Эя я ч, fQ andaM,J
Yüklə 114,06 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Divanü lüğat-it-türk 3 0 5 Qayda
- Divanü lüğat-it-türk 3 0 7
- 3 0 8 M ah m u d K aşğari
- Divanü lüğat-it-türk 3 0 9
- BU BABIN ĞÜNNƏLİ OLANLARI
- ĞÜNNƏLİNİN BAŞQA BİR NÖVÜ
- Divanü lü ğ a t-it-tü rk 313 BEŞ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
|
3 0 4 M ahmud Kaşğari E w s э d i: tə h sd i, эг ewsədi = ad am tə b sd i» , (J-uil - uSUUıäı ew sər - ewsəmək). ^jLuSİ U к s a d ı: an lam aq istədi, « Jb-uäi u S jj^ J эг sözüg uksadı = adam sözii anlam aq istədi», ( j l ^ L jU U ^f u k sa r-u k sa - m ak). 0 g s э d i m: эуш эк istədim, «j»Jb-ı£l j £ j <> m ən b u ta k əgsədim = m ən bu d aq э у т э к istədim », ( t > j ^ - <-Sb»Uu£l əgsərm ən - əgsəmək). Başqası d a belədir. Ö g s э d i: öym ək istədi, J** J ol məni ögsədi = о məni öym ək istədi», (jU-sLı-SUUıSf ögsər - ögsəm ək). 0 к s ü d i: əskildi, azaldı, əksüdi nən q = nəsnə əs- kildi» ək sü r - əksüm ək). Ö к s э d i: yığm aq istədi, «cjJLuif j i j i Jf 0 1 to p ra k öksədi = o, to rp a q yığm aq istədi». Taxıl və ya b aşq a şeyi yığm aq da belədir, (jU£İ-<-SL»L«sf ök sər - öksəm ək). ^ jL J t А 1 s a d ı: alm aq istədi, Cıt J( d a t alsadı = o, at alm aq is- tədi». B aşqası da b e b d ir, (jL -IL jU U ll alsar - alsam ak ). Ö 1 s ə d i: ölm ək istədi, J Jİ ol эг ölsədi = о ad am ölırıək istədi», ( j b J L ölsər - ölsəmək). tsjLJI I 1 s a d ı: enm ək istədi, «ts-A**It J эг tağ d ın ılsadı = adam d ağ d an е п т э к istədi». Başqası da b eb d ir, ( j M - jjULJt ıl- sar - ılsam ak). ^ j L^İ 0 m s э d i: əm m ək istədi, «ıs-sb-^l <>■ U kənç an asın əmsodi = uşaq anasını о т т о к istədi», <-£L«L*»i əm sər - əmsə- т э к ) . ısjUut İ n s э d i: aşağı düşm ək istədi, & j& J эг k ö tüdin insədi = adam dam dan aşağı düşmək istədi». Başqası da bebdir, (jUuJt ^ULuJ) insor-insomok). ühərfi Jhərfin dən çevrilmişdir. Divanü lüğat-it-türk 3 0 5 Qayda: o» sin və əlif hərflərinin iki, üç hərfli isim b rd ə old u ğ u kim i, iki, üç hərfli fe’llərdə də iştirak etdiyini bilməlisən. Bu şəkilçilər işin hələ başa çatm adığını, fəqət başa çatdırılm aq istən- diyini və failin о işi b itirm ək a rzu su n d a o ld u ğ u n u bildirir. İki və ya üç hərfdən ib a rə t olan isim b rlə bu tipli fe’l- b r d ə n ziyadə o lanlara, yəni d ö rd və beş hərfli o lan lara Lu. [-sa/sə] ədatı əlavə edilm ək q ay d ası var, an caq bu, az işlə- nir. İki hərfli isim lərə əlavəyə misal: J эг ətsədi = ad a m ət yemək istədi». «Ə t» sözü iki hərflidir, ь- [-sə] ar- tırm aq la «istəmək», « arzu lam aq » m ənası yaradılm ışdır. « J эг əwsədi» sözü də b e b d ir, « adam evi üçün da- rıxdı» dem əkdir. «tİJ əw» iki