Эя я ч, fQ andaM,J



Yüklə 114,06 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə27/42
tarix25.03.2017
ölçüsü114,06 Kb.
#12337
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   42

331
^a»K-ü4İ  Ə  t  m  э  к  1  э  n  d  i:  « ji^ S u ä   J   Ər  ətm əkləndi  =  эг  çörək  sahibi 
o ld u ,  çörəyi  artd ı» ,  (>Kj»jI-^UIİ5Ujİ  ə tm ə k b n ü r-ə tm ə k b n - 
m ək).  İsim dən  d ü z ə ld ib n   b e b   fe lb r  çoxdur.  B unun  эгэЬ 
d ilin d ə  də  bənzəri  ço x d u r.  M əsəb n ,  ə rə b b rd ə   « 
əlb ən ə-r-rü cu lu »   deyilir  ki,  «süd  sahibi  oldu,  südü  çoxal- 
dı»  d em ək d ir, 
əsha»  deyilir  ki,  « m ək tu b   bağlam aq
və y azm aq   ü çü n   lenti,  şəridi,  kağızı  artd ı»  dem əkdir.
İ ç m ə k l ə n d i :   q u zu   k ü rk ü   geydi, 
J   эг  içm əkbndi
=  a d a m   q u zu   k ü rk ü   geydi»,  bu n a  sahib  o ld u ğ u   zam an   d a 
b e b  d
e
y
i
l
i
r
,
i ç mə kbnür - i ç mə kbnmə k) .
Ə r s ə k l ə n d i :   qızıb эг istədi,  «  ^JjK uıjl  J5Li]  iş b r  ərsək b n d i 
=  azğın  q a d ın   qızıb  ərsədi,  эг  istədi», 
-   <-SUlKu.J
ərsək lən ü r-ərsək lən m ək ).
Ö k m ə k l ə n d i :   sırğ a  sah ib i  oldu, 
u rağ u t  ök-
m ək lən d i  =  q a d ın   sırğa  sahibi  oldu», 
-ı-su2s_*s(  ök-
m ə k b n ü r-ö k m ə k b n m ə k ).
Ə g r i m l ə n d i :   d o la n d ı,  gird ab lan d ı,  «^AilajSl 
suw  əg- 
r im b n d i  =  su  g ö lb r d ə   ax a ra q   d ö n d ü ,  d o lan d ı,  girdablan- 
dı», 
-uSUlLıjSi  ə g rim b n ü r-ə g rim b n m ə k ).
I  ş  t  о  n  1  a  n  d  ı:  a lt  p a lta rı  geydi, 
  эг  ıştonlandı  =
a d a m   alt  p a lta rı  geydi».Əsli 
içto n lan d ı» d ır,  b u ­
r a d a   £   ç  hərfi  m əxrəc  yaxınlığı  üzündən  o -  ş  hərfinə  çev- 
rilm işdir,  (jlL iİ^U ji «fliubl  ışto n lan u r-ışto n lan m ak ).
BU BABIN MÜZAƏFLƏRİ
tfjjü aJ A r k u k l a n d ı :  
J   эг a rk u k lan d ı  =  ad a m   tən b əlb şd i,
d ik b a ş  oldu»,  ( j ^ J  -  j u j ü a j   a rk u k la n u r-a rk u k la n m a k ).

