Эя я ч, fQ andaM,J



Yüklə 114,06 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/42
tarix25.03.2017
ölçüsü114,06 Kb.
#12337
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   42

180
Mahmud Kaşğari
tüno  atılsa,  q o y u n u n   əti  saralar,  yatan  ad am ın   üstt'ıno  atıl- 
sa,  sidik  tu tu q lu ğ u n a   uğrayar.
A  1
1
  u  n:  altın,  qızıl.
Ö   m  g э  n:  şah  d a m a r ın  iki  tərəfındə olan  dam arlar.
ü 1^ !   I n q a n 177:  dişi  dəvə.  H əm in   söz  bu  məsəldə də işbnmişdir:  «
J iS i &  
ın q a n  m q rasa,  b o tu   bozlar  =  dişi  dəvə inləsə,
егкэк  dəvə  h a y   verər».  Bu  söz  q o h um ların   bir-birinə  olan 
yaxınlıqlarını,  d ü ş k ü n lü k b rin i göstərir.
BU BABIN MİSAL OLANLARI
о -Ц Л 0   у  n  a ş:  oynaş.  B aşq a bir a d am la sevişən  qadın. 
сзЦЛ О   у  n  а  к:  «JSLul  JU
j
I o y n ak  iş b r= o y n a q , şux 
qadın».
о Ы  А   у r a  n:  ayran.
J
 
VAV HƏRFİ ƏLAVƏ EDİLƏNİ
jclLf О   у  n  a  ğ  u: 
oynağu yer  =  o y n an ac aq   yer».
BU BABIN MƏNQUSU
d M   U  1 у  a  n:  bir  bitki  kökü.  Q oxusu  gözəldir,  yeyilir178.
177  Salih  Mütollibov  bu  sözü  «inqon»,  «ınqarsa»  sözünü  isn  «iııqorsə»  kiırıi  vermişdir 
(TSD,  I  tom,  bel  142).  Scçkin  Ərdi  i b   Sərap  Tuğba  Yurtsevər  bu  sözləri  incə  səslibrb 
«ingon»  və  «inqərsə»  kimi  (DLT-2005,  s.  290)  oxumuşlar.
17S  Bəsim  Atalayın  fikrinco,  «йУ(  ulyan»  sözünün  imlası  yanlışdır.  Onun  izahına  göro. 
bu  söz 
ölənq»  olmalıdır.  O,  fikrini  dastəkbınok  üçün  «Lüğoti-çağatayi»yə  v,ı
R adlovun  liiğətinə  müraciot  edir  (DLT.  I,  s.  121).  Digor  naşirlər  homin  sözii  «ulyan» 
kimi  vermişbr.  Çinlibr  (DLT-Çin.  I  cild,  s. 131),  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  Tuğba  Yurtse- 
vər də  bu  sözü  «ulyan»  kimi  (DLT-2005.  s.  621)  oxumuşlar.
Divanü lüğat-it-türk
181
BU BABIN ĞÜNNƏLİLƏRİ
Ə  r  n  q  э  k:  b arm a q .  Bu  məsəldə  də  işlənmişdir:  «  j у  
cAy
o - b j   beş  ə rn q ə k
174
  tüz  ərməs=beş  b arm a q   bir  olmaz», 
пссэ  ki,  insanlar da  bir deyillər.
i-SLSJjf 
0
  r ı ı q ə k :   kirəc,  gips.
,juä  FƏ’AL VƏ FƏ'UL BABI
А  1 u  ç:  soyumuş,  soyudulm uş  n ə sn ə180. 
jVİ  U  1 a  r:  kəklik.
Jjjl  E d  h  i  z:  hər  şeyin  yi'ıksəyi.
j j J j \   U  s  и  z: 
S y * J  usuz  kişi  =  yuxusuz adam».
I s  ı  z 181:  ipə-sapa  yatm ayan   şıltaq  uşaq.
Ə  g  i  ş:  m etal  əridilən  zam an  çıxan  pis  şey b r,  şlak.
İ  g  i  ş:  harınlaşm ış  heyvan,  at.
*—
E  w ə  к:  «ji 
ewək  ər=tələs/k/ən,  ü t ə b k   adanı».
Ə  1  ü  к :  istehza ctmək,  məsxərə  etmok,  o b   salmaq.
£V(  U   1  a  ğ:  ulaq.  Bəyin  əmri  i b   çap a -çap a  gcdon  p oçtalyonun  (çapar) 
b aşq a  bir a ta   çatıb  minincnyo  qodor  miıuliyi  at.
£Vf  U 
1
  a  ğ:  yam aq,  p altar yamağı.
(Jliki  U  x  а  к:  qaysını  sıxaraq  əldo  o lu n an   şiro.  Bımdaıı  şorbot  hazırlanır.
174  Bosim  Atalay  bıı  sözii 
ərnqok» ( P L l ,  I,  s.  121),  Salilı  Mütnllibov  «erənqək»
(TS1),  I  tom,  bct  143).  Hiiscyıı  Düzgün  «ərnnqok» 
J  J  s.  133).  Seçkin  Əıdi  i b   Sərap 
Tuğba  Yurtsevor  (DLT-2005,  s.263)  və çinlibr  «ornqok»  (I)LT-(,'iıı,  I  cild,  s.131)  kimi 
oxumıışlar.  Baba  uyğunluğu  baxımından  ilk  və  son  variant  doğrudur.
İSH  Bnsiın  Atalaym  qcydino görə,  bu  sözün  dig.ır nmnası  «şaflalı»dır  (DLT,  I,  s.  122). 
ısı  C/inlibr  (D LT-Çin,  I  cild.  s. 132)  və Scçkin  Ərdi  i b   Sorap Tuğba  Yurtsevər  bu  sözü 
«csiz»  kimi  (DLT-2005,  s.  266)  oxumuşlar.

