Эя я ч, fQ andaM,J

357
j j j   T   ıı  r k:  h ə r   ei sı ni n  u z u n l u ğ u n a   « t u r k »   deyilir. 
« ^ S 1 
jü
  bi r
s ü n q ü   t ur kı  —bi r  siiııgü  u z u n u   q ə d 3 r » ,   « ^ > ^ 1  
jjj
 y e r   eni-
t u r k ı   =   yeriıı  e n i - u z u n u » .
<İ“ Ç  u  1  k: 
J l^ ç u lk   əsgürük  =  lül-qəm bər,  zil  sərxoş».
<3^ 
Ç a 1  k - ç   u  1  k:  « 
<3^ çalk-çulk  b ad ar  kıldı  =  о  o nu
şak -şu k   vurdu,  çırpdı,  itələdi».  Bu,  itəbm onin  çıxartdığı
sosdir.
<
j j
*
kırk  yılka  tegin  bay  -  çığay  tüzlinür  =  qırx  ilə  qodər  bayla 
yoxsul  bir  olar»,  (ya  ö lü m ,  ya  da  zam anın  dəyişmosi  nəti- 
cəsində  qırx  ilə  varlı  i b   k asıb   bir  səviyyədə  olar,  düm diiz 
olar).
В  э  r  k:  «>-£-“ ‘S j i  bərk  nənq  =  m ö h k əm   nəsnə».  Bu  sözün  əsli  «  <-*j 
b ək »dir,  jh ə r f ı  so n rad an   artırılm ışdır.
В  ö  r  k:  başlıq,  papaq. 
j
‘o-bJj ^sji 
tatsız  türk
b o lm as,  başsız  börk  bolm as  =  tatsız  (ocomsiz)  türk,  başsız 
b ö rk   olmaz».
T   ü  r  k:  t ü r k   ö l k o s i nd o   bi r  ş ə ho r  adı .
‘-S
jj
  T  э  r k:  «J* 
tərk  kəl  =  tez gəl».  Нэг hansı  bir  işin  lez  göriilmosi
ənır  o lunduğu  zam an  «JŞ 
tork  kıl»  deyilir,  «tez  ol»  de- 
ın3kdir.
T   ü  r  k:  əleyhissalam   N u h u n   o ğ lu n u n   adıdır.  Bu  ad  N uh  oğlu 
T ü rk ü n   övladlarına  tan rın ın   verdiyi  addır.  U lu  T an rın ın  
bir 
ayosində 
t>  
üi* 
ü 1—
<3*
«itısan»  sözü  «adəm »  m ənasında  işbndiyi  iiçün  b u rad a
yalnız  tək  bir  adaırıı  bildirir. 
£ум*.\  ^   '"'I ^ ^ 
iи 
düJJj
ayəsindəki  «insan»  sözü  çoxluğu,  yığını  bildirən  bir  isim-

35 8
M ahmud Kaşğari
dir.  Ç ü n k i  təkdən  bir  şey  çıxarm aq  olm az,  b u ra d a   da  elə- 
dir.  « T ü rk »   sözü  N u h u n   o ğlunun  adı  kim i  işləndikdə  tək 
bir  ad am ı  bildirir,  övladlarının  adı  o la n d a  «bəşər»  sözü 
kimi  ço xluq  və  cam   bildirir.  Bu  söz  tə k   və  cəm   yerində  iş- 
lənir,  necə  ki,  R u m   sözü  əleyhissalam   İsh aq ın   oğlu  İysu, 
İy su nu n  oğlu  R u m u n   ad ıd ır.  O nun  ö v lad ları  d a  bu  ad la 
am lm ışlar.  T ü rk   sözü də belədir.
Biz  «ad  olaraq   T ü rk ü n   adını  ulu  T an rı  özü  verm işdir»  dedik.  Ç ü n k i 
bizə  əh li-m ü b arək d ən   şeyx  və  im am   əl-H üseyn  ibn  X ələf 
əl-K aşğ ari265  dedi,  o n a  d a ibn  əl-Fərqi  adlı  b ir zat  ibn  Əbi- 
d -D ü n y a   adı  i b   ta n ın an   əş-Şeyx  Ə bu  B əkr  əl-M üfıd  əl- 
C ərcərain in   «əl-M üəlləf fi  axir  əz-Z am an»  [«A xır  zam ana 
dair»]  adlı  k itab m d a n   peyğəm bərə  (s.ə.s.)  istinadən  b ir 
hədisi  rəvayət  etm işdir.  H əm in  hədis  b e b d ir:  «U lu  T an rı 
"m ənim   bir  o rd u m   vardır,  o n a  "türk"  ad ı  vermişəm,  o nu 
Şərqdə  yerləşdirm işəm .  Bir  millətə  acığım   tu tsa,  tü rk b ri 
on u n   üzərinə  m üsəllət  edərəm "  deyir.  Bu,  tü rk b rin   b ütün  
in sa n la ra   nəzərən  ü stü n lü y ü d ü r.  Ç ü n k i  adı  o n lara  T anrı 
özü  verm işdir,  o n la n   yer  ü zü n ü n   ən  yüksək  yerində,  ha- 
vası  эп  təm iz  ölkələrdə  y erb şd irm iş  və  o n la ra   "öz  ordum " 
dem işdir.  B ununla  bərabər,  tü rk lərd ə  gözəllik,  zəriflik,  in- 
cəlik,  ədəb,  hö rm ət,  b ö y ü k b rə  eh tiram ,  sö zü n d ə  bütövlük, 
təv azö k arlıq ,  igidlik  və  m ərdlik  kim i  h ər  biri  saysız-he- 
sabsız  tərifə  layiq  olan  ərdəm ləri  zikr  etm əyə  ehtiyac  yox­
dur.  B u  şeirdə də  vurğulam r:
ı-S
j j
 
UujS
ı-Sol  üui  (jjj
265Tarixi  məlumatlara  görə,  bu  mübarək  zat  M ahm ud  Kaşğarinin  müəllimi olmuşdur.
Divanü lüğat-it-türk
3 5 9
« K açan   körsə anı  türk,
B udun  a n q a   a n ın q 266 aydaçı:
M u n q a r təgir uluğluk,
M u n d a   n a ru   kəslinür».
H açan   görsə  onu  tü rk ,
M ilb t  o n a  söyləyər:
O n a dəyər  b ö yüklük,
O n d a  bitər  ululuq.
(H açan  bir  m illət  tü rk ü   görsə,  h ö k m ən   d e b   deyər:  ululuq  və  böyüklük 
an ca q   tü rk ə  y ara şır  və  o n d a   son  həddinə,  zirvəsinə  ça- 
tır)267.
T   ü  r  k:  tü rk .  Bu  söz  həm   təkdə,  həm   də  cəm də  işb n ir.  «Sən  kim - 
sən»  m ənasında  «ü*- $  kim   sən»  deyilir,  b u n a  «türk  mən» 
deyə  cav ab   verilir,  «m ən  türkəm »  dem əkdir.  « 
tü rk   süsi  atlan d ı  =  tü rk   o rdusu  atlandı».
^ T ü r   k:  «vaxt»  m ənasına  gələn  söz.  Bütün  m ey v əb rin   yetişdiyi  za- 
m an ın   ortasıd ır.  «tsAj' 
tü rk   üzüm   ödi  =  üzüm ün
dəydiyi  vaxt».
<-£>T  ü  r  k: 
tü rk   kuyaş  ö d i2ftX =  g ü n o rta» .
ü
  r  k: 
tü rk  yigit=gənclik  çağının  o rtasın d a   olan  gənc».
S э  r  k:  saxsı  və saxsı  qırıntıları.
2M'  Burada  «>-М  anınq»  sözü  ycrinə  düşmür,  üstəlik,  misranın  voznini  pozur,  bu  söz 
mona  baxımmdan  da  artıqdır.  Hüscyn  Düzgüıı  II  misram  «budun  anqa  aydaçı» 
J  -> 
s.225),  Seçkin  Ərdi  i b   Sorap  Tuğba  Yurtsevər  isə  (DLT-2005,  s.606)  «ayğa  (?)  anığ 
aydaçı»  şəklindo oxumuşlar.
y'7  Bəndin  mənasından  çıxış edərək  biz onu  bir qədər  fərqli  şokildo tərcümə elədik.
268  Horfbn  «orta  günəş  zamanı»  və  ya  «günəşin  orta  zamanı»,  hətta  zenitdə  olduğuna 
görə «günəşin  oğlan  çağı»,  dolayısı  i h  «günorta» deməkdir.

360
Mahmud Kaşğari
S  ü  г  к:  «<-£
j
  j j j  
Л  <-£J1  anınq  adhakı  sürk  bıız  tək  =  onıın
ayağı  buz  kim i  soy uq du r».  Bu  söz  ancaq  b u   deyim də  iş- 
b n ir.
К   ü  r k:  kürk.
‘-Sjfc К   ö  r  k:  gözəllik.  G özəl və görkəm li  olana « ^ - ^  kö rk lü g »   deyilir.
O rtası  hərəkəsiz  o lan  üç  hərflilər qism i  bitdi.
Divanü lüğat-it-türk
361
ORTASI HƏRƏKƏLİ OLAN SÖZLƏR BÖLMƏSİ 
F Ə ’Ə L ,  F Ə 'U L ,  FƏ 'İL J*ä К   ə  1 ə  p:  yaylalarda  bitən,  heyvanı  tez  kökəldən  ot.
В  a  s  u  t:  arxa,  köm əkçi,  həm dərd.
В  a  s  u  t:  köm ək.  « j ^  
Л  ol  m an q a  basut  berdi  =  о  т э п э
köm ək etdi».  İkisi  də  bir-birinə yaxındır.
В  u  1
1
1:  bulud. 
'j^ k a ra   bulıt», 
J t  ak  bulıt»  deyilir.
jIaI  Jjj y i ı  I jä 
j U İ   J
j
I 
JÜ j f  
« K ara  bulıtığ  yel  açar,
U runç  b ib  el  açar»
Q ara  bulu d u   yel  açar,
Rüşvət  iso el  açar.
(Q ara  b u lud  göy  iizünü  tu ta n d a   o n u   ycl  dağ ıd ar,  göyiiıı  üzünü  açar, 
riişvət  isə  hökum ot  q a p ıların ı  açar).  Bıı  söz  işini  d ü /ə ltm ək  
üçün  malını  q ızırğalanınam ası  lazım  golon  ad am lara  deyi­
lir.  Saçın  gurluğu  da  b u lu d a  bonzodibrok  « 
^   ^   b u ­
ilt  tək  saçı»  deyilir  ki,  «saçı  bulud  kiırıi  çox»  m onasında- 
dır.  Bu  bənddə də  işbdilm işdir: 
j j jSS &— L & jcİ
и---Ü
(У1 (j----- ^

3 6 2
Mahmud Kaşğari
baä
«Ağdı  bulıt  kökrəyü,
Y ağm ur,  toll  səkriyü,
K alık  anı  ügriyü,
K an ça  b arır  bəlgüsüz».
Y üksəldi  bulud  кйкгэуэгэк,
Y ağış,  dolu  səyriyərək,
H av a  onu  sürüyərək,
H a ra  gedir,  bəlli  deyil.
(B ulud  yüksəldi,  yağış,  dolu  yağır.  H a v a   buludu  sürükləyib  aparır, 
hansı  tərəfə g ö tü rd ü y ü   m əlum   deyil).
T   ü  b  ü  t:  Tibet.  T ü rk   d iy arınd a  yaşay an   qələbəlik  bir  q övm dür. 
O n lar  yaşayan  yerdə  m üşk  geyiki  olur.  Bu  g ey ik b rin   gö- 
bəklərini  kəsib gö tü rü rlər.  Bu  b ir  m üşk  q u tu su d u r.  G öbək 
m ü şk ü  b ud u r.
T ü b ü tlü b r   S ab it  adlı  b ir  adam ın  öv lad larıd ır.  Sabit  yəm ənli  bir  şəxs- 
d ir,  o ra d a   adam   ö ld ü rd ü y ü   üçü n  qo rx u su n d an   b ir  gəmiyə 
m inərək  qaçıb  Çinə  gəlm işdir.  T ü b ü t  ölkosi  o n u n   xoşuna 
gəldiyi  üçü n   b u rad a  y erb şm işd ir.  Ç oluğu-çocuğu  artm ış, 
nəvələri  tü rk   to rp a q la rın d a n   rnin  beş  yüz  fərsəx  yer  al- 
m ışlar.  Ç in  ölkəsi  T ü b ü tü n   şərqində,  K oşm ir qərbində,  uy- 
ğ u r  diyarı  şim alında,  H ind  dənizi  cən u b u n d a  yerb şir. 
D illərindo  эгэЬсэ  s ö z b r  də  v ardır,  anaya  « U   ümə»,  ataya 
«M  aba»  d ey irb r.
^4-4  T   e  g  i  t:  «ö^r*  tegin»  sözünün  cəm idir.  Lüğəvi  m ənası  « k ö b »   de- 
m əkdir,  so n ra  xaqan  o ğu lların a  unqun  |ü n v a n j  olm uşdur. 
Bu,  q ay d ay a  zidd  bir  cəm dir. 
Ы  ögə  tegit»  o rta   hallı 
a d am ların   böyüklərinə,  xaqan  uşaqlarının  k iç ik b rin ə   veri-
Divanü lüğat-it-türk
363
b n   ad d ır.  Bu  iki  söz  b irləşd irib rək   işb n ir.  «isf  ögə»  sözü- 
n ü n   əsli  Z ü lq ərn ey n   d ö v rü n d ə  sülhdən  əvvol  türk  qoşunu 
i b   o n u n  a v a n q a rd ı  arasın d a k ı  çarp ışm a  i b   bağlıdır.
Ç   ö  к  ü  t:  «ц*4 
çö k ü t  kişi  =  qısa  boylu,  cırtdan».  Q ısa  olan 
h ə r şeyə  b e b  deyilir.
Ç   i  g i  t:  p a m b ıq   çiyidi.  A rğuca.
^4“   S  i  p   ü  t:  q a ra b ib ə r  və  istiot  kim i  у е т э у э   v u ru lan   ədviyyat.  Kaş- 
ğarca.
S  о ğ u  t:  tu rşu m u ş  süddən  tu tu la n   pendir.  K arlu q ca.
S  о  ğ  u  t:  düyü,  ət  və  ədviyyatla  d o ld u ru lm u ş  bağırsaq  yeməyi, 
b u m b a r dolm ası.
S  ı  ğ 
1
1:  ağlaşm a.
S  ö g ü  t:  söyüd.  Bu  m əsəldə d ə  işb n m işd ir:  «
uSüja isüJj-ı
sö g ü t  sülinqə,  k ad h ın q   k asın q a = sö y ü d d ə   təzolik,  qayında 
sərtlik»,  (söyüdə  təzəlik,  qayın  ağ acın a  sərtlik  yaraşır).  Bu 
söz əslinə çəkən  hər şey  üçün  sö y b n ir.
^
  К   a  ç  u  t:  savaş  və  q o v ğ ad a  ig id b rin   bi-biri  ib   çarpışm ası.  Başqası 
d a   b e b d ir.
К   a  r 
1
1:  tü rk m ən cə  «söym ək».  Zənnim cə,  bu  söz  ərəbeə 
ğa- 
rət»   sözündən  alınm ışdır.
К   u  r  u  t:  q u ru t;  yağı  alınm ış  q atıq d a n   düzoldilm iş  lor  pendiri.
К   a  n  a  t:  q an a d .
^   К   о  n  a  t:  bir-birinə  y an aşan ,  yaxınlaşan,  to p laşan   insan  k ü tb si.
«Jf  jJUa 
a
  ad am d ır» .
^   К  о  p  i  t:  içki  içilon  yer,  m exana,  dükan.
К  ü  ç э  t:  X arəzm də yaşayan  b ir  tü rk   boyu.
К   ö  ç ü  t:  at.

3 6 4
M ahmud Kaşğari
^
  К  e  d  h  ü  t:  geyim,  gcyəcək.  Əsasən  to y lard a  g ey ib n   p altar.  Boyin 
və  gəlinin  öz  q o h u m la n n a   hədiyyə  o la ra q   g cyd ird ik b ri 
p altar. 
k ed hü t  berdi  =  ona  h ö rm ət  əlam əti  o la­
raq   p a ltar,  xələt  verdi».
^ J-  К  i  r  i  t:  kilid,  açar.  Bu  söz  ərəbcəyə  yaxm dır,  çiınki  ərəbcəsi 
iklid»dir.  Əlif atıld ıq d an   so n ra  J   ka  hərfı  <-$  ke  hərfi- 
nə,  J   1  hərfı  j  r hərfınə,  J  d  isə 
t  hərfınə  çevrilm işdir.
^
 К   ü  1 ü  t:  xalq  a rasm d a   gülməli,  gülünc  olan şey.
£ İ
j
B 
u 
к  a 
ç
: 
su
 
qabı,  saxsıdan  qayrılan  çanaq.  «gSy 
aşıç-bukaç  =
q azan -tav a» .  Bu iki  söz  birlikdə  sö y b n ir.
В  ə  к  э  ç:  tə k in b rin   titulu. 
&-i  Bəkəç  A rslan  Tegin»
deyilir.  Bu  söz  <-*  yum şaq  kafla  «bəgəç»  şəklində  təbffiiz 
ediləndə  kiçiltm ə  bildirir,  «bəyciyəz»  m ən asın a  gəlir,  sevgi 
və  əzizb m ə  bildirir, çüııki  « ^ b ə g »   sözü  yum şaq  kalladır.
S ^ B o l u   ç:  kişi  adı.
T   о  к  u  ç:  çörək.  Bu  söz  « jl  J
h
  tok  ər»  sözündon  alınm ışdır,  «tox 
ad am »   dem əkdir.  Ç ö rək   adaını  d o y u rd u ğ u   tıçün  b e b   de- 
yilm işdir.
T   i  к  ü  ç:  çö rə k ç ib rin   çörək  üzərinə  naxış  vurınaq  üçün  iş b td ik b ri 
nəsnə,  quş  b b y i. 
a  n  a ç:  q o rx aq ,  iş görə  bilm əyən,  pam pax. 
a  n  a ç:  d ağarcıq.  Qırmızı  dağarcığa  «sanaç  kəsürgü»  deyilir.
К  а  к  a  ç:  kir,  pas,  bulaşıq.  B uradan  alın araq  
kaç  boldı»  deyilir ki,  « p a ltar çirk b n d i»   dem əkdir.
К  u  1  u  ç:  kişi  adı.
u l a ç :   qulac.  B unun  əsli  «jrll  Ja  kol  aç»dır.  «ix-jn 
jü
  bir  kulaç 
barçın»  deyilir ki.  «bir qulac  ipək  parça»  dem əkdir.
Divanü lüğat-it-türk
365
gJŞ  К  ı  1  ı  ç:  qılınc.  Bu  a ta la r  sözündo  də  işbnm işdir:  «<_>*ь*— 
gJa
koş  kılıç  kınka  sığm as  =  qoşa  qılınc  qına  sığmaz».  Bu  söz 
b ir  iş  üçiin  çarp ışan ,  qarşılaşan,  yaxud  bir  qızı  istəyon  iki 
ad am   üçün  s ö y b n ir.  B ununla  xaqaniyyə  x an ların a  ad  ve- 
rib rə k   «Kılıç  xan»  deyilir  ki,  d ü şü n d ü y iı,  q u rd u ğ u   işb rd ə 
qılınc  kimi  kəsib  a ta n   x aq an   dem əkdir.  Bu  bənddə  do  iş- 
b n m işd ir:
jLlıiaf у ---- Л\ öjf
jljl <
 Tıfll  -
j
—
a
L
о
**
«Ərən  alpı  okıştılar,
K ın q ır  közin  bakıştılar,
K am u ğ   to lm u n   to k ıştılar,
K ılıç  k ın k a  küçin  sığdı».
Ə rb r,  a lp la r çağırışdılar,
Q ızm ış  g ö z b   baxışdılar,
Н эг y a ra q la   to q q u şd u lar,
Q ılınc  qıııa  g ü cb  sığdı.
(Savaş  səhnəsini  ləsvir  edorək  deyir  ki,  alp  o ro n b r,  ig id b r  b ir-b irb rin i 
haylayıb  çağ ırdılar,  qızm ış  halda  q əzo b b   b ir-b irb riııi  siiz- 
d ü b r .  biitün  silahlarla  vuruşdular,  qılıncın  iıstü ıu b   qurıı- 
m uş  qanııı  çoxluğu  ü zü ıu b ıı  qılınc qına  güclo  girdi).
K.  a  m 
1
 ç:  çöm çə.
g ji  К  ö  t  i  ç:  cavan  uşağa  söyon  zam an  işbdilir,  «nocis  kimi  qoxan» 
dem okdir.
К   ö  z  o  ç:  pan ;,  p iy a b .  Bu  söz  ərəbcəyo  uyğ u n d u r,  an caq   »  h  hərfi 
jr  ç-yo  çevrilm işdir.

3 6 6
M ahmud Kaşğari
К   ö  d  h  э  ç:  y u x ard ak ı  kimi  parç,  piyalə  dem əkdir.  A rğuca.  Eynən 
b u n u n   kim i,  эгэЬ  dilində  də  i dh  hərfı  j   z  hərfınə  çevrilə- 
гэк  jjJ  zəbərə  sözü  j j j   zəbərə  şəklinə  d ü şm ü şd ü r,  «yazı 
yazdı»  dem əkdir.  Ə rəblər acı  suya 
j  
f Ь>  deyirlər.
К  ö  m э ç:  k ü b  b asd ırılaraq   b işirib n   çörək.
К   ö  m  ü  ç:  dəfinə,  göm ü.  « j ^  
J  ol  köm üç  b u ld ı= o ,  dəfinə,  xə- 
zinə  tapdı».
M   э ş  i ç:  «^jl 
m əşiç üzüm   =  q a ra  üzüm ».
В  u  t  a  r:  «berdi»  a d la n a n   həsirin  tox u n m asın d a  əriş  kimi  istifadə 
o lu n an   p am b ıq   ip.
Л  J 4   В  a  d  а  г  -   b  a  d  а  г: 
j
4? j*i  b a d a r-b a d a r  yügirdi  =  tıpış-
tıpış,  ap ul-ap u l,  ta p p a -ta p la   qaçıb getdi».
j* "   В  a s  a  r:  d ağ  sarım sağı.
J-i  В  a  ğ  ı  r:  qaraciyər.  «heç  kim ə  boyun  э у т э у э п   a d a m a   « 
<-&
bed ü k  bağırlığ»  deyilir ki,  «ciyəri/bağrı  böyük»  dem əkdir.
Л  В a ğ ı  r:  yayın  o rta sın a   da « j  
Ij ya  bağrı»  deyilir.
В  а  к 
1
  r:  mis.  Bu  deyim də də  işb n m işd ir:  « ü j ^   <İaj 
j
N 
b a r  bakır, 
yok  a ltu n = v a r  olan  şey  m isdir,  yox  olan  şey  qızıldır»,  (əl- 
də  olan  şey  mis  kimi  dəyərsiz  sayılır,  əldə  o lm ay an   şey  isə 
qızıl  kimi  qiym ətlidir).  Bu  söz  hər  hansı  b ir  şəxsin  qo- 
hu m ları  y an ın d a   dəyəri  bilinmədiyi,  an caq   yoxlu ğ un d a 
axtarıldığı  zam an   sö y b n ir.
В  а  к 
1
  r:  Ç in d ə  istehsal  olunan  bir  parça.  B ununla  alv er e d irb r.
В  а  к 
1
  r  s  о  к  u  т :   M ərrix  uld uzu n u n   adıdır,  qızılı  rənginə  görə 
m isə  bənzədilir.
В  ö  g ü  r:  böyrək.
В  ü  к  ü  r:  K öçə  şəhəri  ilə  uyğur  ölkəsi  arasın d a  yerləşən  d ağ ın   ba- 
şında  bir q alad ır.  Bura  sərhəddir.
Divanü lüğat-it-türk
367
jjj
  T  a  p a  r:  q ıp çaq   xanı  İııal  Ö zün  iki  o ğ lu n d an   biri.
jjj  T  a  1
1
  r:  « j£  j j j  ta tır yer= suyu,  ağacı  o lm ayan  çöllük  yer».
jjj
  T  i t  i  r:  dişi  dəvə.
j
Ş
jj
Ş
j
  T  а к  ı  r - t   а  к  ı  r:  « 
^   at  a d h ak ı  ta k ır-ta k ır etti  =  at
ayağı  ta q q ır-ta q q ır səs çıxartdı».
T  i  к i  r—t  i  к  i  r:  « ^ !  
jf4  tik ir-tik ir etti»  deyilir.  Bu da  yuxarı- 
d ak ı  m ənadadır.
А   T   э  m   ü  r:  dəm ir.  « 
k ö k   təm iır  kerü  turm as»
deyim ində  işb n m işd ir,  «göy  d əm ir  boş  d u rm az»,  (toxun- 
d u ğ u   yeri  y aralay ar)  dem əkdir.  Bu  sözün  b aşq a  bir  m ənası 
d a  vardır:  qırğız,  y a b ak u ,  q ıpçaq  və  digər  boyların  xalqı 
an d   iç d ik b ri  və  ya  т э г е   gəldikləri  zam an  dəm irə  ehti- 
ram ların ı  bildirm ək  üçü n   qılıncı  çıx arıb   yanı  üstə  önlərinə 
q o y u r və 
‘X*5 я   bu,  kök  kirsün,  kızıl  çık-
sun»  d ey irb r.  Bu,  «sözündə  d u rm asan ,  qılınc  sənin  q a n ın a  
b oyansın,  dəm ir  səndən  intiqam ını  alsın»  dem əkdir.  Ç ün- 
ki  o n la r dəm iri  m üq əd d əs  sayırlar.
J*-i  T   а  m  и  r:  d am ar.  O ğuzlar  ?  m  hərfini  fəthə  ib   sö y b y ərək   « 
ta- 
m ar»   d ey irb r.  O n lar  həm işə  qısalığa  riayot  e d irb r.  Ç ünki 
fəthə  hərəkələrin  ən  qısasıdır,  homişə  ona d o ğ ru   g e d irb r. 
j i j   T   a  w  a  r:  canlı,  cansız  mal.  O ğ u zlar  və  o n la ra   u y an lar  iso 
ta v ar»   d ey irb r.  Bu  bən d d ə də  işbnm işdir:
LuıKİ 

  i 
«5
j
 
<-*—
uSLı  i _ J i   j j j  
ut j ü
(jj----- « JJ
«T aw ar kim inq  ökilsə,
Bəglik  a n q a r kərgəyür,

368
Mahmud Kaşğari
Taw arsızın  kalip  bag 
Ərənsizin  əmgəyür».
K im in  malı  çoxalsa.
Bəylik  ona  yaraşar,
Bəyin  malı  olm asa,
Ə rənlər də uzaşar.
(M alı-m ülkü  çox  olan  adam a  bəylik  yaraşır.  Вэу  m alsız-m ülksüz  qa- 
lan d a  ərən lər  də  uzaşır,  uzaqlaşır,  çünki  o n la r  bəyin  nıalı- 
na  ta m a h la n a ra q   onun   ə tra fın d a  toplaşırlar).
Ç  ü  b  ü  r:  keçi  qılı.  B uradan  alın araq 
j^ ç ü b ü r - ç ə b ü r »   deyilir 
ki,  a b u r-cu b u r,  yəni  m alın  pisi  və  dəyərsizi  dem əkdir.
J**  Ç  u  t  u  r:  «<_*-“ * 
çu tu r kişi  =  bədxasiyyət  adam ».
j* *  Ç a  ğ  ı  r:  şıra(t).
j f e   Ç  a  ğ  ı  r:  çaxır,  şərab.  Bu  kəlm ə  bir-birinə  zidd  iki  m əna  daşıyan 
sö z b rd ə n d ir.
Ç  ı  ğ ı  r269:  cığır,  d a r  yol. 
j* > Ç   а  к  ı  r:  göygöz,  çaxır,  çaxırgöz.  Bu  m əsəldə  də  işbdilm işdir:  «  ^»!
(jjUSo  lül 
j
 j b .  ljI  ı jjJo  i&i 
ıt  çakırı  a tk a   təgir,  at  çakırı 
ıtk a  təgm əz  =  çaxırgöz  köpok  ata   dəyər,  çaxırgöz  at  heç 
itə  də  dəym əz,  çünki  çaxırgöz  a t  yaxşı  görm əz,  o n d an   vaz 
keçm ək  lazım dır».
Ç  i  g  i  r  -   ç  i  g  i  r:  qıcıı-qıcır,  çörəyiıı  içində  daş  qırıntıları  ol- 
du ğ u  zam an  dişin  o n la n   ozo  bilmoyorok  çıxardığı  səs. 
j*—  S  u  ğ  ıı  r270:  k ərtən k o by o  bonzor  bir  ad ad o v şan ı  növü.  D ərisindən 
yağışlıq  [phışj  likilir.
2M
  B u   s ö z   y a z m a   v ə   b a s m a   n ü s x o d n  
ç a ğ ı r »   ş o k l i n d ə d i r .   D o ğ r u s u   « > *   ç ı ğ ı r » ,   y o n i  
c ı ğ ı r d ı r .
:7n  B u   s ö z ü n   m o k a n   b i l d i r ə n   v a r i a ı ı l ı   « s o ğ ı ı ı   l ı ı ğ »   ş ə k l i n d n d i r .   d c m o l i .   o n u   « s o ğ u r »   k i m i  
d n   o x u m a q   ı n i i m k ı m d i i r .
Divanü lüğat-it-türk
369
S  ı  ğ  ı  r:  x an ların   xalqla  bərab ər  k eçird ik b ri  ov.  X anııı  adam ları 
meşəyə  və  çöllərə  yayılır,  vəhşi  heyvanları  q ab a q la rın a  qa- 
ta ra q   x an ın   old u ğ u   уегэ  s ü rü rb r.  X an   isə  y o ru lm ad an  
d u rd u ğ u   yerdən  ö n ü n ə  çıxan  heyvanları  ovlayır.  Buııa  sü- 
гэк  ovu  deyilir. 
j*t“   S 
1
  ğ ı  r:  «cs 
suw  sığırı  =  cam ış».
К   a 1
1
  r:  q atır.
jJä  К  a  d  ı  r: 
k a d ır nənq  =  güc  o lan   nəsnə,  çətin  şey».
К  a d  ı  r:  sıldırım   уегэ «
jü
 
k a d ır yer» deyilir.  Bu,  d ağ lard a  qarın 
və qışın  çox  o lm asından  irəli  gəlir. 
ıJ ^ j^   К   a d  ı  г  к  ı  ş:  zəm hərir,  q araqış.
К   a  d  ı  r:  x a q a n la rın   sərt  və  çətin  o lan ın a  deyilir.  B u ndan  dolayı 
x aqaniyyə  ulu su n u n   x an la rın a 
K ad ır xan»  dey irb r.
Bu  söz  ərəbcəyə  uy ğ u n d u r,  çünki  sərt  olm aq  gücdon  və 
qüvvədən  doğur.  Sərt  olan  ad am   istədiyini  edə  bibcək 
qüvvəyə  m alikdir.
К  ı  s  ı  r:  qısır,  do ğ m ay an   q ad ın   və  heyvan.  B u rad an   alınaraq 
kısır  kısrak»  deyilir  ki,  « d o ğm ayan  qısraq,  mad- 
yan»  dem əkdir.
ı
К  э  1 э  r:  k ə rtə n k ə b .
B/O  ğ a z:  boğaz.
T  э  b  i  z:  şo ran   yer. 
j "   T э  b  i  z:  b u ra d a n   alın ara q   paxıl 
ad a m a 
təbiz kişi»  deyilir.
T  о  p  u  z: 
to p u z  yük  =  ü stü n d ə  d u rm aq ,  ü stünə  minmok
ırıüm kün  olm ayan  heyvan  yükü». 
j j j   T  i  t  i  z: 
titiz  nənq  =  dadı  həlilə  kimi  acı  olan  bir şey».
ü  к  ü 
z
: 
tü k ü z  at  =  qaşqa  at».
j*—  S  a  ğ  ı  z:  saqqız.  « J '
jjj
J**-  sağız  to p rak   =  y ap ışq an   to rp aq » .

3 7 0
Mahmud Kaşğari
J V   S  a  к  i  z:  p a lta ra   bulaşan  meyvə  suyu  və  ya  xu rm a  bokmnzi  kim i 
şey b r.
'£*»  S  э к  i  z:  səkkiz.  Bu  söz səkkiz»in qısaldılm ış  şəklidir.
j* *   S  э  m  i  z:  k ö k ,  kökəlm iş  heyvan.  Bu  söz ərəbcəyə  u y ğ u n d u r,  an caq
tü rk lər  O n  hərfıni  J z   hərfm ə çevirm işlər.  Bu  onlarm   dılin- 
də  adi  şeydir;  «sən»  və  «siz»  kimi  (J  hərfi  ü  hərfindən  çev- 
rilm işdir).
K u b u z :  q o p u z , u d a  bənzər  bir çalğı aləti. 
jjä  К  u  t  u z:  vəhşi  öküz,  yak. 
jjä  К   u  t  u  z:  qu d u z, 
k u tu z  ıt  =  q u d u z it». 
jjä   К  a d  h ı z:  ağac qabığı. 
jja   К  u d  h  u z:  d u l  qadın.
К   ı  m   ı  z:  qım ız.  Q ısraq  sü d ü   tu lu q d a   sax lan a raq   tu rşu d u lu r,  so n ra 
içilir.
К  ı  m  ı z  а  1  m