3 3 2
Mahmud Kaşğari
Ə m g ə k l ə n d i :   əziyyətli  saydı, 
л  Jf  ol  bu  ışığ
əm g ə k b n d i  =o  bu  işi  əziyyətli  hesab  etdi,  saydı»,  (jİKS-»i _ 
əm gəklənür-əm gəklənm ək).
E ş g ə k l ə n d i :   eşşək  sahibi  oldu, 
  эг  eşgəkləndi
=  ad am   eşşək  sahibi  oldu».  İki  ləhcənin  (tü rk   və  oğuz)  bi- 
rində, 
eşgəklənür-eşgəklənm ək).
 jSKSJ Ə r k ə k l ə n d i :   dalğalandı, 
suw  ərkəkləndi  =  su
dalğalandı».
ts jH iS J Ə r k ə k l ə n d i :   «ts&S&J 
<-*4 an ın q  yini  ərk əkləndi  =  onun 
tü k ü  ürpərdi».
Ə r k ə k l ə n d   i:  biri  erkəklik  (kişilik)  göstərsə,  yenə  b eb  
deyilir,  (jS&SJ -^UjlsLSJ  ərk əklənür - эгк эк Ь п ш эк ).
BU BABIN DÖRDLÜLƏRİ
j S i b J   A  r p  а  1  a  d  ı:  a rp a   verdi, 
Jf ol  atın  arp a la d ı  =  o,  atı-
na a rp a  verdi»,  (jV bJ-jU VW J arp a la r-a rp a la m a k ). 
j A f j j J  О  r t  u  1  a  d  ı:  « jf ijf c J  öi&iJ  ər yaşın  o rtu lad ı  =  a d a m   yarı  yaşa, 
o rta   yaşa çatdı»,  (jV jjJ  -  J U V jjJ  o rtu la r-o rtu la m a k ). 
csJVIjJ  E  r  t э 1  ə d  i:  ertə,  erkən  başladı,  «is-ftflSj!  UL-jI  J  эг  ışka ertələdi  = 
ad am   işə  erk ən   başladı,  işə  b aşlam aq   ü çü n   erk ən d ən   qalx- 
dı»,  (jVUijl -jU V b j! ertələr-ertələm ək).
Ə s  r  i  1  э d  i:  naxışladı, 
J( ol  kidhizni  əsrilədi  =  o,
keçəyə  naxış  vurdu,  ü stü nü   q ap lan   dərisi  kim i  rənglə  bə- 
zədi», 
-uSUüL^l  əsrilər-əsribm ək).
О  ğ  r  ı  1 a  d  ı:  o ğurladı,  «jALjjcf  cSJU J(  0 1 nənq  oğ rıladı  =  о  bir 
şey  oğrıladı».  X alq  bu  sözdəki  j  r  hərfıni  sü k u n lu   sö ybyir, 
lakin  bu,  d ü z deyil, 
oğrılar  -o ğrılam ak ).
Divanü lüğat-it-türk
333
İ  к  t  ü  1  э  d  i:  o t  verdi,  «jJVjiS!  &jä  J   ol  koy  ik tü b d i  =  o,  qo- 
y u n a   o t  verdi».  B aşqa  h eyvanlara  ot  v ennək  do  b eb d ir, 
(jVjjS) -«-SUVjjSI  ik tü b r-ik tü b m ə k ). 
t s t f j p J  A   r  ğ u  1  a  d  ı:  ikisinin  a ra s ın d a n   keçdi,  «<.s-tt’jp J   *  
Jf  ol
ik k i  kişi  a ra   a rğ u la d ı= o ,  iki  ad am ın   arasını  yardı,  keçdi», 
~Jb.Vjc.ji arğ u la r-arğ u lam ak ). 
iSİ& J Ö   p  к  э  1  э  d  i:  ciyərinə  v u rd u , 
jS J   Jf ol  a n q a r öpkələdi  =
о  o n u n   ciyərinə  v u rd u » ,  (S & 4   -   *-SU5lSJ  öpkələr-öpkələ- 
rnək).
Ö   p  к  i  1  э  d  i:  ö fk ələndi,  h irs b n d i, 
Jf  ol  an d ın   öp-
k ib d i  =  о  o n a   q ə z ə b b n d i» ,( > > ^ L ^ b £ U J   ö p k ib r-ö p k ilə- 
m ək).
Q ay d alar  sırası  gəlincə söylənəcəkdir.
T anrıya  şü k r o lsu n ,  homzə  k itab ı  bitdi.

BİSMİLLAH İR-RƏHMAN İR-RƏHİM
SALİM
258
 İSİMLƏR KİTABT
S a l ı m   -   a x ı r ı n d a   əlif.  v a v ,   y e   v ə   h ə r n z ə   h ə r f i   o l m a y a n   s ö z l ə r d i r .
Divanü lüğat-it-türk
335
İKİ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
“ Т а р :   k ifay ə td ir,  bəsdir. 
си*  Л  bu  aş  m an q a  ta p   =  bu  yemək
т э п э   bəsdir», 
4“  ta p   boldı  =  bəsdir.  yetər».
“ T o p :   [yem ək  növü.  R esepti:]  b u ğ d a   suda  q aynadılır.  arpa  xəmiri 
ib   y o ğ ru la ra q   b ir  keçəyə  sarın ır,  isti  bir  уегэ  qoyulur,  ye- 
tişd ik d ən  so n ra  yeyilir.
w w Ç a p - ç a p :   qam çı  v u ru la rk ə n   çıxan  səsi  və  d o d aq ların   şap- 
p ıltısını  bildirir. 
^  
Jf  ol  ərük  çap-çap  yedi  =
o,  əriyi  şa p p u r-ş u p p u r yedi».
Ç  ö  p:  şə rab ın   ç ö k ü n tü sü ,  h ər  şeyin  xıltı.  Bu  sözdən  alınaraq 
dəyərsiz  a d a m la ra   « 
v *  '-Л  çöp-çep  kişilor» deyilir.
Ç  ı  p:  hər  incə  və  y u m şaq  b u d aq .  «ч“  top»  sözi'ı 
topık»  sözü- 
n ü n   ixtisarı  o ld u ğ u   kim i,  bu  söz  də  «j£>  çıbık»  sözünün 
q ısaldılm asıdır.
Ç  ö  p:  tu tm a c   [yem əkj  p arçası,  «