182
Mahmud Kaşğari
U   ş  a  к:  çəkindirmə.  «jj*>  J b il u ş a k   söz  =   çəkindirmək üçün  deyi- 
b n   söz».
JLuıf  U   s  а   l 182: 
JU-I usal  kişi  =  iş  bilməyən  adam ,  qafil».
Jli!  İ  n   а 
1
:  anası  əsilzadə,  atası  sadə  x a lq d a n   olan  b ü tü n   g əncbrə  ve- 
r i b n   ad.  Bu,  dəyişməz.
BU BABIN MİSAL OLANLARI
о-У   А   у  a  s:  «ı-SjS 
a yas  kök  =   açıq  h ava,  açıq  göy».  Ü z b ri  parlaq 
o ld u ğ u  ü çün  kölələrə «o-M ayas» deyilir.
üJjf  U   t  u  n:  dəyərsiz,  alçaq.
BU BABIN DÖRD HƏRFLİLƏRİ
Ö   g  э  y:  d o ğ m a   o lm ayan,  «I
j

ögəy  a t a   =  ögey  ata».  B unun  ki­
mi  «Jc( ^ısf ögəy oğul»,  « J
js
 
ögəy  kız»  d a  deyilir.
U   m   a  y:  yoldaş.  Q ad ın   d o ğ d u q d a n   s o n ra   onun  q a rn ın d a n   çıxan 
m ü rək k ə b   kimi  nəsnə.  B u n a  «uşaqlıq  yoldaşı»  da  deyirbr. 
H əm in   sözə  bu  məsəldə  də  rastlanır:  «
j j
I
j
 
^Ь>(
u m a y k a   tapınsa,  oğul  b u lu r = u m a y a   yalvaran  qadının  og­
lu  [uşağı]  olar».  Q ad ın lar um ayı  uğurlu  sayırlar.
HƏR NÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ  ^
 FƏ’Lİ (FƏ’LA)  BABI
W J   A   r  p  a:  arpa.  «A rpa»  sözü  bu  məsəldə  də  işbnmişdir:  «
i-Soja  tJİ  j±uı  lijlt  o-bıjlil  arpasız  at  aşumas,  arkasız
182
  S e ç k i n   Ə r d i   ilə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u r t s e v ə r   « o s a l »   ( D L T - 2 0 0 5 .   s.  3 6 2 )   k im i  o x u m u ş l a r .
Divatıü lüğat-it-tür/c
183
alp  çərig  sıy u m as= arpasız  at  çöl  aşmaz.  arxasız  alp  qoşun 
basmaz»,  (arpasız  at  yoxuşu  aşa  bilməz.  igidin  arxası  ol- 
masa,  döyüş  səfini  yara  bilməz).  Bu  s ö z b   hər  bir  işdə  kö- 
m ə k b şm ə k   tövsiyə olunur.
О   r t  u:  orta.  hər  işin  ortası. 
jfiJ О  r  t  u:  « J   j j J  o rtu   эг  =  o r ta  yaşlı  adam».
[ y j  О  r  t  u:  « ( y j j J  
əw  o rtu s u   =  ev  ortası».
О   r  t  u:  «jjjf ü j s   k ün  o rtu su   =  günorta».  Çigilcə.
I
j j
!  E  r  t  э:  ertə.
A  r ç ı:  ЬеуЬэ,  xurcun. 
j j j f   О   r  d  u:  x aqanın  o tu rd u ğ u   şəhər;  [iqamətgah,  saray,  paytaxt].
B urad an   a lın araq   xaqanların  o tu rd u ğu   K aşğar  şəhərinə 
O rd u   K ən d »  deyilmişdir. 
j j J   О  r  d  u:  B alasağun  yaxınlığında  bir  şəhər,  fiqamətgah).  Balasağun 
şəhərinə  «jJjf Jj5 K uz O rdu»  deyilir. 
j j J   О   r  d  u:  « ^ b  j j J   o rd u   başı  =  xaqanın  sarayını  və  ya  çadırını  dö- 
şəyən  şəxs,  fərraş». 
j j J   О   r  d  u:  siçan  və  köstəbək  kimi  to rp a q d a   yaşayan  heyvanların  yu- 
vası.
j j J  О   r d  u:  «JI
j
 j j j (  ord u   tal  =  h am am   otu».  İki  bhconin  (türk  və  türk- 
mon)  birində.
Ə  к  d  ü:  qılınc  qını  və  b u n a   bənzər  şeybri  oym aq  üçün  işlənon  ucu 
əyri  bıçaq.
ıs-^l Ə  к  d  i:  sığır  və q o y u n   kimi  heyvanların  kosildiyi  yer,  sallaqxana.
Ə  m  d  i:  indi. 
əmdi  kəldim=indi  goldim».  O ğuzlar  əlifı
kəsro  i b   əvoz edərək  «imdi»  deyirbr.  Bu  bonddə  də  işbnir:
ı_j_İS  *  ^  't

18 4
Mahmud Kaşğari
(»_JJ*J 
j V   l- J l
« Ö pk əm   kəlip oğradım ,
A rslan  layu  kökrədim ,
A lp lar başın  toğradım ,
Əmdi məni  kim tutar?»
Ö fkəm  gəldi,  uğradım ,
A slan kimi  kükrədim ,
A lp lar başın doğradım ,
İn di məni k im   tutar?
(Qəzəblə  d üşm ənin  ü sü tü n ə  getdim,  aslan  kimi  kükrədim ,  düşmən  əs- 
g ə r b r in in   başmı  bədənindən  üzdüm ,  məni  kim  tutar,  kim 
qab ağ ım ı  kəsə bilər deyə qışqırdım).
U  m  d  u:  istək,  dilək,  um unc.
'Jj' A   n d a:  o rad a,  o rd a. 
tsjjf О p r ı:  çuxur,  çökək.
О   t  r  a:  orta.  Y an ları  olan  hər  şeyin  ortası.  Bu  söz  «j3jf  ortu»  sö- 
zündən  əmələ gəlmişdir. 
j j j
I  А  у  r  u:  «başqa,  elə  isə,  deyilsə»  m ənasında  bir  sözdür.  «  bU
J İ «'  С
у
* L
*"1
 m u n u   tiləməsə  sən  ay ru   пэ  kərək  =  bunu 
deyilsə,  b aşqa  пэ  istəyirsən»,  (buna  razı  deyilsənsə,  onda 
пэ istəyirsən).
cfjj* A d  h  r ı:  buğ d a  təmizləmək  üçün  istifadə o lu n an  alət. 
l
S j*' A d  h  r  ı:  iki  yam   olan  hər nəsnəyə  də  « j j j '  adhrı»  deyilir.
A  d  h  r ı:  «£& ts jj' adhrı  butluğ  =  baldırı,  budu  açıq  adam».
О   t  r  u:  hər  şeyin  qarşısı.  « j &  jjj(  ISLL» Jj(  ol  m a n q a   o tru   kəldi  =  о 
mənim  q a rşım d an   gəldi».
A  s  r a:  alt,  aşağı.
Divanü lüğat-it-türk
185
İ  s  r  o:  aşağı.  soııra.  « Jj' 
ü
-^1
  Jf  ol  andan  isrə  ol  =  həqiqətən  о
o n d an   aşağı  vo sonradır».
A  s  r  ı:  qaplaıı.  İki  roııgli  ipə  «£*" 
asrı  yışığ»  deyildiyi  kimi, 
q ap lan   rongiııə  bonzədiyi  üçün  iki  rəngli  hər  şeyə  «asrı» 
dcyilir.
j
О   ğ  r 
1
:  oğru.  «Ji  <
5
jc-f 
я  bu  nənq  anınq  oğrı  ol  =  bu  nəsnə
o n d an   aşağıdır»18-1.  Bu  misalda  əsas  şey  £   ğ  hərfmin  kəsrə 
olaraq  söybnm əsidir.  A ncaq  bu  hərfın  kəsrəsi  atılaraq  qı- 
saldılmışdır.  Ərəb  dilində  də  b e b   şe y b r  var.  Məsələn:  ‘&   ‘ü!
j j ü   Ə g r  i:  əyri.  Bu  atalar  sözündə  də  işbnmişdir:  « 
j5L
j i :  
j j
S,\  (jljjj  J b  
4
boynın  əgri  ter  =  ilan  öz  əyriliyini  bilməz,  dəvənin  boynu 
əyridir  deyər».  Bu  söz  öz  ayıbına  kor  o lm ayan  adam lar 
b arədə  söybnir.
ijSİ  Ü  g  г э:  tu tm a c a   bənzər əriştə  şorbası.  Tutm ac  d a h a   sulu  olur. 
tjjü Ə  1 r  i:  oğlaq  dərisi.  Bir d  ziyadəsi  i b   «əldiri»  do dcyilir. 
j j
 