hərflidir, Ь-* [-sə] əlavə edilə- гэк «diləm ək», «arzu etm ək» m ənası m ey d an a gətirilmiş- dir. Ü ç hərfli isim lərdə Ь-* [-sa/sə] əlavəsinə örnək: turş, yaxud acı şeyə «açığ», şirin şeyə isə «tatığ» deyilir. A dam ın cam turş şey istədiyi zam an jU- Ы J эг açığsadı», şirin şey istədiyi za m a n «tsJl—ijjjl эг tatığ sad ı» deyilir ki, m üvafiq o la raq « ad am ın cam tu rşu istədi» və «adam ın cam şirni istədi» dem əkdir. T ərk ib i üç h ərfd ən a rtıq olan isim b rd ə əlavəyə m isallar: эг k ağ u n sad ı» , Ər çiniştürüksədi». B u n lar «ada- m ın ürəyi qovun istədi» və «ad am ın ürəyi çin iştü rü k istə- di» d em əkdir. «Ç iniştürük» T u rfa n d a (Ç ində) yetişən fın- d ıq b o y d a bir meyvədir. 306 Mahmud Kaşğari Q ayda üm um idir, biz bəzilərini söylədik, q alan ı b u ra d a n anlaşılır. İki hərfli fe’lb r ə örnək: & j £ j ər kızm öpsədi», «<$ jLuuJ l Ji ol ya atsadı». B unlar « ad am qızm ı ö pm ək istədi» və «o, ox-yay atm aq istədi» dem əkdir. K ö k ləri «öpdi», « attı»dır. Ü ç hərfli fe’llərə örnək: i S j j эг y ü k kö tü rsəd i» , jLu.j!( J ä j( ol kuş uçursadı». M ənası « ad am y ük g ö tü rm ək istədi», «o, quş uçu rm aq istədi» d em əkdir. Ü ç hərfdən artıq o lan sözlərə ö rnək: j j S Jf 0 1 tənqrigə kirtginsədi = o, ta n rın m birliyini açıqca söyləm ək istədi». Bu qayda so nu r hərfı ilə bitən sözlərdə çox vaxt dəyişir. B e b ki, so- n u n d a j r olan s ö z b r tox və qalın s a itb bitərsə, o n d a l** [sa] şəkilçisindən əvvəl b ir £ ğ hərfı gəlir. F e ’lin m əsdəri rn ək -b b itər və ya incə ahəngli olarsa, «sa» dan əvvəl bir £ ğ hərfi gələr. LSİİ J( oi 3wgə b arığsadı» və « J** <> fjLuıSji» m ən səni k ö rügsədim ». B u n ların m ənası «o, evə varm a q istədi» və «m ən səni g ö rm ək istədim » dem əkdir. barığsadı» yerinə b arsadı», körügsədi» yerinə «cjJlyıJs k örsədi» də dem ək m üm kün- dür. F əq ət mən işlənən şəklini göstərdim , b u n ların kökü « j bardı» və « t s k ö r d i » d ü r . Sözün so nu n d a J 1 hərfi varsa, bu, q ay d ay a uyğundur. « ol andın y arm ak alığ sad ı= o o n d an pul alm aq istə- di» A rzu etm ək m ənasım verən bu ‘W '— [-sa/sə] şəkilçisi tü rk b rin «bir şey saydı» dem ək olan «u& äj sadı nənqni» sözündən alınm ışdır. S anki istəyən adam о şeyi öz arzuları arasın d a sayaraq o n u d ib m iş, istəm işdir. Məsələtı, ər suwsadı» ifadəsi « ad am susadı» dem ək olub «su о ad am ın diləkləri sırasında sayılm ışdır» dem əkdir. Divanü lüğat-it-türk 3 0 7 ь- [sa/sə] ə d a tın d a k ı ı-Ui əlif j i-yə çevrilsə [yəni - s a yerinə -s i olsa], m ən a d əy işir və о özü n d ə nisbət o lu n a n nəsnənin halını, təb iətin i alır, b u lu n d u ğ u h ald an b aşq a hala keçdiyini g ö stərir. M ə sə b n , süçik suwsıdı» və « ü zü m açığsıdı» kim i. Bu, «şərab sulandı» və « ü zü m tu rşu d u » dem əkdir. M ayelərdə və b ir h a ld a n b aşq a h ala keçən şeylərdə, axıcı m addələrdə bu q a y d a hər zam an beləcə sö y b n ir. Bu m əna birinin bir şeyi q ırd ığ ı zam an d e y ib n sxdı nənqni» sözün- d ən alın m ışd ır. N ecə ki, su şərabın d ad ın ı, tu rşu lu q üzü- m ü n d a d m ı pozur. B aşqa q a y d a la r b u ra d a n fəhm oluna b ib r. M ə n sö y b d iy im q ay d a b ü tü n tü rk dilərində eynidir, h am ı b u fıkirdə həm rəydir. ( ij L ua I О x ş a d ı m: o xşadım , əzizlədim , mən anı oxşadım = m ən o n u oxşadım , əzizlədim , o n u n la oynadım ». Bu bir q a d ın m ö z uşağm ı əzizləməsi kim idir. Bu m əsəldə də iş- b n ir:« jl-Ü İ J I İ - cj U j JUL» sa k a k bıçar, sakal o k şa r = çənə kəsər, sa q q a l oxşar», (gizlicə çənəni kəsər, an caq saqqalı o x şay ar» . Bu söz h iy b n i y altaq lıq pərdəsi altın d a gizb d ən a d a m la r b arəd ə deyilir. tjjLbif О x ş a d ı: IS jjj b ir nənq birgə oxşadı = bir şey b ir şeyə o x şad ı, bənzədi». о x ş a d ı: d a t oxşadı = a t yatdı» dem əkdir. Bu söz a n caq a ta aid d ir, b aşq asın d a işlənməz. Y əm ək, y ab ak u və k öçəri x alq ların b əzib rin in dilincədir, ( j b ü L jU U ü f oxşar -ox şam ak ). 3 0 8 M ah m u d K aşğari Ö J ş э d i: az qala öldü, ^ J ər açıp ölşədi = ad am acdı, gözləri qaraldı, acın d an bayıldı», <-SULüi ölşər - öl- şəmək). t j J lc j I r ğ a d ı: yırğaladı, « j ^ J çI*j Jİ ol yığaç ırğ ad ı = o, meyvəni salm aq üçün ağacı yırğaladı, silkələdi». B aşqası d a b e b dir, ( j ^ J - J b t b j ırğ a r - ırğam ak). jJiÜJ A r w a d ı: kahin əfsun əfsunladı», ( j ^ J - J b t a J a rw a r - arw am ak). tsJlaJ А г к a d ı: yoxladı, А г к a d ı: « j J &J cs-slbjä Jİ ol anı k a rğ a d ı-a rk a d ı = о onu qarğadı, lə n ətb d i, p islik b rin i sayd ı-tö k d ü » . Bu ifadə qoşa, cüt o la ra q sö y b n ir, tək sö y b n m ir. ark ad ı» sözü «alkış» sö zündəndir, «alkadı» «xeyir və yaxşılıq» dem ək olsa da, «karğadı» sözü ilə q o şa iş b n d ik d ə şər m ənası bil- dirir. B u rad ak ı j r hərfi J 1-dən çevrilm işdir. Bu qayda ərəbcədə də var. M əsələn, ulu T an rın ın ^jUL <4-^ kən nəh u m b u n y an u n m ərsusun» ayəsindəki «m ərsusun» sözü «m əlsusun» kim i o x u nu r, ( j l İ j L j U l ä j f a rk a r - arka- m ak). İ s к э d i: diddi, Jf ol yunq iskədi = o, yun diddi», (jliUnt-uSUbU-l jskər - iskəm ək). Başqası d a belədir. ^jisül Ə 1 g ə d i: ələdi, jA S J ı Ə m g э d i: əziyyət çəkdi, J эг əm gədi = ad am əziyyət çəkdi», ( j ^ L uSUL5L«j əm gər - əm gəm ək). Ü p 1 э d i: talad ı, «^jbLİ QjiİS t5üi Ji ol anın q ta w arın üplədi - о o n u n m alını taladı», (jbbL ü p b r - ü p b m ə k ). Divanü lüğat-it-türk 3 0 9 ^.£13 0 t 1 ə d i: ət e b d i, «^-£>^1 У Ji ol koyığ ətlədi = o, q oyunu ət elədi», ( j ^ l ə t b r - ‘-suyjl ətləm ək). ^.£>Ы О 1 1 a d ı: o tla d ı, « & £ $ a t o tlad ı = at otladı». B aşqa bir hey- van ü ç ü n d ə b e b deyilir, (>>d o tla r -JU5Uİ otla-m ak). A 1 1 a n d ı: a tlan d ı, « cs J ä L j ! J( ol at a tlan d ı = o, a ta mindi», ( j j 1 j 1-JL» j İİİ atla r-a tla m a k ). Bu şeir p arçasın d a d a işbnm iş- dir: J J — İ Ü I Ü J İ J & i jjjL I t.ıl ll JJJ---- İJİ > t i |8д и «Y ılkı yazın a tla n u r, O tla p an ın ə tb n ü r, B əglər səm üz a tla n u r, S əw n ü p ö g ü r ısrışur». İlxı y azd a atlaşır, a t o lu r, O tla y a ra q ətlənir, B əylər kök a tla ra m in irb r, A tla r sevinərək b ir-b irin i d iş b y irb r. (B ahardan bəhs ed ərək deyir: ilxı y azd a atlaşır, a ta d ö n ü r, o tlay araq ətə -q a n a d o lu r, bəylər k ök a tla ra m in irb r, q ısraq larla ay- ğ ırlar se v in c b h ö y ü rb ş ir, bir-birini d iş b y irb r). 1 1 1 a d ı: it ab ırı verdi, « t s ^ ! ^ ol anı ıtladı = о o n a it abırı verdi, sö y d ü , p isb d i» , ıtlar - ıtlam ak). * Jüb.1 İ ç 1 э d i: iç b d i, a s ta r tik d i, «иг-ОЫ fcSji Л ol to n u ğ iç b d i = o, p alta rı a starlad ı» , ( - ^ Ub . 1 iç b r - içləmək). ts-tf Л E d h 1 ə d i: «6 f-‘u Л ol e d h b d i n ən q in = o, nəsnəni işb d i və m əhsul h a lm a saldı», (jYÜ-^UYİI e d h b r-e d h b m ə k ). 310 M ahm ud Kaşğari ıs-ttjf Ö z 1 э d i: küldə bişirdi, « j t i J j j j ' Jf ol u n u ğ özlədi = o, unu küldə bişirdi, xəm iri külləm ə, közləm ə etdi», (jV jf- <-SUVj( özlər - özləmək). U s 1 a d ı: anladı, jS ^ J t Ji ol usladı n ən q n i = o, nəsnəni anladı, başa düşdü, xeyiri şərdən ay ırd etdi». Oğuzca, (jÜuıL jUüUuf uslar - uslam ak). j ü j i i A ş 1 a d ı: təm ir etdi, «ts-Ö-ä J Ü J( ol ayak aşlad ı = o, qaDı təm ir etdi». Başqası da b e b d ir, (J5LM-JU5L«1 a şlar - aşlam ak). İ ş 1 э d i: işb d i, J эг işb d i = ad am işb d i» . B aşqası da be b d ir, (J5Lij-uSU5Li) iş b r - işləmək). tsJbte) I ğ 1 a d ı: ağladı, «ıj& b I oğlan ığ la d ı^ u şa q ağladı», «c?JbULı yığladı» d a deyilir, (jitfrj-jU te } ığlar-ığlam ak). < A w 1 a d ı: ovladı, <-^bəg aw aw ladı = bəy ov ovladı». A w 1 a d ı: toplandı, yığıldı, «cs-ölät a n q a r kişi aw ladı = a d am lar o n u n ətrafın a to p lan d ı» , aw lar-aw la- m ak). Ö к 1 i d i: artd ı, çoxaldı, öklidi nən q = nəsnə çoxaldı, artdı», -tiU lsl öklir - öklim ək). ^.£>151 İ к 1 э d i: tap d ad ı, Jölst i -S j j jj Jf ol yerig ik b d i = o, yeri tap- dadı». Başqası da b e b d ir, (jblSl -uSUOLSl i k b r - ikləmək). İ g 1 э d i: xəstəb n di, «<$■£*■£!J эг ig b d i = ad am xəstələndi». Baş- qası d a b e b d ir, —<-SUbLSj jglər - igləmək). fÄ U 0 m 1 э d i m: dərm an lad ım , «?£Ы <> m ən am əm lədim = mən o n u dərm anladım , d av a-d ərm an etdim », -«-SUU əm lərm ən - əm bm ək». fjöl») İ m 1 э d i m: him -cim etdim , «^JbUljLSJİ <> m ən a n q a r im b d im = m ən ona him -cim etdim », ( c > * - S U 5 U im b rm ə n - im- b m ə k ). Bu məsəldə də işlənm işdir: « о -Ь ^ 4! ^ Divanü lüğat-it-türk 311 ay to lu n bolsa, əligin im ləm əs = bədir ay əllə göstərilm əz». Bu söz m ə şh u r o lan hər şey barədə deyilir. ^jUİİ A d h n a d ı: dəyişdi, po zu ld u , «ı*JUjl ja yer a d h n a d ı= y e r dəyişdi, p o z u ld u » , (jU jU jU U ji ad h n a r-a d h n a m a k ). ?jUj( О r n a d ı m : yer e b d im , yer tu td u m , « ^ J ü* mən bu y erd ə o rn a d ım = m ə n b u y erdə yerləşdim , m əqam tutdum », « l SJU o rn ad ı n ən q = n əsn ə yerini ta p d ı, yerbşdi». tfjlijf О r n a d ı: b a td ı, yerinə getdi, ü j 5 k ü n o rn ad ı = günəş b atd ı» , ( J ^ j o rn a r - o rn am a k ). tfJUjf Ü z n э d i: ü zə d u rd u , läuil Jef oğul a ta k a üznədi = oğul a ta m n ü z ü n ə d u rd u , sözü n ə b ax m adı», ( J j j f - ‘-iUUji üznər -ü znəm ək). 0 s n ə d i: ü«l əsin əsnədi = m eh əsdi». j jLU 0 s n э d i: əsn əd i, «ts J эг əsnədi = ər əsnədi», (jü*-i-<-SL»ü*J əsn ər - əsnəm ək). ^ j l l J Ü s n э d i: bənzədi, j h j ü bir nənq bir nənqgə ü sn əd i = b ir nəsnə b ir nəsnəyə bənzədi», uSUliJ üs- n ər - iisnəm ək). ^ jü c t A ğ n a d ı: a ğ n a d ı, ^ a t a ğ n a d ı= a t ağnadı». (^jücI A ğ n a d ı: b irin in dili kəkəm ə o ld u ğ u , to p u q çaldığt zam an « J ^jUcİ эг ağn ad ı» deyilir, (jU&UjUUci a ğ n a r - ağnam ak). Bu sö zü n əsli ğünnəlidir. BU BABIN ĞÜNNƏLİ OLANLARI Ü r n q ə r d i : ağ ard ı, « ‘-s-:u ı S ^ ’J ürn q ərd i nənq = nəsnə ağ ard ı» , ü rn q ə rü r - ürnqərm ək). 312__________________________________________________ Mahmud Kaşğari ^ ijS ^ J ı A s n q a r d ı : soyudu, J эг asn q ard ı = эг işdən soyu- du», j U j SLI m I a s n q a ra r - asn q arm ak ). 1 Ə n q r ə ş d i : bezdirdi, can sıxdı, oğlan ənqrəşdi = u şaq ca n sıxdı, bezdirdi», -tib u ijs ü l ənqrəşər - ənqrəşm ək). Başqası d a belədir. I n q r a n d ı : inlədi, о*-*-»! m q an ın q ran d ı = m aya in- lədi», ın q ra n u r - ın q ran m ak ). Ö n q 1 ə n d i: < »J ü züm ön qlən d i = ü zü m qızardı, rəng- ləndi». İn sa n xəstəlikdən q u rta rıb rəngi özünə gələndə də belə deyilir, (jjjK ji-^ U jK Jİ ö n q b n ü r-ö n q b n m ə k ). Ə n q t ü r d i : m a t qoydu, q o rx u td u , ərni ən qtürdi = a d am ı işində m a t qo y d u , q o rx u td u » , ə n q tü rü r - ənqtürm ək). j Ü n q t ü r d i: dəldirtdi, J( ol a n q a r yığaç ünq- tü rd i = о o n a ağac dəldirdi», t-SUjİSüf ü n q tü rü r - ü n q tü rm ək ). ĞÜNNƏLİNİN BAŞQA BİR NÖVÜ A n q 1 a d ı: an lad ı, «csJbbüi J( ol sözüg an q lad ı = o, sözü anladı». O ğuzca. B aşqası d a b e b d ir, anq- la r-a n q lam ak ). D ö rd hərflilər bölm əsi bitdi. Divanü lü ğ a t-it-tü rk 313 BEŞ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ U w u t ğ a r d ı : u ta n d ırd ı, « Jf ol m əni u w utğardı = о m əni u ta n d ırd ı» , jUjLiaf u w u tğ aru r -u w u tğ a rm a k ). (S& jJı İ s i r g ə n d i : bişm əcə oldu, y A t an ın q başı isir- gəndi = o n u n başı uzu n m ü d d ət saçını qırxdırm adığı üçün q ızışm a ü zündən bişm əcə oldu, sivilcə çıxdı», isirgənür - isirgənm ək). Ə s i r g ə n d i : əsirgədi, qızırğalandı, L S J jlİi J l ol ta- w a rın q a əsirgəndi= o, m alını əsirgədi, m alın a qızırğalan- dı», əsirgənür - əsirgənm ək). jjjü at U w u 11 a n d ı: u tan d ı, J ər u w u tlan d ı = a d a m utandı». O ğ u zlar bir neçə hərfi birdən a ta ra q « u ta n d ı» deyirlər, (jİÜsLjUıİjai u w u tla n u r - uw u tlan m ak ). ^.йШ Ə g ə t l ə n d i : xidm ətçi sahibi oldu, « с? a ÜSSİ J j 3 kız əgətləndi = qız xidm ətçi sahibi oldu», (gəlin özü i b birlikdə эг evinə göndərilən cariyə sahibi oldu), <-SUifcSİ əgətlənür - əg ətb n m ək ). ^jüauil 0 ş i ç l э n d i25(): q aza n sahibi oldu, J эг əşiçbndi = ad am q azan sahibi oldu», ə ş iç b n ü r - əşiç- lənm ək). 250 Bu sözə «Divan»da aşıçlandı/əşiçləndi» şəklində iki variantda rastlanır. Ancaq «aş» kökündən olan «aşıç» ismi və «aşıçlandı» feli d aha məqbuldur. 314 M ahmud Kaşğari E n ü ç 1 э n d i: pərdələndi, ^ 4 an ın q közi enüç- ləndi = o n u n gözünə p ərdə endi», enüçlə- n ü r - enüçlənm ək). A ğ ı r 1 a n d ı: ağırlandı, əzizləndi, J эг ağırlan d ı = ad am əzizbndi». (B u rad a и n hərfı J 1-in yerini tu tu r). A ğ ı r 1 a n d j j Ji ol bu atm ağırlan dı = о bu atı bahalı hesab etdi». Bir nəsnəni yü k d ə ağır g ö rm ək d ə be b d ir, - j U 2 j e i ağırlan ur- ağ ırlan m ak ). j& 'jf-i O ğ u r l a n d ı : v axtı çatdı, ««-S-iU o ğ u rlan d ı nən q = bir şeyin vaxtı yaxınlaşdı, çatdı». O ğ u r l a n d ı : J j j yol o ğu rlan dı = yol u ğ u rlu oldu». O ğ u r l a n d ı : a t o ğ u rlan d ı = b ağ ışlan an atın pulu verildi». O ğuzca. ( j ^ i - o ğ u rlan u r-o ğ u rlan m ak ). j j ü js f Ö g ü r l ə n d i : h ö y ü rb n d i, Ay yund ö g ü rb n d i = a t sü- rüsü ayğıra sahib oldu», (> b £ L ö g ü rb n ü r-ö g ü rb n - mək). Sürü halındakı b aşq a heyvanlar üçün də b e b deyilir. ^d2jji 0 t i z 1 э n d i: ölçüldü, ayrıldı, «tsüJj? л 4 yer ə tizb n d i = yer ölçüldü, əkilm ək üçün p a rç a la ra ayrıldı, b ö lü n d ü » , ( jü jä - t-SbuJjşi ətizlənür - ətizlənm ək)251. jk ( U ç u z 1 a n d ı: U j j J( ol bu nənqni u çu z lan d ı= o bu şeyi ucuz saydı», ( j i j k L j u a j k f u çu zlan u r-u çu zlan m ak ). E d h i z 1 ə n d i: yüksək saydı, y jc lj Ji ol tağnı ed- h iz b n d i= o , dağı yüksək saydı», <-SUj3jjl e d h iz b n ü r - ed h izb n m ək ). ts^ ju A İ s i z 1 э n d i: tərbiyəsizləşdi, yaram az oldu, j ' oğ- lan isizb nd i = uşaq y aram az oldu», ( i si zb- nür - isiz b n m ək ). Divanü lüğat-it-türk 315 ^.ı2jei O ğ u z l a n d ı : oğuzlaşdı, J ər oğuzlandı = ad am oğuz o ldu, oğuzlaşdı», (jiijtf-jU JJj& l o ğ u zlan u r-o ğ u zlan m ak ). Ö к ü z 1 э n d i: ök ü z sahibi o ld u , « j & j d J эг ö k ü z b n d i = a d a m ök ü z sahibi oldu», öküzlənür-öküzlənm ək). O ğ u ş l a n d ı : a ib , q o h u m -q a rd a ş sahibi oldu, « j JİLief J эг oğuşlandı = a d a m e v -a ib , q o h u m -q ard a ş sahibi oldu», (jİL icL jU iL ip f o ğ u şla n u r - oğuşlanm ak). U r u ğ l a n d ı : dən tu td u , tarığ uru ğ lan d ı = əkin dən tu td u » , u ru ğ lan u r-u ru ğ lan m ak ). « jW* kəpəz u ru ğ lan d ı = p am bıq q oza tu td u » . Н эг mey- və ü çü n b e b deyilir. О ç а к 1 a n d г. ocaq lan d ı, «ı$.ı25*l <-i! əw oçaklandı = evin ocağı o ldu», (>tö*f-cjbü2ä*f o çak lan u r-o çak lan m ak ). A d h a k l a n d ı : ayağı o ld u , ad h ak lan d ı nən q = nəsnənin ayağı oldu», alım keç kalsa a d h a k la n u r = borc geciksə, ay aq lan ar» , (b o re sahibi b o rcu n u istəm ək üçün öz ayağı i b gedər). j i j &J A r ı к 1 a n d ı: arx oldu, < A»*- suw arık lan d ı = su axdı, arx oldu». Suyun yerdə irm a q lar kimi yarğan və xəndəklər əm ələ gətirməsi d ə b e b d ir, (J & J - J h & J a n k la n u r - arık - lanm ak). A z u к 1 a n d ı: azuqə sahibi o ld u , эг a z u k la n d ı= a d a m azu q ə sahibi oldu», a zu k lan u r-azu k lan m ak ). ^jİKjİ 0 t ə к 1 ə n d i: ətəkləndi, üjü ton ətəkləndi = p a lta r ətə k b n d i» , ( j İK j 1-<-SUİK j 1 ətəklənür-ətəklənm ək). 251 Bu söz yazma nüsxədn « 316 M ahm ud K aşğari ^AilSoi Ə t ü к 1 э n d i: ayaqqabı sahibi oldu, J эг ətükləndi = a d a m ay aq q a b ı sahibi oldu», ətü k lən ü r - ətüklənm ək). Ə r ü к 1 э n d i: ərik gətirdi, yığaç ə rü k b n d i = ağac ərik gətirdi», (jİ3sJ-<-SU2SjI ərü k lə n ü r - ə rü k b n m ə k ). ^jIİSLu.] İ s i g l ə n d i : isti saydı, « t s ^ ^ A iääb»jj Ujef j j J Ji 0 1 ər bu o ğ u rd a b arm a k k a isig b n d i = о a d a m səfərə getm ək üçün bu vaxtı isti saydı», (jİK-uıU*-SUilsL«i isigbnür-isiglənm ək). Ə n ü k l ə n d i : ən ik b d i, «(i-il&ji cj| ıt ə n ü k b n d i = it ən ik b d i, k ü çü k b d i» , u£U2sU ən ü k b n ü r-ən ü k lən m ək ). A t a n l a n d ı : «^JÜSİJ эг ata n la n d ı = ad am dişi dəvə sahibi oldu», (>121- jU Ü if a ta n la n u r - atan lan m ak ). tsjjLıjl Ü z ü m l ə n d i : ü z ü m b n d i, «c$-bL>jf jr J j b adh ıç ü z ü m b n d i = as- m a çard a q , ta lv a r üzüm ləndi», (j& O L ı-SUHajf ü z ü m b n ü r - üzü m b n m ək ). Q A Y D A D A N K Ə N A R M Ü Z A Ə F L Ə R ^jİLİ Ü p 1 э 1 d i: « t s ^ f j J & J эг ta w a rı ü p b ld i = ad am m m alı ta la n edildi», *-SUIL( ü p b lü r-ü p b lm ə k ). Ə t 1 э 1 d i: ət edildi, tsjä koy ətləldi = qo y u n ət edildi». Başqası d a b e b d ir, - uSUffil ətb lü r-ətləlm ək ). E d h 1 э 1 d i: islah edildi, keyfıyyəti q aldırıldı, edh- ləldi n ən q = n əsn ə islah edildi», ( j j E j I _ ı_SUftsi e d h b lü r-e d h - ləlmək). Bir nəsnənin araşd ırılm ası d a b eb d ir. ^ j İLİI A ş 1 a 1 d ı; təm ir edildi, «is-i&il j U a yak aşlaldı = q a b təm ir edil di», - jU H il aşlalur - aşlalm ak). Divanü lüğat-it-türk 317 ^ a ILİ! İ ş 1 э 1 d i: işb n d i, « < ^ ^ ! tA»' iş işb ld i = iş işb n d i» , (jjLil-uSUILİıj iş b lü r - işləlmək). jjüäl A w 1 а 1 d ı: « j № keyik awlaldı = geyik ovlandı», (jü&- (jUüäi aw lalur-aw lalm ak). Bu beytdə də işbnm işdir: ISÜjjj uSLJH jlfil j JL j İ «A w lalur özüm an ın q tuzınqa, Ə m b lü r kö zü m an ın q tozm qa». O vlanır k ö n lü m o n u n gözəlliyi ib , D ərm an lam r gö zü m o n u n ayağının tozu ib . İ g 1 Э 1 d i: xəstələndi, « ^ təgm ə türlüg ig igləldi = h ə r dürlü x əstəlik b x əstəb n d i» , ( j ^ ! - usuisi ig b lü r - ig- b lm ək ). Ə m 1 ə 1 d i: d ərm anlandı, iglig ə m b ld i = xəstə dər- m an lan d ı, (jlULı-SUlU ə m b lü r - əm b lm ək ). cs-üiet İ m 1 э 1 d i: h im -cim b n d i, kişi im b ld i = ad am qaş- gözlə h im - c im b n d i» ,( ^ e!-‘-sl-4^ ! im b lü r-im b lm ək ) M Ə N Q U S L A R D A N BEŞ H Ə R F L İL Ə R ^juLjI A r p а 1 a n d ı: arp alan d ı, « j & J ^ a t arp alan d ı = ata a rp a ve- rildi, arpalandı». Bu söz b aşqa hey v an lar üçün də işb n ir, (jjJbjf - J U 3 jJ a rp a la n u r - arp alan m ak ). ji О r d u 1 a n d ı: şəhər e b d i, <Алу л bəg bir yerig o rd u lan d ı = bəy bir yeri özü üçün şəhər eb d i» , ( j u a j j J o rd u la n u r - o rd u lan m ak ). 318 M ah m u d K aşğari U t r u l a n d ı : üz-üzə gəldi, jS -Я Jf ol a n q a r u tru lan d ı = o o n u n la üz-üzə gəldi», u tru la n u r- u tru lan - m ak). j ’i& J A r k a l a n d ı : arxalandı, « j ^ J J * Jf ol m əni a rk a la n d ı = о m əni özünə arx a bildi, m ənə arxalandı». ts jifij А г к а 1 a n d ı: jU 2äjl a rk a la n u r - ark alan m ak ). Ü j ü m l ə n d i : tu tlan d ı, tu t verdi, «cs yığaç ü jü m b n d i = ağ ac tu tla n d ı, tu t gətirdi», - ı-SUHajf ü jü m lə n ü r- ü jü m b n m ək ). Yüklə 114,06 Kb. Dostları ilə paylaş:
|