 bir çöp  yegil  =  bir  parça 
tu tm a c   ye».  K əsilm iş  tu tm a c   və  ərişto  parçaları  da  b e b  
a d lan d ırılır.
v j w Z a p - z a   p:  tez-tez,  sürətli  yürü m ək d o n   çıxan  sosi  bildirir,  «  чО 
J p jj sO  zap -z ap   barğıi  =  tez-tez qaç,  tez get».
S  ə  p:  gəlinin  cehizi.
4*«  S  ı  p:  iki  y aşın a  girm iş  day.

336
Mahmud Kaşğari
Ş  э  р 259:  təb sm əy i  bildirən  ədat.  Ərəbin  «bU  həllə»  sözü  kim i.  « 
4 ^  
JS şəp  kəl  =  tez gəl».
“ ä  K o p :   m übaliğə  və  şiddət  ədatı. 
'-Л  ı£(  oğul  k o p   bedhüdi  =
uşaq  çox  böyüdü»,  « < -^  
4
^  k o p   edh g ü   nənq  =  çox
yaxşı  nəsnə».
^ K ö p :   « ^ U   <_£  k ö p   nənq  =  six,  dolğun,  gur  o lan   nəsnə»,  «£*» 
4
^  
kö p   saç  =  g u r  saç».  Bu  a ta la r  sözündə  də  işlənm işdir:  « 
4
^  
jj S   j j «   ıs 
uSjlSjS  jüä k ö rk lü g   kişigə  söz  kəlir= şax  söytıdə  quş  q o n a r,  gözəl  qıza 
söz gələr».  B unun  b aşq a  bir v aria n tı  da  var:  « 
jä&Sy* bLuiS   4jj5o yığaç  u ç u n q a  yel  təgir,  k ö rk lü g   ki- 
şigə  söz  kəlir».  Yəni  «ağac  u cu n a  yel  dəyər,  gözəl  qıza  söz 
gələr».  B u  о  dem əkdir ki,  gözəl  özü nü  q o ru m alıd ır.
“   P  a  t:  to rta,  puça,  cibrə;  bir nəsnənin çö k ün tü sü .
^ P a t :   «Js “  p a t kəl»,  eynən «
şəp kəl  =  tez gəl»  sözü  kim idir.
'“ P a t :   ağır  b ir  şey  d ü şən   zam an  çıxan  səs  üçün 
£4  p a t  tüşdi»
deyilir.
'“
B i t :   bit.  B u rad an   alın araq   taxıla  düşən  kiçik  h əşərata  da 
ta rığ   biti»  deyilir.
^   ^   Ç  a  t-ç  a  t:  bir  şeyin  d ü şd ü y ü   zam an  çıxardığı  səsi  ifadə  etmək 
üçün   işb d ilir:  «j->J 
çat-çat  u rd u = ç a t-ç a t  vurdu».
^  Ç  i  t:  qam ışdan  və y a  tik an d an   d ü z ə ld ib n  çəpər,  ev.
Ş  a  t:  cürot,  cəsarət,  « jb  
U <_SJİ anınq  пэ  şatı  v ar  =  onu n   пэ  cəsa- 
rəti,  cürəti  var».  Bu  söz d an m a,  in k a r yolu  i b   sö y b n ir.
^   К   a  t:  q at,  «J& £>£ to n   katı  =  p altarın   qatı».  Bu  sözdən  alın araq   dağ 
q a tla rın a   və qıv rım ların a  «JljJä k ad rak »   deyilir.
259  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  Tuğba  Yurtsevər  bu  sözü  «şap»  şəklində  oxumuşlar  (D LT-
2005. s.520).
Divanü lüğat-it-türk
337
^   К   a  t:  yanında,  nəzdində  m ən asın d ad ır.  O ğuzca. 
bəg  ka-
tın d a= b ə y in  y an ın d a,  Ьэуэ görə».
^ K u t :   q u t,  d ö v b t.  Bu  sözdən  a lın a ra q  
k u tluğ»  deyilir.  Bu  şeir- 
də də işb n m işd ir:
LS-iljä ^  1 
j j  ^ İä  
Cıi
(j
J İ a S o  
(y i ı \
  İAİS
« K u t kuw ığ  bersə id h im  kulınqa,
K ü n d ə  ışı  yü k səb ən  y o k ar,  ağar».
T a n rım  q u lu n a  q u tlu q ,  ulu lu q  versa,
O n u n  işi g ü n d ə n -g ü n ə yüksələr.
^ K ö t :   arx a,  anus.
M a t :   e b ,  о  q ədər,  «&* £«*2  a n d a ğ  m a t  =   о,  elədir».
S a ç:  saç.
5
*- S  u  ç:  b ir  şeyin  y an   keçm əsini,  sap m asın ı  bildirir. 
kılıç
suç kıldı  =   qılınc sap d ı,  sap m d ı,  kəsm ədi».
S  u  ç:  «&•& 
  ər  suç  kıldı  =  a d a m   işi  b o y n u n a  alm aq d an   çə-
kindi».
ф  К  a ç:  neçə,  sayı  so ru şa n  b ir ə d at.  «cSjjw  d h JiÇ *   kaç y a rm a k   berdi? 
=neçə (пэ qədər) pul  verdi?».
К  о ç:  qoç.  O ğuzca.  Əsli « j ^ - ^  k o ç n q ar» d ır.
gä К  a ç:  dəfə,  кэгэ. 
 £* k aç k a ta  ay d ım   =  neçə dəfə dedim ».
К   ö ç:  köç. 
'
j
*
m
 sü  köçti  =  q o şu n   köçdü».
К   ö  ç:  saat,  an;  m üəyyən  m ü d d ə t. 

  b ir  köç  küdhgil  =  bir
saat,  bir  q əd ər d u r,  b ir  az d ayan».
£ Ä £ Ä H ə ç - h ə ç : a t   baş  alıb  get'mək  istədiyi  zam an   o nu  yavaşıtm aq 
üçü n   sö y b n ə n   söz.  B u  söz  ərəb  dilinə  də  u y ğ undur.  Bu 
kəlm ə  q a y d a d a n   xaricd ir,  çü n k i  tərk ib in d ə  »  h  v ard ır,  hal- 
buki  tü rk   dilində  »  h yoxdur.

338
Mahmud Kaşğari
Jİ  К   э  d:  bu  söz  J  d  ilə  yazıldığı  kim i,  j  dh  ilə  də  yazılır.  Bir  şeydən 
bəhs  edərkən  m übaliğə  və  şiddət  arzu  o lu n d u q d a   bu  söz 
işlənir.  «^ıf 
kədh  a t  =  пэ  yaxşı  at»,  «*-£ЛЗ jS  kəd h   nənq  = 
nə yaxşı  şey».
j j
 
В  i  r 

sayda  bir.  « ıjh ji  j a   b ir  y arm ak  
=  
bir  pul».  Bu  söz  m ənqus 
qism inə  daxil  edilərək  [uzun    i  ilə] 
bir  şəklində  da  ya- 
zıla  b ib r.  B unun  bənzərləri  çoxdur,  lakin  tü rk   dilində 
do ğru  o la n  tələffüzdə qısa və m əxrəcdə sərt olandır.
J>  T   э  r : 
« 
  ər  tər  boldı  =  ad am   utandı,  tərlədi,  xəcil oldu».
Bu,  «
ls
^   J   ır boldı» yerindədir.
Ç  э r: bədənin  ağırlığm ı  bildirən  b ir  sözdür. 
J   эг  çərləndi 
=
ad am ın   bədəni  ağırlaşdı».  X aqaniyyə dilində.
Ç ə  r:  vaxt.  «c£  'J 
л  bu çərlikdə  kəl  =  bu vaxt gəl».  O ğuzca.
j > Ç ə r :   üz-üzə,  qarşı.  «№ «İÜjä. j j   J ii 
l
SJ
i
  anınq  əwi  b u   çərlikdə  =  onun 
evi  bu  q arşıd a,  bu  tərəfdədir».  Savaşda  üzbəüz  d u ran   səf- 
lərə,  sıralara  «çərig»  deyilir.
Ç  ı  r  :  p altarın   cırılm asından,  p a lta r  cırm aqdaıı  çıxan  səsi  bildirir.
J* С
у л
 
am n q   tonın  çır yırttı  =  o n u n   p altarın ı  cırt 
deyə cırdı».
Ç   ü  r:  m ənfəət. 
f i j *   <-*ЛЗ 
J   ol  an d ın   nənq  ç ü rb d i  =  о  ondan 
m ənfəət  əldə etdi».
Ç  ü  r  -  ç  ü  r:  sağılarkən  sü d ü n   q a b d a   çıxartdığı  səsi  bildirir.  Нэг 
hansı m aye də səs  çıxardığı  zam an   b e b  deyilir.
J - Ç i   r:  yağ.  « S ji j*  
aşıçta  çir  yok  =  q azan d a  yağ  yoxdur»,  «  л  
bu  əttə çir yok  =  bu  ətd ə yağ yoxdur».
Ç  a  r  -  ç  u  r:  həftbicar,  ıvır-zıvır,  пэ  gəldi. 
J   ol  çar-çur
yedi  =  о,  əlinə keçəni  yedi».
Divanü lüğat-it-türk
339
jt*  S i r :   cırc ııa ıııan m   çıxardığı  səsi  bildirir. 
sir  etti  =  cırcıram a 
kim i  səs  çıxardı».  Q ə b m   və  q ə b m ə   bənzər şe y b r  çıxartdığı 
səs  də  b eb d ir.
j ^ S ı r :   Ç in  k asala rın ı  cilalayan  və  o n la rın   ü stünə  naxış  çəkm ək  üçün 
istifad ə  olunan  xüsusi  şir,  şirə,  sülügən,  m ina.  «JM  jJ 
sırlığ  ay ak   =  naxışlı  kasa».
Ş  a  r  -  ş  a  r:  şıdırğı  yağış  y ağ m asın d an   çıxan  səs.  Нэг  hansı  m a- 
yenin  səs  çıxarm ası  zam anı  d a   b e b   deyilir.  Bu  sözdəki  <_и ş 
səsi  £   ç-dən çevrilmişdir. 
jäjä  К   а  г  -  к  u  г:  q u r-q u r.  «üjä 
jäjä k a r-k u r  etti karın =  q arın   q u r-
q u r  etdi».  Bu  söz  həm   tələffüzdə,  həm   də m ənada 
эгэЬ
dilindəki  kimidir.
jä  K u r :   m ərtəb ə,  m əqam .  «fcM 
m əninq  kurım   uluğ  =  m ənim
m əq am ım   yüksəkdir». 
jä  К   u  r:  q u rşaq ,  к э т э г . 
ç!  İ ç  к  u  r:  iç q u rşağ ı,  tum anbağı.
К   ı  г  у  a ğ  ı:  gizli  düşmən.
К  ı  r:  q ır rəngi. 
kır at  =  q ır rəngli  at». 
j?  К  ı  r:  su  bəndi,  bənd.
i   K ı r :   basıq  dağ,  yastı  dağ.
К   ü  r:  « J  
k ü r  ər  =  igid,  sarsılm az,  cəsur,  qoçu  adam ».  Bu  a ta la r 
sö zü n d ə  də  işbnm işdir:  «Jj& 
kim  kür  bolsa,
köw əz  b o lu r  =  kim  k ü r  olsa,  m əğrur  olar».  Bu  şeir  parça- 
sında  d a   işbnm işdir:
JL» 
u
 
^ ı j  
l
JUI CiAji
j !   ü i a I  
1
& J £

3 4 0
Mahmud Kaşğari
«Ərtiş suwı  yəməgi,
Sıtğap tu ta r biləgi,
K ü rm ət an ın q yürəgi,
Kəlgəlimət irkişür».
İrtış çayı yəməyi,
Ç ırm alanm ış  bibyi,
Ç ox cəsurdur ürəyi,
G əlm ək üçün  toplaşır.
(Y əm əklər  q ıp ç aq la rın   bir  qo ludur.  Ş air  deyir  ki,  İrtış  çayının  yə- 
m əkləri  qo lları çırm alı,  ü rə k b ri  cəsarətlə  d o lu   h ald a bizim 
üstü m ü zə hücum  etm ək üçü n  top laşırlar). 
j i   В  i  z:  biz,  « j* i&  j j   biz kəldim iz  =  biz gəldik». 
j j   T  ü z:  düz,  düz o la n   hər şey.  «
jh
 j*  tü z y er= dü z yer».
Ç u z:  yaldızlı,  qırm ızı rəngli  b ir Çin parçası,  qum aşı. 
jä   K u z :  
kuz  ta ğ   =  günəş  görm əyən  dağ»,  (o ray a  an caq   günor-
ta d a n   sorıra  gün  d ü şü r,  d ağ   günəşin  so lu n d a   q alır,  soyuq 
və q a r çox olur).  Bu m əsəldə də işb n ir:«  
,Jj*
kuzda  k a r  əksüm əs,  koy da  yağ  əksüm əs  =  qu- 
zeydən q a r,  q o y u n d an  yağ əskik  olm az».
3>  К   ı  z:  bahalı. 
Jä  kız  nənq  =  b ah alı  nəsnə». 
jŞ  ^   я   bu  at 
kız aldım   =   bu atı  b ah a  aldım ». 
ja   К   ı z:  cariyə,  «  ü M j?   kız k ırkın   =  cariyələr».
j*  К   ı  z:  qız,  övlad. 
<-*4* m əninq  kızım   =  m ənim   qızım »,  « j 3  j ' 
ə v
 
kızı=ev  qızı»,  «J?  l*-xL  yinçkə  k ız = y a ta ğ a   alın acaq   yetiş- 
kin  cariyə».  «Y inçkə»  adı  cariyə  o lm ay an   qızlara,  habelə 
satın  alın an   qızlara  d a   v e rib   b ib r.  Əsli  həd d i-bü lu ğ a  çat- 
mış,  la k in   эгэ getməmiş,  b ak irə qız d em əkdir.  О  birilər bu­
n a   bənzədilm ək  üçün deyilm işdir.
Divanü lüğat-it-türk
341
j?  К   ı  z  к u  ş:  adam ın  ü stü n ə düşəcəkm iş  kimi  alçaq d an   uçan  quş.
К   ı  z  к  i  ş  i:  xəsis  adam .  A rğuca.  Bu  mosəldə  də  keçir:  «
(j-Ulj y J c jjj ySL- kız  kişi  sawı  yorığlı  bolm as=xəsis  ad am ın  
adı-sanı  yayılm az».  Bu  söz  təriflənm əsi  və  adı  yaxşılığa 
çıxm ası  üçün ad am ın   səxavətli  olm ası  barədə deyilir.
£   К   э z:  gəz,  tərəf.  «t*£  
ok  kəzi  =  ox gəzı,  oxun  arxa  tərəfı». 
jS  К   э  z:  süd  və  u n   kimi  şe y b rin   q a z a n   dibinə  yapışıb  q alan   parçaları 
ki,  q azılaraq,  q aşın ara q   atılır.  «ı$j* 
aşıç  kəzi=qazan 
dibi».
£   К  э z:  Ç in ipəklərindən  bir q u m aş  növü.
K ü z :   payız fəsli,  so n b ah ar. 
j*  К   i  z:  m üşk  q u tu su ,  taxt,  k ürsü,  sandıq,  heybə  kimi  şeylər.  «
J-üj£  kizdəki  kiz  y ıp ar  =   san d ıq d ak ı  m üşk  q o x ar,  ətir  sa- 
çar».  Bu  söz  q ad ın ların   ağızlarının  rayihəsini  m üşkə  bən- 
zətm ək  üçün  deyilir.
>   M   i  z:  biz.  f   m  hərfı  ч1 b  h ərfındən  çevrilm işdir.  ч»  b  hərfı  «biz» 
sözü  əvvəldə  old u ğ u   za m a n   gəlir.  M osələn,  «
j i   biz 
bardım ız»  deyilir  ki,  «biz  getdik»  m ən asındadır.  « 
kəldi+m iz»  isə «gəldik»  dem əkdir.  Bu q ay d a  b ü tü n   isim  və 
fe’llərdə.eynidir.  « > ? ' atım ız» sözü  də  b eb d ir.
Lrt  P i  s:  pis.  D ağarcıq,  tu lu q   kim i  ş e y b rin   dibinə yığılan  çö k ü n tü ,  xılt; 
bitum .  Q ətran   kim i  bir şeydir.
T   ə  s:  m übaliğə  əd atıdır.  O ğuzca.  O ğuzlar  y u v arlaq  bir  nəsnə 
b arəd ə  m übaliğə  etm ək  istədikdə o »
j
  təs  togirmə»
d e y irb r  ki,  bu  d a   «dəsdəyirm i,  yupyum ru»  m ənasını  verir. 
Bu,  q a y d ay a uyğun  deyil.  Ç ünki:

342
M ahmud Kaşğari
[Qayda]:
R ənglərdə  və  bir  şeyin  vəsfində  m übaliğə,  şiddətləndirm ə  dərəcəsi  ya- 
ra tm a q   üçü n  b ü tü n   tü rk   dillərində sifətin  ilk  hərfi  alınır  və 
o n a  ^   p   hərfı  artırılır.  Bu  iş  oğuzcada  j»  m   hərfinin  vasitə- 
silə  h əy ata  keçirilir.  T ü n d   göy  rəngdə  o la n   nəsnəyə  tü rk - 
lər  «ı-sjs 
k ö p   kök»,  oğu zlar  isə 
£   k ö m   kök»  d e ­
y ir b r  ki,  h ə r ikisi  «göm göy»  m ənasındadır.
T ü r k b r   sö zün  ilk  hərfı  olan 
ke  hərfini 
p  ib   b irb şd irə rə k   «
4
^  köp» 
d em işb r.  Bu,  m übaliğə  ədatıd ır,  sonra  isə  rəngin  adını  əla- 
və edərək  « ‘-sj* 
4
^  k ö p  kök»  d ey irb r.  O ğ u zlar  ^  p  hərfini 
m   hərfinə  çevirərək  « ‘■Xs*  ^   köm   kök »   dem işlər,  «tünd 
göy» dem əkdir.
S arı  nəsnəyə 
sarığ»,  tü n d   sarı  nəsnəyə  isə 
4"-“  sap   sarığ» d e ­
yilir.  « £ > -   sarığ»  sö zü n ü n   o*  s  hərfi 
4 1
  p  ilə  birləşdirilm iş, 
b e b lik b ,  m übaliğə  yaradılm ış,  sonra  rəng  bildirən  söz 
əlavə edilm işdir.  Eləcə də,  boş  yer,  açıqlıq  üçün  «   j^yazı» 
deyilir.  B u ra d a  şid d ət dərəcəsi  y aratm aq   ü çü n   « ıj ji 
44
  yap 
yazı»  deyilir.  B ütün  m übaliğələr  b eb d ir,  lakin 
4
  p  hərfini 
o* s-уэ çevirm ək  üm um i  q ay d a deyildir.
ü
"   T a s :   h ər  nəsnənin  pisi,  bayağısı.  O ğuzca.  « J ^  o "  
л   bu  at  tas  tə- 
gül  =  bu  a t  pis deyil».
T u s - t u s :   keçə  və ya  p a lta r  kimi  yum şaq  nəsnəyə  v u ru lan   za­
m an  çıxan  səsi  bildirir.  «csJJ   o** 
0
“  tu s-tu s  u rd u  =  tıp-tıp 
vurdu».
Divanü lüğat-it-türk
343
К   э  s:  h ər  hansı  nəsnənin  b ir  parçası. 
jjj
  bir  kəs  ətm ək  =
bir  p a rç a   çörək».
К   э  s:  kəsək,  q u ru d u lm u ş  gil  parçası.  A bdəstdən  so n ra  b u n u n la 
tə m izb n ilir.
t > 4 K i s :   qad ın .  «Lf^ 4  
an ın q   kisi  =  o n u n   arvadı».  Bəziləri  bunu  iza- 
fətlə  iş b d ir b r : 
tw B   о   ş:  boş,  sərbəst,  azad.  «J&i 
1J 4  boş  yılkı  =  başıboş  buraxılm ış 
heyvan  sürüsü».
t r t   В 
о ş: 
b u   sö zd ən   alın araq  
  ol  iş b r  boş»  deyilir  ki,  «o
q ad ın   boşdur»,  (o,  qad ın ı  boşadı,  buraxdı,  u n u td u   dem ək- 
dir).
l w B o ş :   «&•& u -j Jä j( ol  kul  boş  k ıld ı= o ,  qu lu n u ,  k ö b sin i  azad etdi». 
c w B o ş :   yetkin  y aşd ak ı  subay  a d am a  d a   «u*1 boş»  deyilir.  H əm in  söz 
bu  m əsəldə  də  işb n m işd ir: 3i  is <_SüU (Ju  boş  nənqgə
idhi  b o lm as= b o ş  bu rax ılan   m ah n  yiyəsi  olm az».  Bu  söz  öz 
m alını  q o ru m ası  vacib olan  adam   üçün  deyilir. 
ü " T  ü  ş:  d ay an a ca q ,  yolçuluq  zam anı  d u ru lacaq   yer  və  zam an.  Bu
sözdən  alın araq  
<
j
-
j
  tüş  ödi»  deyilir  ki,  «du ru lacaq
zam an»  dem əkdir. 
u**  Ç э  ş:  firuzə.  Bu  şeir p arçasın d a da  işbnm işdir:
0 -4  JAf (J'J— i
(jİıä 
Jl 
j

au
J Ä \ J  j i — JJj
J S & J i  ü j '   ö - *   С
у
 
« Y ara ttı  yaşıl  çəş,
Saw urdu  ü rü n q   kaş,
Tizildi  k arak u ş,
T ü n -k ü n   üzə y ü rkənür».

344
Mahmud Kaşğari
Y aratd ı yaşıl çeş,
Səpdi ağ qaş,
D ü zü ld ü  q araq u ş,
G ecə-gündüz üzərinə ö rtülür.
(S əm adan  bəhs  edərək  deyir:  ulu  ta n rı  yaşıllıqda  fıruzə  kim i  olan  göyü 
y a ra td ı,  göyə  ağ  yəşim  daşı  kim i  daş-qaş  səpdi,  göydə 
Q a ra q u ş  [Y upiter]  u ld u zu   kimi  u ld u zlar  dü zd ü ,  gecə  ilə 
g ü n d ü z bir-birinin üzərinə  ö rtülür). 
t f e   <_£?■  Ç   i  ş  -  ç  i  ş:  qadın  uşağı  siyitm ək  istədikdə  belə  deyir.  M inici 
də q açışd an  so n ra  atı  siyitm ək istədikdə  belə deyir. 
o V   S 
1
  ş:  şiş.  T u tm a c   adlı  yeməyi  dü zm ək  üçü n   işlədilən  nəsnəyə  də 
s ı ş »  
deyilir.
о -s  К  u  ş:  b ü tü n  q u şların  ü m u m i adıd ır.  B u n lard an   bir qism i ayrılır.
ü ^ K u ş :  «o^ 
ü rü n q  kuş 

ağ şah in ,  laçın».
t ^ K u ş :   « ı j&'Js  k a r a k u ş   -   dovşancıl,  berkut».
ü ^ K u ş : 
təwi kuş  =  dəvəquşu».
ü ^ K u ş : 
«o-ä  К  u  ş:  «o-ä Jjl  ıl kuş  =  ağ b ab a ,  [q artalın   bir növü]».
o-ä  К   u  ş:  « 
K ara k u ş  =  M üştəri  uldu zu » 260.  Bu  ulduz  doğarkən 
« ^ j i j  (jlS Ijä K ara k u ş  toğdı»  d ey irb r.  О,  sübh  çağı  doğur. 
ü ^ K u ş :   «<_$ Ijä k a rak u ş  =  dəvə ay aq ların ın   ucu».  O ğuzca.
( j i ä K u ş :   «o-aja  kız  kuş»  tü k b rin in   rəngi  buqələm una  bənzəyən,  açı- 
la n d a  rəngdən  rəngə çalan   bir q u şun  adıdır. 
iM  К   ı  ş:  qış.  Bu  m əsəldə də işb n m işd ir:  « ^ i 
kış  k o n u k ı  ot  =  qı-
şın  q o n ağ ı  o d d u r,  atəşdir».
260  Karakuş  Yupiterin  türkcə adıdır.  Bu  ulduzun  türkcə digər adı  Onqaydır.  Təfsilat 
üçün bax:  Ram iz Əskər.  Q utadğu  Bilig.  Bakı,  Elm,  2003,  s.88-89.
Divanü lüğat-it-türk
345
T  ə f:  al,  h iy b .  Bu a ta la r sözündə də işbnm işdir:  «  £ jl  M? ^
л   Ь-Л  awçı  neçə  tə f bilsə,  adhığ  an ça  yol  bilir  =  ovçu 
neçə al  bilirsə,  ayı d a   о  qədər yol  bilir».
<-**•  Ç  
Yüklə 114,06 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin