Эя я ч, fQ andaM,J

1
  k:  göyərçin  boyda  alacalı  b ir su  quşu;  cüllüt.
Ç о m  a k:  ço m a q ,  əsa,  dəyənək. 
сй>  Ç   о  m  a  k:  u y ğ u rların   m ü səlm an   o lm ayan  qism inin  m iisəlm anlara 
verdiyi  ad.  « j J  
ço m ak   əri»  deyilir  ki,  «m üsəlm an- 
la rd a n   bir ad am »   d em əkdir. 
j b .   Ç  a n  a k:  ağ a c d an  y o nulm uş  d u zq ab ı,  nəm əkdan.
J f r   Ç a n a k  :  çanax;  kasa.  O ğuzca.
S  a ç u k: 
saçuk  nənq= saçılm ış  nəsnə».
S u  d  h u   k:  tü p ü rcək . 
jj**  S  ı  r u  k:  ça d ır dirəyi,  tir,  sırıq.
( j ^   S  a  s  ı  k:  saxsı.  Sərhəd  və  sərhədin  о  ü zündəki  xalqın dilində.
S  u s  ı  k:  vedrə.  Bir şivədə.  M ən  b u n u  eşitdim .
К   а  p  а к:  göz  qapağı. 
сj$   К  a  b а к:  b a lq a b a q ,  təzətər ikən  у е т э к   h azırlan an   bir  tərəvəz.
К  а  p  а  к:  qızm   qızlığı,  bək arət. 
kız  k a p ak ı  sıdı  =  qı-
zın  qızlığını  pozdu».
JjS  К   a  1
1
  k:  tu tm a c   у е т э у т э  sirkə və  y oğurtla  birlikdə  tö k ü b n   nəsnə, 
q atıq .
&   K a t ı k  :  hər  hansı  şeyə q atılan ,  əlavə o lunan  nəsnə.
dfib  К   u  ç a  k:  « J jj 
jü
  bir kuçak   böz  =  bir q u caq ,  bir  to p   bez».
jj®  К   a  d  h  ı  k:  ağ acd an  y o nulm uş  nəsnə.  A rğuca.
J j ä   К   а  г  а  к:  göz  bəbəyi.  « J jä   'jä k a ra   k arak   =  gözün  q arası»,  «
J jS  iırü n q   k arak   =  gözün  ağı»,  «görən  yeri,  göz bəbəyi». 
j j ş   К  
j
  r  u  k:  qırıq.  « J   jj Ş  k ıru k   эг  =  çolaq  adam »,  «<3
j
? JJl  kıruk  ad- 
h ak  =  to p a l  ayaq».

384
Mahmud Kaşğari
(jjs  К  a  z  u  к:  qazılm ış.  qazılı.  « J jj  <3$  kazuk  arık   =  qa/.ılmış  arx».
Q azılm ış  h ər şey  üçün  belə deyilir. 
сз*-3  К  a  s  u  к:  at  dərisindən  h azırlanan  tuluq.  İçində  siid.  qım ız  kimi 
şeylər saxlam r.
J*-3  К  о s 
1
  к:  fındıq.  B ununla  q ad ın lara  ad  verilir.
J " 2  К   a  ş  а  к:  q m d ıra   o tu ,  kağız düzəldilən  qam ış  növü.
К   a  ş  u  k:  qaşıq.  Bu  a ta la r sözündə də  işbnm işdir:
(J
jj
L»
j j
 lijci 
d u 2
« K u ru k   kaşuk  ağızka  yaram as,
K u ru ğ  söz  k u la k k a yakışm as».
Q u ru  qaşıq  ağıza yaram az,
Q u ru   söz q ulağ a yaraşm az.
Bu  söz  birindən  asılı  işi  olanın  o n a  bir fayda  verməsi  üçün  sö y b n ir.
K aw ak  a rt  =  Ö zçən d b   K aşğ ar  arasın d a  sıldı- 
rım   b ir yerin  adı». 
j i ä   К   о  w u  k:  qo vu q .  «<-£-SU JİS kow uk  nənq  =  qovuq  ııəsnə». 
j ä İ   K a   w  u  k:  sidik  kisəsi,  sidiklik.
3 й  
К   а w  ı  к:  d arı və  o n a   bənzor şey b rin   kəpəyi,  qabığı.
<3^ 
К  a 1
1
  к:  hava.
сЙ  K u l a k :   q u la q .  B əzibri 
kulxak»,  b əzib ri  isə  «  <
3
^   kulkak» 
d e y irb r. 
D o ğ ru   olan  biriııci  söylənondir.
 
К   u 1 а  к: 
kulak  ton  =  qollraı  qisa  paltar».
<3^  К   l  I  i  k:  xalqla  kcçinm ok,  rəftar,  xasiyyət,  qıhq.  Bəzən  J   1  hərfi  sü- 
k u n lu   o la ra q   « J ^ k ılk »   şəklində  sö y b n ir.
К  u  m  u  k:  bir z a m a n la r y an ın da  olduğum   b əy b rd ə n   birinin  adı. 
<3^  К  о  m  u  k:  at  peyini,  tos.  Başqa  peyinə d ə  bu  ad  verilir.
Divarıü lüğat-it-türk
385
Jjä  К  а  n  а  к:  sürıışm ok.  A rğ u lar  və  bulğarlar  j   у  hərfıni  Cı  n  lıorfino 
çev irm işbr.
jia   К  о  n  u  k:  q o n a q ,  m üsafir.  Bu  şeirdə də  işbnm işdir:
е й  ü J
j liİ L u ı  U ü
3
  i _ ı l j
A  
l
A  '  ^
«Bardı  эгэп  konuk 
Bulup  k u tk a   sakar,
K aldı  alığ  oyuk 
K ö rü p   əwni  yıkar».
Q oııaq  g ö rü b   bunu 
Q u t sayan  ə rə n b r getdi,
Oyuq  görən  kimi 
Evini  yaxan  p isb r qaldı.
(Q onaq  görən d ə  o n u   uğur,  xeyir  və  bərəkət  sayan  m ərd  o ro n b r  ölüb 
getdi,  çöldə  bir  qaraltı  g ö rü b   «am aıı,  birdon  qo n aq   olar» 
deyo çadırını  yıxan  n a m ə rd b r qaldı).
(Й   К  о  n  а  к:  ço v d ar.  D arının  q a b a   bir  növü.  Bu  d e y in u b   dr>  iş- 
b n m işd ir:  «|-^
й
 
е й   ko n ak   ba.şı  sedlırogi  yeg  =
darı  başının  seyrəyi  yaxşıdır»,  çüııki  d o n b r  seyrok  olsa, 
böyük  o lu r,  six  olsa,  kiçik  olur.  Bu  söz  istodiyi  şeyi  a/. 
omok  sərf etm o k b   oldəctm ok  arzu su n d a  o la n la ra  söybııir.
u
S
üj
 В  i  t  i  k:  kitab,  m ək tu b ,  yazılı  şcy.
В  i  t  i  k:  yazm a,  yazı.  Bu,  m əsdərdir.  «*-^ 
anınq  bitigi
b o lgülüg= onun  yazı  yazınası,  yazısı  bəllidir».
^
  В  i  t  i  k:  əfsun,  selır,  tilsim,  cadu;  talism an  (oğuzca).

386
Mahmud Kaşğari
‘-S-
äj
 В  i  ç  э  к:  bıçaq.  Bu  savda  d a  işlənm işdir:  « 
l
S
oj
 U
j
(^ıUjİj  neçə  yitik  biçək  ərsə,  öz  sapın  y o n u m as  =  bıçaq  пэ 
qədər  iti  olsa  da,  öz  sapını  yonm az».  Bu  söz  öz  işini  g ö rə 
bilm əyən,  an caq   b aşq asm ın   işini  görm əyə  təşəbbüs  ed ən  
a d am lar h a q q ın d a  deyilir.
В  э  d  ü  k:  böyük,  hər  şeyin  böyüyü.  «J& 
bədü k   təwi  =  b ö y ü k  
dəvə».
В  ü  r  ü  k:  süfrə  ö rtü sü n d ə,  şalv ar  bağı  kimi  şeylərdə  o lan   yuvarlıq 
iplər.
В э z э k:  bəzək,  naxış.  Bir ləhcədə.
‘-SJj  В  e  z  i  g:  titrəm ə,  lərzə. 
<-*ji  $   ol  bezig  bezdi  =  о  bır  titrəm ə 
titrətdi».
^ 4   P  ü   s  ü  k:  « c s -^   ^ - 4  
$   ol  kulın  p ü sü g   püsdi  =  o,  q u lu n a
p u squ p u sdu ,  p u sq u  q u rd u » .  D öy ən d ə də b e b  deyilir.
В  ö  1  ü  k:  b ölük,  heyv an lard an   b ir  bölük.  «  j  j* 
i
S İ
j
 
bir  b ölük 
koy  =  b ir  b ölü k   qo y un ,  sürü», 
>sL jj j  b ir  bölük  kişi 
= bir  b ölü k   adam ».  Bu,  cəm lik,  to p lu lu q   bildirən  isimlər- 
dəndir.  X alq  və dəvə kimi.
В  i  1 ə k:  b ib k .
<-Ц>  В  э  1  e  к:  q o n ağ ın   q o h u m ların a  gətirdiyi  ərm əğan. 
Bir  yerdən 
başqa уегэ göndərilən  hədiyyəyə də  b e b   deyilir.
В ə 1  i  к:  qəndil  fıtili.
•Ak  В э 1  i  к:  yara  yox lam aq   üçün  işlənən  mil,  tibbi  zond.
В i  1  i  g:  bilik,  elm.  « d J ^ u5^i  bilig ö g rən   =  bilik  öyrən».
В  i  1  i  g:  hikm ət.  «jVl£L 
uzakı  b ilg ə b r  =  keçm iş  a q ilb r,  əski 
hakim lər».
В  i  1  i  g:  ağıl,  d ərrak ə.  Bu  deyim də  də  işb n m işd ir:  «  J ^   ^
 
oğlan  biligsiz  =  u şaq d a  ağıl  olm az».
Divanü lüğat-it-türk
387
В э n  э  к:  dənə,  həbbə.  A rğuca  və  bir qismin  dilincə.
*-£-4  В ə  n  э k:  mis  sikkə.
T   э  p   ü  к:  q u rğ u şu n   əridilərək  y u m aq   şəklində  tö k ü lü r,  onun  üs- 
tü n ə  keçi  qılı  və  ya  b aşqa  bir  şey  sarınır,  u şa q la r  onu  tə- 
рэгэк  oynayırlar.
T  э  p  i  k:  təpm ə,  təpik.  Bu  sözdə  d ə  işbnm işdir: 
Ji 
ol
kulın  təpik  təpdi  =  o,  q u lu n u   təpiklədi».
<4^  T  i  t i  g:  «jjj? ‘-Sj? o-W baş  titig titti  =  y ara y am an  aeışdı».  Bu söz  tə- 
kid  m əq am ların d a  işb n ir.  N ecə  ki,  « 
£'J 
Jİ  ol  ərig
uruğ  u rd u   =  o,  ad am ı  m ö h k əm   d ö y d ü » ..«  
J   ol
kaçığ  kaçdı»  ibarəsində  d ə  b e b d ir,  «о  bir  qaçış  qaçdı» 
dem əkdir.
T  ü  t э  k:  a v ta fa  və eürdəyə  bənzər şey b rin   lüləsi.
<-*■*?  T  i  t  i  k:  palçıq,  çam ur.
ı-Sj?  T  i  r i ğ:  diri,  h ə r heyvanın dirisi.
T   э  z  э  k:  a t  peyini.  Bu  söz  « u -u S  
jsil  i ^ U i   UjlS 
təzək 
k a rd a   yatm as,  ed h g ü   ısız  katm as»  m əsəlində  d ə  işlənmiş- 
dir,  «təzək  q ard a  yatm az,  yaxşı  pisə  qarışm az»  dem əkdir. 
(Yəni  təzəyin  istiliyi  qarı  əridər,  eləeə  də  b ir-birinə  bənzə- 
m ədikcə,  yaxşı  pisə qarışm az).
•AP  T  ə z  i  к :  xalq  ara sın d a   çaxnaşm a.
‘-Sjj  T  э z  i  k:  «
‘A P  təzik  kişi  =  işdən  q açan  adam ».
•-*>*  T   i  z  i  g:  səf,  sıra.  « ^ I jj 
jh
  bir  tizig  tirək  =  bir  cərgə  dirək», 
« » j j  <-Sj? j j j   bir  tizig yinçii  =  b ir düzüm ,  bir q a ta r  inci».
IA>İ  T a j i k :   tacik,  fars.  (İki  m əxrəc arasın d ak ı  j j   ilə).
T   e  ş  ü  k:  x aya  qrıjası,  deşik,  yarıq.  Bu  ifadədə  də  işb n m işd ir:
teşük  suw da  bəlgürər  =  deşik  su d a  bəlli

388
Mahmud K a şğ ari
olar».  Bu  sözlə  bir  iş  görərkən  öyünən  a d a m a   işin  yax şı. 
yoxsa  pis  olm asının  so n ra  m eydana  çıxacağı  x atırlad ıh r.
T  e  ş  i  k:  acgöz,  q arn ı  d o y d u ğ u   halda,  gözü  d o y m ay an   adam .
T   ü  ş  ü  k:  işdən-gücdən  q alan   av araya  «if^4 
tü şü k   kişi»  deyi- 
lir.
T   ö  ş э  k:  döşək.
T   i  ş э  k:  şişək,  iki  yaşını  b itirib  üç yaşına  girən  qoyun.
T   ö  1  э  k:  dölək,  v ü q arlı,  k ö n lü   sakit  ad am .  Bu  savda  da  işlən- 
m işdir: 
ç
)   aç  ewək,  to k   tölək  =  ac  adam   ütə-
lək,  tox ad am   dölək olar».  Oğuzca.
^
  T   ü  1  э  k:  d ö rd   ayaqlı  h e y v an lan n   tü klərini  tö k d ü k ləri  vaxt.  «  J  
IIÄÜ j ’jk ol  koy  tüləgində  kəldi  =  o,  q oyuıı  qırxım ında 
gəldi».
^
  T  э 1  i  k:  dəlik.
T   ü  w  э  k:  yaş  söyüd  ağacm ın  və  ya  buna  bənzər  bir  ağacın  qabığı 
b o ru   şəklində  çıxarılır,  sərçələri  v urm aq   iiçün  içinə  yum ru 
daş  q o y u laraq   atılır.  Çigilcə.
^ 4 -   Ç  ü  b эк:  uşaq  çükü.
Ç  i  b э  k:  «&j t j ä  ^
 çibək  k arğ uy   =  laçın  quşıı.
Ç  э  t  ü  k:  pişik.«^j>* 
k ö k 276 çətü k = erk ək   pişik».
Ç  э ç э  к:  çiçək,  ağac  gülü,  ot  çiçəyi.
1-5:^
  Ç  э  к э  k:  çiçək  xəstəliyi.  Çigilcə.
21h  Bosim  Atalayın  fikrincə,  yazma  və  basma  nüsxabrdə  forqli  imla  i b   yazılaıı  bıı  sö/
kök» deyil, 
kiivük»  kimi  oxunmalıdır (DLT,  I,  388).  Hüseyn  Düzgiin 
J  - 
s.239)  və  Seçkin  Ərdi  i b   Sərap  Tuğba  Yurtsevər  (DLT-2005,  s.229)  bu  sözü  «küviik» 
şəkliııdo  oxumuşlar.  Bəsiın  Atalay  haqlıdır,  çiinki  42  maddn  sonra  «küwük»  sö/üniiıı 
özii  verilir.
Divanü lüğat-it-türk
Ç  о  r  i  g:  d ö y ü ş  sofi,  döyiiş  sırası.  Bu  məsoldə  də  işlonmişdir:  «
alp   çorigdo,  bilgo  terigdə  =  alp   döyüşdə, 
bilgə  məclisdo  sınanar».
*-*>?>  Ç  э  r i  k:  h ər şeyin  qarşısı.  O ğuzca.  H ər şeyin  vaxtı,  dəm i.
Ç  ö  г ə  k:  çörok. 
ı-*4* ‘-*4* Ç   i  1  i  к  -  ç  i  1 i  k:  oğlağı  çağırm aq  üçün  işlənən  söz.
'-5^  Ç  ü  n  ü  k:  ç in a r  ağacı.
ü  ş  э  k:  o t,  çomən.  Soğdca.
D   ü  1 э  k:  ağzı  qırıq  saxsı,  ağzı  qırıq  səhəng.
S  i  b  э  k:  d əyirm an  daşın ın   mili.  Bu,  dəm ir  bir  ç u b u q d u r,  dəyir- 
m an  daşı  on u n   üzərində d ö n ü r.
S  i  b  э  k:  sübək.  İçino  siyiməsi  i'ıçün  uşağın  beşiyinə  qoyulan  qa- 
mış.
S  i  d  ü  k:  sidik  (hər  növü).
S  i  d  h  i  g:  k afta n ın   iki  y an ın d an ,  sağ  və  sol  torəflorindon  biri.  Bu 
söz 
sıdhığ»  kəlm əsindən  d ah a  gözəldir.
S  ü  r  iı  g:  süriı,  hcyvan  sürüsü.  «lSJ* 
jü
  bir  sıırüg  koy  =  bir 
sürü  qoyun».  Bu  m əsəldə də  işlonmişdir: 
ls
^  
j'j*  
jSİ
jU Lul  (
j
( j —
J İ
«Ö gür sü rü g   koy,  təw i277,  yundı  bilə 
Y um urlayu  erkonin,  sütiıı  sağar».
Bir adam ın  qoyun,  dovo.  at  si'ırüsü  olsa,
E rkəndən  to p lay ıb   südiinü  sağar.
S  ü  z  ü  k:  « ı J j — 
süzük  suw  =  süziilm üş  su».  Sıizülm üş  vo  to- 
miz  lıər şeyə  belə deyilir.
:77  Bu 
söz
  «Divaııi'ı  lüğat-it-U'ırk»də  fərqli  imlalarla  («lowi».  «tewi»,  «tnwoy»  vn  sair) 
vcrilmişdir.

3 9 0
Mahmud K a şğ a ri
S  ü  z ü  к:  y aq u ta  və  b u n a   bənzər şeylərə də  «‘A>« süzük» dey ilir.
S  э ş ü  k: 
ıSLSLa səşük at  =  h ö rü k d ən   açılm ış at».
ı- ^ - ‘  S ə  w ü  k: 
ı  səw ük nən q   =  sevilən  şey».
S  i  1 i g:  « J  
silig эг  =  təm iz,  incə,  yaraşıqlı,  şirindil  adam ».
Ş  ö  p  i  k:  çör-çöp,  m eyvə  yeyildikdən  so n ra  atılan   puça.  Bu  s ö z d ə  
o* ş  hərfi £ ç hərfıni  əvəz etm işdir.
Ş ü   t ü k:  sığır  b u y n u zu n d a n  düzəldilən qələm dan,  davat.
Ş  ü  t  ü  k:  « J ^  
şü tü k   sak al  =  kosasaqqal».  Bu,  q ə lə m d a n a  
bənzədilm işdir.
Ş  ü  n ü  k:  çin ar ağacı.  Bu sözdə   ş  hərfi £   ç-ni  əvəz etm işdir.
<-£■£  К   ə  p   э  k:  kəpək.  K içik  inciyə,  m irvariyə  «j*±ı 
кэрэк  y in çü »  
deyilir.
К э р э к :   b a şd a  o lan  кэрэк.
К   ö p  ü  k:  su y un  k öpüyü.
К   ö p  ü  k:  q ay n ay a n  q aza n ın   kö pü yü .
К   e  ç  i  k:  keçid,  k ö rp ü .  Bu  k əlam d a  d a işlənm işdir:  « 
ji i  jl-yä
(j-lalj  J
ju
-  k a y n a r  ök üz  keçiksiz  bolm as  =  coşqun  su  ke- 
çidsiz  olm az».  Bu  söz  ham ın ın   çaşıb  qaldığı  işdə  bir  çıxış 
y o lu n u n  ola biləcəyini vu rğ u lam aq   üçü n   söylənir.
К   ö ç  ü k:  b ir h eyvana  m inən  iki  a d am d an   arx ad ak ı.
‘-5s?4  К   i ç i  k:  h ər şeyin  kiçiyi.
‘-SİS  К  e.d  h ü k:  yapm cı,  yağışlıq,  plaş.
<-*’■&  К   e  d  ü  k:  tü k d ə n   düzəldilm iş  b ir  təsək  o lu b   dəbilqənin  altın a 
geyilir,  çünki  bu  o n a  bənzəyir.
К   ü  d  ü  k: 
o " '  ış  k ü d ü k   =  iş-güc».  Bu  söz  tək  işb n m ir,  ikisi
birdən  işb n ir.
К   э  г  э  k:  yaraşır.  Bu,  « yaraşırm ı»  dem ək olan 
kərəkm ü»
sözünə cavab  o la ra q   deyilir və «bəli»  m ənasm dadır.
Divanü lüğat-it-türk
391
‘-Sji  К   ö  r  ü  k:  zərgor,  yaxud  dəm irçi  körüyü.
К   ü  z  ü  k:  culfa,  toxucu  alətlərindəndir,  bir-birinin  üstünə  dü y ü n - 
b n ə n   bir  sıra  ip b r d ir   ki,  o n u n la  ü st  əriş  alt  ərişdən  ayrılır. 
İp ək ,  qum aş  və  o n a  bənzər  şe y b r  to x u y an lara  da  belə  d e ­
yilir.
К   ə  z  i  к:  insarn  titrəd ən   isitm ə,  qızdırm a.  «‘-Sj* 
sarığ  kəzik 
= sa rı  qızdırm a».
К  э  z  i  k:  işdə  növbə,  sıra. 
səninq  kəzikinq  kəldi
= sən in   novbən,  sıran  çatd ı» .
\SJL*  IÜj)  j j  bu  ışta  san q a  kəzik  кэгэк 
= b u   işdə  sənə  cəsarət  lazım dır».  Bu  da  əvvəlki  söz  kimi 
sıra  m ən asındadır.
К  ü j  i  k:  pərçəm ,  yal,  zülf.  A rğuca.
К   ə  s  ə  k:  b ir  nəsnənin  kəsəyi,  bölüyü.  «<-*U
j
İ 
jjj
  bir  kəsək 
ətm.ək  =   bir  p arça çörək».
К   э  w э g:  b u ru n d a k ı  q ığırdaq,  (yum şaq  kafla). 
t-SÜ  К   ü  w  ü  k:  «<_>*>» 
küw ük  m uş  =  егкэк  pişik».  Çigilcə.
К  ü  1  ü  g: 
k ü lüg nənq  =  süni  nəsnə».
К   ö  1  ü  k:  arx a;  bu,  k ö lük  bir  heyvan  dem əkdir.  Y ük  yüklənən  h ər 
hansı  bir heyvan.
К э т э к :   zolaqlı və  naxışlı  bir  p arça d ır,  bundatı  bürüncok  tikilir, 
q ıp ç a q la r plaş  tik irb r.
К   ö  n  ə  k:  ibrik,  q um qum a.
<-*>•  M  э j  э  k:  it  nəcisi,  (iki  m əxrəc arasın d ak ı  j j   ib ).
N  ə  t  ə k:  «necə,  nə cür»  dem əkdir.  «  ir* 
nətək  sən^necəsən».
N   э  ç  ü  к:  пэ  üçün.  «‘-S-yJj* 
nəçük  b ard ın q   =  пэ  üçün  getdin». 
Y ab ak u  dilində.
■
s
J
j
  N  ə  1  ü  k:  nə  üçün.  Başqa  tü rk b rin   dilində.

3 9 2
Mahmud Kaşğari
N  э  г  э  к:  поуэ  gərək.  «<4> 
Ji bu  san q a  пэгэк  =  hu  sənin  nəyi- 
пэ gərək».  Əsli  ««-SljSUnə  kərək»dir,  iki  h ərf atılm ışdır. 
tf e   B ə ç a   l27x:  sü n n ət  edilmiş  qadın,  xədim  edilm iş  kişi,  axtalanm ış  at 
və ya  b aşq a  heyvan.
В  a  ş  ı  1:  « j ’j& 
başıl  koy  =  başında  ağı  olan,  q aşq a  qoyun».  Bir 
b h cədə.
J  J 4  В  a  d  a  1  a  r  t:  U ç ib   B arsğan  arasın d a sıld ın m   bir yer,  bir təpə. 
J*"  T  a  s  a  1:  ço v k an   o yu n u n d a  cızılmış  sahə.  Bu  söz  « 
talas»  sö- 
zü n dən   çevrilm işdir.  N ecə  ki,  ərəbcə  « otlaq»  m ənasında 
həm   «əlak»,  həm  də  «ləak» deyilir. 
t&j  T   э  g  ü  1:  deyil.  oğuzca.  Bu  söz  arğu ların   «J( 
dağ  ol»  sözündən 
alınm ışdır.  O ğuzlar  J d  hərfıni  t 
£   ğ  hərfıni  isə  ^   g  et- 
miş, 
əlifi  isə atm ışlar.
J*?-  Ç  ı  ğ 
1
1  -   1
1
  ğ 
1
1:  «ls-^ 
ij*j 
$   o k   kiş  içrə  çığıl-tığıl
kıldı  =  ox sadaxda çığıl-tığıl etdi».
Ç  i  g  i  1:  tü rk lərd ən   üç boyun  adıdır.
Birisi  köçəri  olub  K uy asd a yaşayır.
Ikincisi  T ıraz  [Talaz]  yaxınlığında  bir  qəsəbədə  yaşayır.  Bunlara  da 
yu x arıd ak ı  kimi  çigil  deyilir.  «Çigil»  adının  verilməsinin 
səbəbi  budur:  Z ülqərneyn  arğ u  diy arın a  gəldiyi  zam an 
m öhkəm   yağış  yağm ış,  y o llar  p alçıq d an   keçilməz  olmuş, 
yerim ək  çətinbşm işdir.  Bunu  görən  Z ülqorncyn  « 
öj
' 
in  çe  gil  əst?279»  dem iş  və  o ra d a   bir  q ala  tikilməsini
-7K  Bosım  Atalay  noşrində  bir  qodor  qoıibo  səsbnən  vo  yaxşı  anlaşılmayan  bu  torcıiıno 
(D L T ,  1,  s.392)  Salih  Mütallibov  nəşrində  belədir:  «kişilor,  qadınlar  vo  biitiin  hcyvaıı- 
lann  an  güclüsü,  эп  möhkəmi,  ən  coldi»  (TSD,  1  tom,  bct  373).  Hüseyn  Düzgüıı 
J  J 
s.241)  bu  söziin  mənasını  супэп  Ibsim  Atalay  kiııı  vermişdir.  Seçkin  Ərdi  ib   Sorap 
Tuğba  Yurlsevər  bu  sözü  «bıçal»  kimi  vermiş,  eynən  Bəsim  Atalay  kiıııi  mana- 
landırmışlar (DLT-2005.  s.  185).
274 «Bu  nə palçıqdır,  bu  nə gildir?»  (larsca).
Divanü lüğat-it-türk
393
ЭП1Г 
etm işdir.  Q ala  tikilm iş 
v ə  
adm ı  da  «çigil»  qoyınuşlar. 
B u n d an   so n ra  о  q alad a  yaşayan  tiirklərə  « y i^ ç ig ili»   dc- 
yilm işdir.  D a h a   sonra  bu  ad  yayılm ışdır.  O ğuzlar  b u ıa y a 
yaxın  yerdo  yaşadıqları  üçün  həm işə  ç ig ilb r b   vurıışm uş- 
lar.  A ra la n n d a k ı  düşm onçilik  bu  günə q ədər davam   cdir.
Çigil  qılığına  girənlərə də  bu  ad  verilir.  O ğuzlar  C ey h u n d an   Y uxarı  Çi- 
nə  q əd ər  olan  yerdəki  b ü tü n   tü r k b r ə   «çigil»  dcy irb r.  Bu, 
diiz deyil.
Ç ig ilb rin   ü çü n cü   oym ağı  K aşğ ard ak ı  bəzi  k ə n d b rd ir.  Bu  kəndlərin 
x alq ın a  da  «çigil»  deyilir.  B unlar  ham ısı  bir  yerdən  çıxa- 
raq   yayıhnışlar.
Ç 
о
 
m  u  1:  tü r k b r d ə n   bir 
oymaq.
J&l»  S  ü  к  э  1:  xəstə.  Oğuzca.
S  i  g i  1:  ziyil.
Jj?  К   ı  z  ı  1:  hər  nəsnodən  qızıl  (qırm ızı)  olan.  Bu  a ta la r  sözütıdə  do  iş- 
b n m işd ir:
j! 
i LuJj j)
ji 
j
S 
t 
LuıL 
jj) jj
«K ılnu  bilsə,  kızıl  kcdhər,
Y aran u   bilsə,  yaşıl  kcdhor».
Ö zünü  sevdirmoyi  bacarsa,  qırm ızı  geyor, 
Y arınm ağı  bacarsa,  yaşıl  geyor.
(Q adın  gözol  görünm əyi,  özünü  sevdirmoyi  bacarsa,  qırmızı  gcyinor, 
naz  etmoyi,  yarınm ağı  bacarsa,  yaşıl  gcynr).Bıı  söz xoşbəxt 
olm aq   üçiın  xoşrəftar  olm ası  lazım   gobn  qadm   barodə 
dcyilir.
JjŞ  К  ı  z  ı  1:  K aşğ ard a  bir  vadi  adı.  Bu  şcirdo də  işbnm işdir:
'r?---t  
^

394
Mahmud Kaşğari
‘
"^J-11
jjlİK S y J İ JİUL
«K ızıl-sarığ arkaşıp,
Y ipkin yaşıl yüzkəşip,
B ir-bir k ərü   yürkəşip,
Y aln q u k   anı  tanqlaşur».
Q ızılı-sarı güllər arx a-arx aya  sıralnıb,
Y aşıl  bənövşə üzə çıxıb,
B ir-birinə sarılıblar,
İn san  b u n a  m a t qalır.
К  э w э 1: 
kəwəl  a t  =  qaçağ an  at,  küheylan».
В ı ç ı m:  dilim. 
л  bir bıçım   kağun  =   b ir dilim  qovun».
В  о  ğ  ı  m:  buğum .  B arm aq ların  fəqərəsi,  qam ışın,  q ın d ıra   otu nu n  
buğum u.
В  ü  к  ü  m:  «<-£ä 
b ü k ü m   ətü k = q ad m   ay aq q ab ısı» .  Oğuzca. 
B aşqa  tü rk lər  «{£* m ükim »  və  ya  «6^* m ü k in »   deyirlər.  sh 
b  hərfı  f   m   hərfinə,  f m   hərfı  isə  Bu  sözün  türkcə  olm adığım   san ıram 280.  L ak in   qıpçaqların 
və o n la ra  u y anların  avam  cam aatı  bu n u   b e b   tələffüz edir. 
(»>  T  a  r  ı  m:  təkinlərə281  və  Ə frasiyab  so y u n d an   o lan   x atu n lara  və 
bun ların   böyük-kiçik  b ü tü n   u şaq larm a  verilən  addır.  Nə
-80  Bəsim  Atalay  burada  mətnin  ərəbcəsindəki  yanlışlıq  və  dolaşıqlıq  haqqında  uzun- 
uzadı  izahat  vermişdir  (DLT,  I,  s.359).  Bizi  m araqlandtrmadığı  üçün  təfsilata  və  tə- 
fərrüata girmirik.
281  Salih  Mütəllibov burada  növbəti standart  səhvə yol  vermrş,  mətnin  altında deyil,  elə 
maddənin  içindəcə  mötərizə  açaraq  təkin  sözünü  beta  izah  etmişdir:  «qulluqdan  pad- 
şahlığa  yetişən  kişilər»  (TSD,  I  tom,  bet  376).  Təkin  sözünün  hərfi  mənasının  qul  de- 
mək  oiduğunu  M ahm ud  Kaşğari  «Divan»da göstərmişdir.  Əfrasiyab  övladları  xaqana 
məktubla  və  ya  şifahi  müraciət  edərkən  ona  bəslədikləri  əlahiddə  ehtiramı  ifadə etmək 
üçün  özləri  haqqında  «qul  beta etdi,  qul  eta etdi» deyirmiştar.  Bu  şahzä  dələrə, eləcə də 
xalq  içindən  və  ya.kölələr  arasından  çıxan,  dövtat  qarşısında  m ü h ü m   xidmədər  göstə-
Divanü lüğat-it-türk
395
q əd ər  böyük  olursa-olsun,  xaqaniyyə  xanlarının  övlad- 
ların d an   başqasına  belə  d ey ib   bilməz.  «?J> 
A ltu n   T a ­
rim »  böyük  x atu n ların   [baş  hərəm ]  ləqəbidir. 
i»>  T a r ı m :   göllərə,  q u m sallara  tö k ü b n  çay  qolları.
(»>>  T  a  r ı  m:  u y ğur sərhədində 
K öçə adlı  yerin  y an ın d a  bir yer adı.
U sm ı  T arım »  d a  deyilir.  B uraya  axan  bir  çayın 
ad ın a   da  «T arım » deyilir.
T u r u m :   d u rum .  Bir ad am ın   boyu qədər olan  uzunluq.  « 
j& 
bir  эг  tu ru m ı  suw   =  bir  ad am   boyu  dərinlikdə  su». 
B aşqası  d a  b e b d ir.
?J>  T  о  r  u  m:  köşək.  D işisinə 
tişi  torum » deyilir.
<»j?  T  i  z i m:  düzüm . 
pj? 
jh
  b ir  tizim yinçü  =  bir düzüm   m irvari». 
f t   T  о  к  u  m:  kəsiləcək  heyvan.  Ən  çox  at  üçün  işbdilir.
T   i  к  i  m: 
jjj
  bir  tikim   türm ək  =  b ir  diirm ək»  (içinə
p en d ir və ya yağ q o y u la ra q   d ü r ü b n   yuxa,  lavaş).
T  ə  1 i  m:  çox.  «J h J i № təlim   y arm ak   =  çox  pul».
$   T   о  1  u  m:  silah.  Bu,  b ü tü n   silahları  v erib n   üm um i  addır.  Bu  şeirdə 
də  işbnırıişdir: