəmi?»  dem işdir,  vəzir də «bəli» 
deyə  cav ab   vermişdir.  X a q a n   d a   yaşlı,  sınanmış  bir  adam  
göndərmişdir.
T ü rk lər  Zülqərneynin  a v a n q a rd   hissəsinə  bir  gecə  basqını  düzəltmişlər, 
düşm əni  moğlub  etm iş b r.  T ü r k b r d ə n   biri  Zülqərneynin 
əsgərlərindən  birini  qılıncla  v u r a r a q   göbəyinə qədər parça- 
lamışdır.  Ö b n   adam ın  belindo  içi  qızıl  d o lu   bir  kəmər  var- 
mış.  К э т э г   kəsilmiş,  altın lar  q a n a   bu lan araq   уегэ  tökü- 
lmüşdür.  Ertəsi  gün  tü rk   əsgərləri  q a n a   bulanmış  bu  altın- 
ları  görorək  bir-birindən  «bu  nədir?»  deyə  soruşmuşlar. 
Biri  «altun  kan»  deyo  cav a b   vermişdir.  Ətrafdakı  böyük
Divani'ı  lü ğ a t-it-tü r k  
| 55
bir  dağa  dorlıal 
bıı 
adı  qoymuşlar.  U yğur  ölkəsinə  yaxın 
olan  bıı  dağın  olral'ında  türk  kriçorilori  yaşayırlar.  Zül- 
qorneyn  bu  geco  b asq m m d an   sonra  türk  xaqanı  i b   sülh 
bağlam ışdır.
Л  А  I  a:  bodonindo  alalıq  olan  adam .  Aşağıdakı  məsəldə  də  işbdil- 
mişdir:  « 
j
 
crİS  kişi  alası  içtin,  yılkı
alası  ta ştın = a d a m ın   alası  içində,  heyvanın  alası  çölündədir 
[dışındadırj».  Bu,  y altaq lan araq   müxalifət  və  xəyanətini 
gizləyən  a d a m   haqqında  deyilir.
VI 
Л  1 a:  bir  ədatdır,  «təbsm ə!»  deməkdir.  «VIVİ  ala-ala  =  yavaş-yavaş».
Bu  sözo  <-* ge  və  J   1  horfbri  [—gil  şəkilçisi]  artırılaraq  «JSVİ 
alagil»  şəklindo do deyilir.
VI  U  1 a:  qırda,  çöldə əlamot,  nişan.  Bu  atalar sözündo do  işlənmişdir:
ц  ^ 
лJl J j j  LuıL v!
L
u
A
j
«U ia  bolsa,  yol  azmas,
Bilik  bolsa,  söz yazmas».
Ə lam o t15'  olsa,  yol  azmaz,
Bilik  olsa,  söz çaşmaz.
( ( 'öldo  olamot,  nişan  qoyulsa,  yolu  azmazlar,  adam   bilikli  olsa,  sözün- 
do yam lm az).
VI 
1
  1  a:  bir  çay  adıdır.  T ü r k b r d o n   yağma,  toxsı  vo  çigil  boylarınm  bir 
qismi  bu  çayın  sahillorino  enir.  Bu  irmaq  lıirk  elbrinin 
C e y h u n u d u r .
/iıı  atalar  sö/ündnn  b e b   çıxır  ki,  (ü rk b r  qodimdn  «Vİ  и1а=г>1ато(мЬп,  yəni  yol 
işarnbrindon  istifadn  cdirmişlor.  Bu  mokımat  türk  mədmıiyyot  tarixi  iiçüıı  çox  rnühüm 
nhom iyy.ıt  daşıyır.

156
Mahmud Kaşğari
tfll  İ 
1
  i: 
ili  kap u ğ   =  bir  təhər  bərkidilmiş,  açarsız da  açıla  bibeək
qapı».
Ь>(  U  m   a:  ana.  Tibetcə.  Bu söz o n la ra  ərəb  dilindən  qalmışa  bənzəyir.
bi  U   m  a 154:  evə  gob n   q o n aq .  Bu  məsəldə  də  işbdilmişdir:  «  ^  
uf 
Л&  u m a  kəlsə,  kut  k əlir= q o n aq   gəlsə,  q u t gələr».  Bu  beyt- 
də də  işlədilmişdir:
Ы
Laf Uu jjil  <_)İ
ja
L J
j
I  jdS
«Kəlsə  kalı yarlığ  b o lup yunçığ um a,
K əldür an u k   bolmış  aşığ  tu tm a  uma».
Gəlsə əgər sənə yoxsul  bir q o n aq  
H azır aşı dərhal  gətir,  gecikdirmə.
(Əgər  pərişan,  qəlbi  sınıq  bir  q o n a q   gəlsə,  hazır  olan  yeməyi  dərhal 
o n u n   q ab a ğ ın a   qoy,  gecikmə).
U A n a :   ana.
B U  B A B I N  Ğ Ü N N Ə L İ L Ə R İ
A  n  q 
1 1
:  q aza  bənzər qızılı  rəngli  bir quş,  flaminqo.
A  n  q  u  t:  içki  qıfı,  ağızlıq.  Bu  məsəldə  d ə  işbdilmişdir:  «
Jj\ 
’S3  L
m
L  yurt  kiçük  bolsa,  a n q u t  bedük  ur  =  deşik 
kiçik  olsa  da,  qıfı  böyük  eb » .  Bu  söz  kiçik,  əhəmiyyətsiz 
işi  böyük  göstərən  a d a m la r   barəd ə deyilir.
154  Seçkin  Əıdi  ilə  Sərap  Tuğba  Yurtsevor  bu  sözü  «ümə»  kimi  oxumuşlar.  Beytin  ilk 
misrasındakı  «ııma»nı  «iimo»,  ikinci  misrasındakı  «uma»  söziinü  isə  «uman,  gözloyon» 
kimi  (DLT-2005,  s.637)  monalandımuşlar.  Biz  buna  qatılm ıınq.  İlk  «uma=qonaq»dır. 
ikinci  «um a»  iso  «u-mak=gecikdirınok»  mosdorindon  gəlon  «ıı-ma=gecikdirım»  sözü- 
ııüıı  əmr  şəklidir.
Divanü lüğat-it-türk
157
jS J   A  n  q  a  r:  «ona»  ovozinə  işbnən  bir  sözdür. 
a n q ar  aydım  =
oııa  dcdim».  Bu  bənddə də  işbdilmişdir:
<*£ 
■ »ı 
^jui
uSL,,  \\  U Lu fjjjj
u£ jIS ( j j k
uSİI------J  j j |  jiljŞ
«A ydum   anq ar,  səwük,
Bizni  taba  nə əlük,
Keçtinq  yazı
155
  kərik,
K ırlar ədhiz,  bədhük».
D edim   ona,  sevgilim,
Bizim  tərəfə doğru 
Böyük çölü  keçdin,
Necə gəlib çıxdın?
(Sevgilisinin  xəyalından  bəhs  edərək  deyir:  sevgilim,  yiiksək  təpələri, 
u zu n   qırları,  böyük  çö lb ri,  yazıları  keçorok  bizə  песэ  gəlib 
çıxdm?).
Ü  n  q  ü  r:  hin,  m ağ ara,  yuva.
İ  n  q  i  r:  aydınlıqla  qaranlığın  bir-biıinə  qarışması.  Oğuzlar  b u n a  
«*И imir»  d eyirb r.
A  n  q 
1
  z:  dənli  b it k ib r   biçildikdən  sonra  tarlada  qalan  k ö k b r .
İ  n  q  э  s: 
inqəs  kişi  =  n a b n b d   kimi  sağm a-soluna  baxan
ad am ».
A  n  q 
1
  1:  « 
5
Й ı3*' 
anqıl  açuk  kap u ğ   =  taybatay,  b ü sb ü tü n   açıq 
qapı».
155  «Yazı» (çöl)  sözü  basma  və yaznıa  ııiisxodo 
bolozi»  şoklindodir.  liosım  Atalayın 
fikıinco,  bu.  imla  xotasıdır  (D LT,  I,  s.94).  Biz  do  homin  flkıi  qobul  ediıik.  «Yazı»  sözü 
horn  do çöl  demokdir.  Məsoloıı:  Qarayazı.

ü ^ !  Ö n q i   n:  «başqası»  dem okdir.  « J &   ü M   ^   Ji  bu  a tta n   önqin  Ы -  
d ü r  =  bu  a t d a n   başqasını  gətir».
1 5
 x 
M ahm ud Kaşğari
M ücərrəd  sözlor qismi  bitdi.
Divarıü lüğat-it-türk
159
ZİYADƏ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ 
H Ə R   C Ü R   H Ə R Ə K Ə S İ İLƏ 
Ə F ’ƏL B A B I 
A  r  m  u  t:  arm u d .
A  r t  u  ç:  ard ıc  ağacı.  K aşğarda  bu  adda  iki  kənd  var.
Ü  ç 
1
  ü  ç:  başları  bir  domirlə  birləşdirilərək  üç  çubuqla  düzəldilən 
dovşaıı  təlosi. 
jf О  d  h  ğ  u  ç:  od  şöləsi. 
çc-J  A   r  ğ  u  ç:  insanın  aldandığı  şeylor.  « ö j j '  
arğuç  ajun  =  fani 
d ü n y a» .
Ə  г  к  о  ç:  crkəc,  tokə.  Bu  mosoldo  do  işlodilmişdir:  «  jj&
orkəç oti  om  bolur,  oçkii  oti  ycl  bolur  =  erkoc 
oti  d o n n a n   kimi  xcyirli  olar,  kcçi  oti  ycl  olar».
Ö  г  к  ü  ç:  dalğa. 
ı_i>*  sııw  örküçlondi=su  dalğalandı».
ç i j  Ö   г  к  ü  ç:  q ad ınların   başındakı  saç  hörgüsü,  topası.
Ö   г  к  ü  ç:  sacayağı.
A  d  h  ğ  ı  r:  aygır.
jS-lf  Ü  1  к  э  r:  ülkər.  Savaşda 
iilkor  çorig»  adlı  bir  hiylə  var.
Əsgərlor  hor  y andan  bölük-bölük  toplaşır,  biri  iroliloyincə, 
о  birilor  do  o n u n   dalınca  gedirlor.  Bu  hiylo  ilo  moğlubiyyət 
az  olur. 
j s j   Ə  r  w ü  z:  kişi  adıdır.

160
Mahmud Kaşğari
j s j  
0
  г  к  ü  z:  «uu*-j
2
>J  ərkiız  suw  =  yazbaşı  qarın  və  buzun  əriməsin- 
dən  hasil  olan  su,  q arq ara» .  Bu  bənddə də işlədilmişdir:
Öi’jJ i ıS^i
J
J  
(ilw
j * M j» j
« Y ay   b a ru b a n  ərküzi,
A k tı  akın m unduzı,
T oğdı  y aru k   yulduzı,
T inqlə sözüm   külgüsüz».
Y ay g ə b n d ə  qarq ara,
Axdı  axın  selləri.
D o ğ d u   p arla q  ulduzu,
D inlə məni  gülmədən.
(B ah ar  gələndə  ərimiş  q a rla rd a n   coşqun  sellər  axdı.  P a rla q   dan  ulduzu 
doğdu.  Səni  çaşdıracaq  sö zb rim i,  lütfən,  gülm ədən dinlə). 
Ö  g s  ü  z:  dərrakəsiz,  çaşqın.  B unun  əsli 
ö g » d ü r 156.  Ağıl, zəka 
və  d ərrakə  m ənasındadır.
О   t  a  m  ı  ş:  kişi  a d ı d ır 157. 
o - jj '  A  d  h  r ı  ş:  h a ç a lan an   yolun  başı.
156  Bəsim  Atalay 
sözünü  «öksıiz»  kimi  oxum uşdur  (DLT,  I,  s.  96),  əslinda
«ögsüz»  olmalıdır.  K ökü  «ög»  olııb  ağıl,  dnrrako  deməkdir.  «Ögə»  (ağıllı)  sözü  dn 
buradandır.  Bu  sözü  «öksüz»  kimi  oxuyaıı  Salih  Mütollibov  onu  «yetim,  пэ  etdiyini 
bilməyən,  öksüz.  Əslində  «öksiiz»  sözü  «ağıl,  idrak»  monasındakı  «ög»  sözüııdən 
yaranmışdır» şəklində  torciimə etmişdir  (TSI),  I  tom,  bet  122).  Hüseyn  Diizgün
s.  123)  «öksüz»,  Seçkin  Ərdi  i b   Sorap  Tuğba  Yurtscvər  (DLT-2005,  s.37l)  vo  çiıılibr 
«ögsüz»  kimi oxumuşlar  (DLT-Çin,  I  cild,  s. 104)..
157  J*äl оГəl  babına  uyğun  olması  üçün  bu  söz  «tA*5f Otaıııış»  dcyil,  «<_>M Ötmiş/Utmış»
şəklində  o.xunmalıdır.  Lakin  t  hərfindən  sonra  fətha  hərəkəsinin  varlığı  buna  yol 
vcrmir.  Bu  sözü  Bəsim  Atalay  (l)L T .  1,  s.96),  Salilı  Mütallibov  (TSD,  I  tom,  bet  122) 
və  Hüseyn  Düzgün 
J   J  s. 123)  «Otamış».  çinlibr  isə  «Ötənıiş»  kimi  oxumuşlar 
(DLT-Çin,  1  cild.  s.I04).  Seçkiıı  Ərdi  i b   Sorap  T uğba  Yurlsevər  (DLT-2005.  s.626) 
«Utmış»  kimi  vermişbr.  Sonuncu  variant  daha  ağlabatandır.
Divanü lüğat-it-türk
161
Ö   d  h  г  ü 
ş
: 
iki  şcy  arastn da  scçim  etmok;  dilemma, 
o-pjl A  d  h  ğ  ı  ş:  bir yer  adı.
cfeü  E  d  h  g  i  ş:  Ö zçənddo  yerbşən  bir  türk  oymağı.  Əsli  « 
egd- 
hiş»dir.  Bu  sözdə  alt-üst  olm aq  mənast  vardır.
Ə  r  t  i  ş:  yəm ək  çöllərində  olan  bir  çayın  adt.  Bir  gölə  töküliir. 
Çoxlu  qollart  var.  Bu  çaya  « 
o
-
j
J   Ərtiş  suwı»  deyilir. 
Sözün  k ö k ü   «ərtişmok»  m əsdərindən  olan  «o*iJ  ərtiş»  kö- 
k ün d ən d ir.  «Gəl  yarışaq,  görək  hansımtz  d ah a  irəli  keçə- 
сэк»  dem əkdir.
o-jJ  İ  r  t  э  ş:  araşd ırm a,  istəmə.  Bir  iş  xüsu su n d a  xalq  arasında  baş  ve- 
гэп  m übahisə,  diskussiya.«<$^  u**j!  irtəş  kopdı  =  m üba- 
hisə qızışdı,  т э г э к э  q o p d u » 158. 
u&J  А  г  к  ı  ş:  k arv an .  Bu  deyim də  də  işbnm işdir:  «  <_£U
yırak  ycr  sawtn  arkış  kəld ü rü r  =  iraq  (uzaq)  yerin 
sözünü,  xəbərini  karvan  gətirər».  Bu,  orobbrin 
J j j j
3
 ^  
sözii  kimidir.
о - У   А  г  к 
1
  ş:  y u r d u n d a n   uzaq  düşm üş  ad am ın   yanına  g ö n d o rib n  
adam .  « j &  
^
  anınq  arkışı  koldi  =  onun  xoborçisi
gəldi».  Bu  söz  «m oktub»  mənasınt  d a  ifado cdir. 
o - P   A  1  к  ı  ş:  alqış,  d u a   etmək,  kimisə  öymək,  yaxşılıqlarını  saymaq.
IS tSj Jİ  ol  boggə  alkış  bcrdi  =  о,  Ьоуэ  alqış,  d u a  
etdi».  «(JSjx  о-ЭД 
yalavaçka  alkış  bergil  =  M oham ­
med  peyğombara  salavat  çevir». 
t i t f  О  t  r  u  ğ:  ada.
A 
1
1  t  ğ:  atlı,  « J  
atlığ  or  =  atlı  adam ». 
fcfcf О 
1
1  ıı  ğ:  otlu, 
otluğ  tağ  =  otlu  dağ».
ISK Dialcktbrimizdo öcoşmok  vo  bir-birini  itələımk  mnnasıııda  «irtişmok»  sözii  işbnir.

162
Mahmud Kaşğari
1 1 1 1
 ğ:  itli,  iti  olan,  « Л  
ıtlığ əw  =  köpəkli ev».
A  r 
1 1
 ğ:  q ad ın   paltarı.
А  r 
1 1
  ğ:  y ü k ü n   bir  tayı,  heyvana  yüklənən  qarşılıqlı  tay lard an  biri 
[müvazinət üçün].
A  ğ  r  ı  ğ:  ağrı,  bir  yerin  ağrıması.  Bədənin  harası  ağrısa,  oranın 
ağrısı deyə sö y b n ir,  «baş  ağrısı», «qarın ağrısı» kimi.
A  ğ r u ğ: 
£ jc l ağruğ sünqügi  =  onu rğ a  süm üyünün  ilk  fə-
qərəsi».
О  ğ r u  ğ:  dərənin  döngəsi.  « ^ j & f  
tağ oğruğı= dağın dönəməci, 
bitdiyi yer».
J ü t  1
1
1
1
 k 159:  T ıraza  yaxm  bir şəhər adı.
О 
1
1 u  k:  [Itlık əhalisinin dilində]  yemlik,  axur.
U  ç ğ u  k:  uçuq,  çökük,  xaraba.
J j j l  A  d  h г ı  k:  ayrıq  otu.  Ərəblər b un a  «sil» deyirbr.
A   d  h  r  u   k:  oğuzca  «başqa,  ayrı»  deməkdir.  D igər  t ü r k b r   bu  söz 
əvəzinə 
adhın»  d ey irb r.  Aşağıdakı  məsəldə  də  işlədil- 
mişdir: 
<-SL
2
 
adhın  kişi  nənqi  nənq  san-
m as  =  özgəsinin  malı  mal  sayılmaz»,  (başqa  ad am ın   malı 
h ətta  sənin  əlində  olsa  b e b   m al  sayılmaz,  çünki  песэ  olsa, 
geri alınacaq).
О  
d  h 1  u  k:  qol  s ü m ü y ü n ü n   qalın yeri. 
j l j f  U  d  h  1 u  k:  inək  kimi  heyvanların a x u r d a  yatdığı  yer.  Arğuca.
U d h m a   k 160:  şəyird,  davamçı.
J
h
J  A  r t u  k:  artıq,  ziyadə.
159  Salih  Mütəllibov  «oxum uşdur  (TSD,  I  tom,  bet  124).  Hüseyn  Düzgiin  bunu 
s. 123)  «Itlık»  və
«otluk»  kimi,  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  T uğba  Yurtsevər  hər  iki  sözü  «utluk»  (DLT-2005, 
s.  626),  çinlilər isə «otluk»  kimi oxumuşlar  (DLT-Çin,  I cild,  s. 106)..
160  Seçkin  Ərdi  i b   Sərap  T uğba  Yurtsevər  bu  sözü  «udmak»  kimi  (DLT-2005,  s.  614) 
oxumuşlar.
Divanü lüğat-it-türk
163
0   r  t  a  k:  o rta q ,  şərik.  Bu  təbirdə  də  işb nir: 
J İ J   d t J
o rta k   ərdən  a rtu k   almas  =  o rtaq   öz  o rtağ ınd an   artıq  al- 
maz».  Bu  söz  insaflı  olması gərəkən  a d a m   barədə deyilir. 
J - j '  A j m u k:  ağ zəy.  Keçəl  adam ların dazlığı  b u n a   bənzədilərək «
JI
j
  a jm u k   taz»  deyilir  ki,  «başı  zəylə  suvanmış  daz»  de- 
m əkdir.  İki  məxrəc arasındakı  j   j  i b  deyilir.
Jj*-!  I  s  r  ı  k:  u şaq ları  pərilərə  və  bədnəzərə  qarşı  əfsunlam aq  ü çün 
d ə rm a n   hazırlan an   zam an  deyilir.  U şağın  üstünə  tü stü   ve- 
rib  «<
j j
4   J l H   ısrık-ısrık»  deyilir  ki,  bu  d a   «ey  pəri,  ısı- 
rılmış  olasan,  yəni qapılmış,  tutulm uş  olasan» deməkdir.
О  s  r u k:  b a ğ ırsaq lard a y aran an yel.
-( U  s r ı k:  m ürgüləyən  adam .
j j c t   A  ğ d  u  k: 
JJc-f  ağd u k  kişi  =  bir уегэ p ən ah  gətirən,  n am əlu m
ad am » .  H ərflərin  yerdəyişməsi  nəticəsində  « J
cj
I  ad ğ u k » 
d a  deyilir.
<3
j
£I  A   ğ  r  u  k:  pılı-pırtı,  köhnə-kürüş,  ağırlıq.  « ı s ^   'J
j j
*  j j c i   je l  ağır 
a ğ ru k   k a y u d a   kaldı  =  köh n ə-kü rü ş  h a rd a  qaldı».
1  w  r  ı  k:  ibrik.  Bu  söz  həm  tələffüzdə,  h əm   də  m ə n ad a  ərəbcəyə
u yğ u n d u r.  A ncaq   ч*  b  hərfi  türkcədə  <-i  w  olm uşdur.  Bu 
b ənddə də  işbnmişdir:
’jA  JŞ j  ja 
,
М
 5L 
(jj
«Iwrık  başı  kaz layu,
Sağ rak   tolu  köz  b y ü ,
Sakınç kudhı  kizləyü,

164
Mahmud Kaşğari
Tün-kiın  bilə səw nəlim 161».
İbrik  başı  qaz kimi,
Sürahi  dolu  göz kimi,
Qayğını  q u y u d a  gizlədib,
G eco-gündüz sevinək.
(İb ıik   başı  qaz  boynu  kimi  dim dik,  piyalə  isə  göz  kimi  doludur.  Gəl 
qayğını göm ək  və  gecə-gündüz şadlıq  edək).
j j b '   U  к  r  u  k:  kəmənd.  Bu  a ta la r  sözündə  də  işlənmişdir:  «  О?!#  j f i j  
cfaй  
o-USİ  tağığ  ukru k ın   əgməs,  tənqizni  kay-
ğıkın  bügm os= dağ  kəm əndlə  əyilməz,  dəniz isə qayıqla  qa- 
panmaz».  Bu  söz  « b ö y ük   bir  iş  kiçik  bir  səbəblə  yarımçıq 
qalmaz»  yerinə  işlədilir.
О  к  1 u  k:  sədəq,  sadax,  ox  qabı.
<5?^  А  1 ç а  к:  xoşxasiyyot,  y um şaq,  təvazökar.
(j^f О   1  d  u  k:  nalsız, 
o ld u k   at  =  nalsız  at».  Başqa  heyvanlar
üçün  də sö yb n ir.
A  1 ğ  u  k:  K aşğ ard a  bir  kənd  adı.
A m  г  а  к:  « J ^  
a m ra k   k ö n q ü l  =  saf, eşq  i b  qızan  könül».
İ  p  r  ü  k:  turş  yeməkdon  bağırsağı  tutulan  adamııı  qarnmı  açmaq 
üçün  yoğurdla  siid  q arışd ırılaraq   v eribn   dorrnan.
Ə  p  m  э  k:  yağma,  toxsı  boylarının,  oğuzların  vo  qıpçaqların  bir 
qisminin  dilində  «çörək»  demokdir.  Bunuıı  ərəb  dilindo 
örnoyi  vardır.  Мэхгэс  qalınlığı  sobobilə 
p  hərfinin  j   vav 
hodiııo,  j   vav  hərfinin  ^   t  hərfino çevrilmosi  kimi:  песо  ki, 
and  içərkon  billah.  vallah,  tallah  deyilir.  Foqot  bu  qayda 
türkcəyə  uyğun  deyil.
Iftl  Basma  nıısxədo  «sowinnlim»,  yazma  nüsxodə  «sown.ılim»  kimi  veribıı  söziin  doğru-
sli
  lıeca  vəzniııin  təbbino  görə  ikinci  variant  olmahdır.
Divanü lüğat-it-türk 
165
Ə  t  1  i  k:  ət  aıslan  çongol.  Kosilmok  iiyün  h a/ııia n a n   q o y u n a  da 
otlik»  deyilir.  « j ’j* 
otlik  kov  =  otlik  qoyun», 
ətlik  kişi  =  kök  adam ».  Ət  sahibi  olan  a d a m a   iso 
yum şaq  kafla 
ətlig  kişi»  deyilir.  Məqsodim  heç
do  b ü lü n   sifotlori  söylomək  deyil,  ancaq  söybm odon  keç- 
mək  m ü m k ü n   olm ay an lar istisnadır.
Ə  t  г о  k:  rəngi  qızda çalan   sari  adam .  Oğuzca.
Ü  t  r  ü  k:  hiybgor,  ütücü  adam .  Oğuzca.  Bu  beytdo do  işbdilişdir:
J ----- ÄJ tSjj j J  ^
j
C-İ 
uSjjf
jl_İ3  L£_J
öj
 
и ш
« Ü trü k   ö tü n   oğrılayu  yüzgə  bakar,
Əlkin  taşup,  bermiş  aşığ  b a ş k a