J 
A r j  u: çaqqal,  (iki  т э х г э с   arasındakı  j j   ib).  Bir dəstə  a d a m   bir
şeyin  otrafında  toplaşdığı  zam an   « &£  
kişi  arju-
layu  kurı»  dcyilir,  yəni  çaqqalların  a d am   yemək  üçün  bir 
yero  toplaşdıqları  kimi  cam aat  da  bir  уегэ  yığışdı  de- 
məkdir.
A  r  s  u:  doyorsiz şey.  Oğuzca.
' j p j   A  r ğ  u:  iki  dağ  arası.  B undan  çıxış  cdərak  Talas  i b   Balasağun  ara- 
sındakı  şəh
3
r b r ə   də  «Arğıı»  deyilir,  çünki  o ra la r  iki  dağ 
arasıdır.
1(0  Bu  misal  səhvdir,  çiinki  oradakı  «oğrı»  sözü  «oğrıı»  məııasını  vennir.

186
Mahmud Kaşğari
U  r  ğ  a:  böyük  ağac.  Oğuzca.  A rğuca da  belədir.
!■*-»!.  I  m  ğ a:  icraçı,  təhsildar,  vergi  toplayan.
И А п   ğ  a:  «J  
a n ğ a   эг  =   dəyərsiz  adam ».  Dəyərsiz  hər  şey  üçün  iş- 
lədilir.
J j İ   r w  i: 
irwi k u la k   =  incə,  u zun qulaq».
J J . İ
 
r w  i:  H in d is ta n d a n  gətirilən dərm an.  Xəstələrə  verilir. 
läj'  A   г к  a:  arxa,  kürək.
А  г  к  a  :  çətin  a n la rd a   k ö m ə k   edən  adam .  Bu  məsəldə  də işlənmiş-
dir:  «o«Ujluı  l i j i    
arkasız  эг  çərig sıyumas  =  ar-
xasız эг düşm əni  basa bilməz».
Ö  p  к э:  ağciyər184.
Ö  p  к  э:  öfkə,  qəzəb,  hirs.  Çünki  öfkə  ağciyərdən  gəlir.  Bu,  birini  о 
birinə  yaxınlaşdırmışdır,  necə  ki,  ərəbcə  yağışa  d a   göy  [sə- 
mai]  deyilir.
Ö  t  к  i:  əvəz,  bədəl.  Çigilcə.  «&

 
№  Ji  b u   atk a  ötki  berdim  = 
bu atın  bədəlini  verdim».
0
 ç  к  ü:  keçi. 
j*->!  İ  ç  к  ü:  içki,  içilən hər şey. 
j ü l   E  h  d 
g  
ü:  yaxşı,  gözəl.  Bu  beytdə də  işlənmişdir:
MS 
jj
j ( j l 5 ü l   L*j( 
1....К
ilS (jj£l (jJÜjSİİ  jl£Jİ J
j
>
j
«Kəlsə  kişi,  a tm a   a n q a r ö rtər külə,
Bakkıl  a n q a r  edhgülügün  ağzın  k ü b » .
Y a n in a   bir a d a m   gəlsə,  üzünə y a n a r  kül  atm a,
Ağzın  gülərək  o n a  yaxşılıqla  bax.
184  Kilisli  basm a  nüsxədə 
öpkə»  sözüııü  verməyi  unutm uşdur,  Bəsim  Atalay  öz 
nəşrində onu  bərpa  etmişdir (DLT,  1.  s.  128).
Divanü lüğat-it-türk
187
(Y an in a  bir  a d a m   golsə.  on u n   ü/.üno  isti  kül  atm a.  ona  g ü b r   ağızla, 
xoşluqla  b a \).
Ə  г  к  i:  şəkk,  şübhə  bildirəıı  bir  odatdır. 
Jf  ol  kəlirmü
ərki  =  о  golirmi  ki».  Bu ədat  sual  ədatı  yerində  işbnir. 
jSjf Ö  г  к  ü:  hürgüc. 
jS—l Ə  s  к  ü:  ə b k ,   xəlbir.
Ə s  к  i:  köhnə.  «
ö jj
 
əski  ton  =  köhnə  paltar».
Ü 
1
  к ü:  əhd,  peyman.
ISJ 
0
 
1
  к  ə:  «cP^ 
əlkə  bulak  =  tü r k b r in   bir  bölüyü».
! ^ ( O ğ l  a:  gənc,  igid.  Arğuca.
f  U  ğ 1
1
:  K aşğ ard a  yetişən  dadlı,  ağ yerkökü. 
ь»31  A  d  h  m  a: 
b»j(  a d h m a   yılkı  =  yaşlı  olduğu  üçün  yük  vurulm a-
yıb  bu rax ılan   heyvan». 
k jf Ö   r m ə:  hörm ə,  «&* b jf  örmə saç  =  hörm ə  saç». 
b j i   A  z m a:  xayasının  dərisi  yarıldığı  üçün  qo y u n   sürə  bilməyən  qoç. 
b>j(  Ü j  m  ə:  tu t ağacı,  (iki  məxrəc arasındakı  j  j  ib).
U  s  m  ı: 
Usını  Tarım  =  islam  diyarından  uyğur  elinədək
axan  böyük  bir çay».  U yğur elində  q um a  qarışıb itir.
0
 g  m  o:  evin  kəməri.
L*s(  Ö  к  m  ə:  yığına, 
b^f  ökmr»  to p rak   =  yığma  torpaq».  Yığılan 
hər şeyə  b e b  dcyilir.
L*ll  A  1 m  a:  alm a.  Oğuzca.  Digor  t ü r k b r  
almıla» d ey irb r.
О   1 m  a lx5:  q ab -q ac aq .
If<5  Bosim  Atalayın  qeydino  göro,  kitabda  birco  dofo  işbtıon  bıı  sözün  песо  yazılacağı  və 
oxıınacağı  moluırı  dcyil.  O,  «oluk»  sözü  ib   ıııüqayiso  edorak  «b»ll  olma»  variantına 
üstiinlük  vcrınişdir  ( D L l',  I,  s.  130).  Salih  Mütnllibov  bıı  sözü  «ıılma»  şoklində  yazıb 
«kulda  pişirilqan  non  =  kııldo  bişirilon  çörok»  kimi  çevirmişdir  (TSD,  I,  bet  150). 
Hüseyn  Düzgiin  h.ınıin  sözü  «olma»  kimi  oxuyaraq  «kıızn»  kimi  torcümo etmiş 
J  J 
s.137),  Scçkin  Ərdi  i b   Sorap  Tuğba  Yurtsevnr  iso  «olma»  söziinii  «vaza»  kimi  məna- 
landırmışlar (DLT-2005.  s.356).  Demnli,  prin.sip etibarib  Bosiın  Alalay  haqlıdır.

188
Mahmud Kaşğari
Ö   t  n  ü:  bore.  « 
(jU jj <>  mən  yarm ak  ö tn ü   berdim  =  mən
borc pul  verdim».
A   ş  n  u:  əvvəl,  öncə. 
шэп  a n d a n   aşnu  kəldim  =
mən  o n d a n   əvvəl  gəldim».
Wi  A   n  d  a:  orada.  O ğ u zlar  «sonra»  m ənasında  işlətdikləri  zam an   əlifı 
n u n a   çevirərək  «and an »   d ey irb r.  A n caq   «orada»  məna- 
sında  işlədorkən  digər  t ü r k b r   kimi  «anda»  deyirbr.  ‘-ill-in 
и   n  hərfınə çevrilməsi  ərəbcədə  də m övcuddur.  M u sa  pey- 
ğəm bərin  hekayəsi  i b   bağlı  bir ayətində  ulu Tanrı  b e b  de-
mişdir: 
. B u rada  Ь» sözündəki  uül  ^  n  hərfınə
çevrilmişdir.  Ə ’ş a
186
  adlı  bir  şairin  aşağıdakı  sözündə  də 
belə  olm uşdur: 
j  Äjabü Aj'jjxj у  Lij^äUi LjLaHı V  j
B u rad akı 
sözü i b   d & ü   deyilmək  istonmişdir.
FƏ’Lİ BABI
İ  к  i187:  iki.
TƏRKİBİNDƏ с   NÇ HƏRFİ OLAN 
ĞÜNNƏLİLƏRİN 
F U ’UL BABI
Ö   t  ü  n  ç:  ödünc,  borc. 
LSoi 
q a
 
m ən  an q ar  yarm ak
ö tü n ç b erd im   =  mən  o n a  borc  pul  verdim».
ısft  «Divan»da  adı  bir  neçə  dofo  çokilon  vo  şeiıbrindon  ö rn o k b r  verilon  klassik  ərəb 
şairi  əl-Ə’şa  (?-629) cahiliyyə dövründon  islama  keçidin  on  tanınmış  söz sorraflanndan 
biıidir.  O,  Məhəmməd  peyğomboro  (s.ə.s.)  son  doroco  gözəl  vo  parlaq  bir  mədhiyyo 
həsr edərok  onu  təriflomiş,  ancaq  islam  dinino  kcçmomişdir.  Bu  mədhiyyə dini  ədəbiy- 
yatda  çox  məşhurdur.
IS7  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  T uğba  Yurtsevor  bu  sö/ü  e  ib   toşdidlo  «ekki»  (DLT-2005.  s. 
253) oxumuşlar.
Divanü lüğat-it-türk
189
g-uji  U  t  u  ıı  ç:  ayıb.  u ta n c. 
utunç  ış  =  utanılacaq  iş».  Əsli  ho-
ya  m ən asın d ak ı  « ^ f   uwut»  sözımdondir.
gj»'  Ü  ç  ü  n  ç:  sayda  üçiincii.
£-Ş!  İ  к  i  n  ç:  sayda  ikinci.
Q ayda:
1 0
-dan  aşağı  olan  sayJarda  kökə  özündən  ovvolki  sayın  arxasından 
gəldiyini  bildirmok  üçün  и  n  vo  £   ç  horfləri  f—nç]  artırılır. 
« j ü j j j j   törtiinç», 
beşinç»  kimi.  Bu  saylarm  osli
«Ljjj:  d ö rt»   vo  «<_>*“  beş»dir.  Bu  qayda  üzro  o nuncuya 
«güjjl  onunç»,  iyirminciyə 
yigirminç»  deyilir  ki,  on
d o q q u z d a n   sonra  gəlon  demokdir.  Bu  q ayda  dəyişməzdir.
Ə  r  i  n  ç:  ola/r/  ki,  bolko.  « ^ J  
J* ol  koldi  orinç  =  о  bolkə  gəldi, 
ola  ki,  gob».
5
-ijf  U  r  u  n  ç:  rüşvot.
gjjt  F,  r  i  n  ç:  naz-nem ot  içindo  yaşam aq.  Bozi  lohcolordə  iki  гпэхгэс 
arasınd ak ı  j   j  i b   « > J   crinj»  deyilir.
A  w  ı  n  ç:  bir  şeyo  alışma,  ovunm a.  «
c
s
J  ol  m a n q a  awındı  =
о  mono alışdı».
İ  к  i  n  ç:  sayca  ikinci  olaraq  golon.
Ö   к  ü  n  ç:  peşm anlıq.  «l
5
^  
ol  tolim  ö künç  ö k ü n d ü   =  о
çox  peşm an   oldu».
Ö   g  ü  n  ç:  öyiinc,  öyünmo.  «ı-SljS 
LiliUİJİ 
bu  işko  no  ögünç  kə-
rok  =  bu  işlo  öyünmoyo  ııo gorok  var».
U  1  ı  n  ç:  «cta 
ulınç  yol  =  düz  o lm ayan,  qıvrılan  yol».  Qıvrım 
olan  hor  nəsnəyo  b e b  deyilir.

190
Mahmud Kaşğari
İ
1
э  n  ç:  fıkrinin  səhv  olduğu  bəlli  olan   adam ın  bir  iş  h a q q ın d a  söz 
söyləməsini  qınam aq.
U   m  u  n  ç:  u m m a. 
^
  u m u n ç  tənqrigə  tut  =  u m u d u
tanrıya  bağla,  ta n rıd an   m ədəd  gözlə».
О   n  u  n  ç:  onuncu, 
onu n ç  y a rm a k   =  onuncu  pul».  Başqa
şeylər ü çü n   də b e b  deyilir.
£■“!  I  n  a  n  ç:  inanılan,  güvənilən.  B u rad an   alınaraq  «<-*
j
 
In anç  bəg» 
deyilir ki,  inanılan  bəy deməkdir.
HƏR NÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ ^
  FƏ’ƏLU BABINDA 
OLAN SÖZLƏRİN BİR BAŞQA NÖVÜ
A  
1 1
 n ç u:  atılan,  «<-£ЛЗ jşJjİ atınçu  n ən q   =  atılan  nəsnə». 
j* " !   İ  t  i  n  ç  ü:  itələnən,  « 
itinçü  nənq  =  it ib n   [itəbnən]  nəs-
nə».
I  d  h  ı  n  ç  u:  «&* 
ıdhınçu  saç  =  kişinin  s o n rad an   buraxılan, 
uzadılan  saçı».  Başqası  üçiin  do  b eb d ir.  Y ü k   vurulm ayan, 
buraxılan  heyvana  « < ^
6
* $   ıdhınçu  yılkı»  deyilir.
A r ı n ç u 188:  günah,  suç,  xəta.
A   w  ı  n  ç  u:  «<-&A3 jşjŞI  awınçu  nənq  =  ovunulan,  ahşılan  şey».  Bu­
n u n   üçün  cariy əbrə də 
awınçu»  deyilir.
А   к  ı  n  ç  ı:  axınçı,  gecə  ikən  düşməni  basan  əsgər.
I(<(i  Bəsim  Atalayın  qeydinə  göro, 
sözüni'm  ilk  horfin  hom  altında,  həm  də  üstündo
hərəkə  var  (DLT,  I.  s.  134).  Ç inlibr  (DLT-Çin,  I  cild,  s. 144)  və  Salih  Mütəllibov  bu
sözii  «arınçu»  (TSD.  1  tom,  bet  153),  Seçkin  Ərdi  ilo  Sərap  Tuğba  Yurtsevnr  isn
«irinçü»  (DLT-2005.  s.31)  kimi  oxumuşlar.
Divanü lüğat-it-türk
191
TƏRKİBİNDƏ  ^   NQ  HƏRFİ  OLAN ĞÜNNƏLİLƏR
A  b  a  n  q IX9:  «əgor»  mənasında  bir ədatdır.  «u*- '■“‘J* ö ** 
a b an q
sən  b a rs a   sən  =  əgər san  getsən».
О  t  u  n  q:  odun.
‘-Sjji  Ü  r  ü  n  q:  ağ  o la n   nəsnə.  Oğuzlar «J* ak» dey irb r.
Ö  r  ü  n  q 190:  g ə n cb rin   dırnaqları  üstündə  olan  ağlıq. 
tırn q ak   örünqi  =  dırnaq  ağlığı».
Ö  r  ü  n  q:  əfsunçuya,  sehrbaza  v e rib n   pul.  «  j a  
<-*Jl  əlig 
ö rü n q i  b er  =  əl  m uzdu  ver».
‘-Sjjf  Ü  г  э  n  q 191:  R u m   ölkəsi  yaxınlığında,  quzey  bölgəsində  bir  yerin 
adı.  D o ğ ru su  
Vərənq/[Varanq]»dır.
İ  r  i  n  q:  irin.
Ü  ş  э  n  q:  «o-Ij 
üşənq  taş  =  düz  qaya».  Başqa  bir  ləhcədə 
«uSJLiu  yüşanq»dir.
•-£-21  А  1  a  n  q:  «ıSJi 
alanq  yazı  =  düz  ova/lıq/».  Bu  söz  «açıq  qapı» 
dem ək  olan  « J M   anqıl»  kəlməsindəki  hərflərin  yer  dəyiş- 
məsindən  meydana  gəlmişdir.
BU BABIN MÜZAƏF OLANLARI
Ə  n  q  э  k:  d a m a ğ ın   iki  yanında  azı  dişlər çıxan  yer.
Im  Scçkin  Ərdi  ilə  Sorap  T uğba  Yurtsevnr  bu  sözü  «apanq»  (DLT-2005,  s.  145)  kimi 
oxumuşlar.
14,1  Seçkin  Əıdi  ilə  Sərap  T uğba  Yurtsevor  «öriinq»  imlalı  bu  vr>  bundan  sonrakı  sözü 
«ürünq»  şəklindo ( DLT-2005,  s.  639)  oxumıışlar.
141  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  Tuğba  Yurtscvər  bu  sözü  «oranq»  (DLT-2005,  s.  360)  kimi 
oxumuşlar.

192
Mahmud Kaşğari
0
  n  q  э  к:  qadınların  baş  örtülərini  bağladıqları  ip.
i-S-M  Ö   n  q  i  к:  q adın ların   keçi  qılından  d ü z ə ltd ik b ri  süni  saç,  parik.
önqik  yürgəyək  =  əsil  saça  əlavə  olaraq  hö- 
rülm üş  saç».  Əsli  « u ^  ö n q i= b a ş q a »   sözündəndir.
Ö   n  q  ü  k:  balışların  uclarına  h ö rü lən   ipək  p ü sk ü lb r,  qotazlar.
B U  B A B I N  D Ö R D  H Ə R F L İ S İ
^ Ö n q   i:  başqa.  Sözün  s o n u n d a k i    i  hərfı  о   n  hərfini  əvəz  etmiş- 
dir.  S özün  əsli  « ü f i   önqin»dir.  Bu  cür çevrilmə  эгэЬ  dilin- 
də  də  var.  O n la r   «gizb n di»   m ə n asın d a  həm   « ü ^ !   inkənə- 
mə»,  həm  də 
inkəm ə»  d e y irb r.
B U   B A B I N  B A Ş Q A   B İ R  N Ö V Ü
jh
& J   Ə  r  n  q  э у  ü:  altı  b a rm a q lı  ad am .
Ə  r  n  q  э у  ü:  qısaboy,  boyu  iki  arşın  o la n   adam .
H Ə R  N Ö V  H Ə R Ə K Ə S t İL Ə  j M  * 
F Ə ’A L U ,   F U ’Ə L U ,  F İ ’A L U  B A BI
j&f  U   1  a  t  u 192:  b u ru n   silmək  ü çün  a d a m ın   q o y n u n d a   gəzdirdiyi  ipək 
q u m a ş   parçası,  yaylıq.
А  1 
a ç  u:  alaçıq.
A   b  a  ç  ı:  x o rtd an .  U şaqları  q o r x u tm a q   üçün 
abaçı
kəldi  =  d a m d a b a c a ,  x o r td a n   gəldi»  deyilir.
|ч-  Bəsim  Atalayın  ( D L 1 ,  I.  s. ] 36)  və  Salih  M ütəllibovun  (TSD,  I  tom,  bet  155)  «j&f 
ulatu»  kimi  oxuduqları  bu  sözü  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  T u ğ b a   Yurtsevər  «ülətü»  kimi 
oxuınuşlar (DLT-2005,  s.636).
A  ğ  ı  у  ı:  ip^k  qumaijları  q o r u y a n   a d a m .
jc-Vİ  U 
Yüklə 114,06 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin