Эя я ч, fQ andaM,J

4 2 2
Mahmud Kaşğari
T   a  1 к  a:  q oruq.  (J   1  hərfı  j   r  hərfıni  əvəz ctm işdir).
T   a  1  к  u:  əyilm iş-bükülnıüş  nəsnə.  Bu  sözdən  alın araq   « У ^  
talk u   yışığ»  deyilir  ki,  «bü k ü lm ü ş  ip»  dem əkdir.
lib « Ç a   n  к  a:  bir tələ  növü.
К   a  t  к  ı:  «(/■“ ? 
k atk ı  kişi  =  heç  kim ə  boyuıı  э у т э у э п   adam , 
qatı,  sərt  adam ».
К  u   t к  ı:  « J  
k u tk ı эг  =  təv azö k ar,  həlim   adam ».
В  э  г к  ə:  oğru döyülən,  eşşək  sürülən  qam çı  və  ya dəyənək.
В  ü  r  g  ə:  birə.  Bir  yerdə  d u rm ay a n   zəvzək  və  çılğın  a d am a  « 
tj&ş bürgə  kişi»  deyilir.
^ B e r g ü :   borc.  «jW 
^  
jh
 
anınq  m an q a  b ir  a t  ber-
güsi  b a r= o n u n   ш эпэ  bir  a t  b o rcu   var,  о  т э п э   b ir  a t  borc- 
ludur».
j
SJ
j
  В  э  1  g  ü:  bəlgə,  nişan,  əlam ət.  «<-*4* 
^   k u t  bəlgüsü  bilig»
kəlam ında  d a   işlənm işdir,  m ənası  « q u t  bəlgəsi  bilikdir» 
[yəni  bilik q u tu n  əlam əti,  nişanəsidir]  dem əkdir.
В  i  1 
g ə: 
hakim ,  fılosof.
LS-Ь  В  i  1 
g ə: bilgin,  alim.
В  i  1 
g ə: 
ağıllı.  Bu  beytdə 
də işb d ilm işd ir:
LİuİI 
l_LU jSj! <-£J   I&Jj
1 
^ui
  l&uıl 
-------------ьа j j l
«Bilgə ərig ed h g ü   tu tu p  sözin  işit,
Ə rdhəm ini  ögrənibən  ışka  sura».
Bilgə ad am ı  xoş  tut,  sö zün ü  d in b ,
O n u n   ərdəm ini  öyrən,  işə  tətbiq  et.
(B ilikli,  ağıllı,  ərdəm   sahibi  ad am ın   sözünü  dinlə,  o n d ak ı  ədəb  və  fə- 
z ib ti  öyrən,  öyrəndiyinə əməl  et).
Bu  s ö z b   kişilərə  ad  q o y u la ra q  
Bilgə  bəg»  deyilir  ki,  bilikli,
ağıllı,  h ak im   bəy dem əkdir.  U y ğ u r  x an ın a  «jlÄl^L J j s   Köl 
Bilgə  xan»  ləqəbi  verilir,  çünki  « k am alı  göl  kimi,  göl  qə- 
dər»  dem əkdir.  B u rad a  ağılın  ço x lu ğ u n u   göstərm ək  üçün 
o,  g ö b   bənzədilm işdir.  Ağıllı  a d a m a   «1*1 
bügü  bilgə» 
d ə deyilir.
T  e r g ü:  süfrə iızərindəki  m üxtəlif yem əklər;  sıra,  düzüm .
T   e  r g  i:  süfrə,  dəstərxan.  Bu  kəlam da  d a   işb n m işd ir:  «  ^  
£&
tılın  tergigə  təgir  =  dil  sayəsində  süfrəyə çatm aq   olar», 
(xoş  sö z b   in san   nem ətə çatar).  Bu  söz  fəzilətini  s ö z b   izhar 
etm əyin  faydası  b arəd ə  söylənir.  Ə rəb  dilində  də  b u n a  ya- 
xın  b e b   b ir  a ta la r  sözü  m ö v cuddur: 
C
jsu
 
* 
jaü
yəni  «insan  öz dilinin  altın d a g iz b n ir»   dem əkdir.
T   э  z  g  i:  qaça-qaç,  vahim ə.  « j ^ i  
təzgi  boldı  =  düşm ənin 
gəlm əsi  ü zü n d ən  xalq  arasın a v ahim ə düşdü».
T   i  1  к  ü:  tü lk ü .  K in ay ə  o la ra q   qız  u şa q la rın a   deyilir.  Bir  q ad ın  
do ğ d u ğ u   za m an   m am açad an  
« W *  
j j
' 
tilküm ü
toğdı,  azu  b ö rim ü »   deyə  so ru şu rlar.  B u nunla  «qız  doğul- 
du ,  yoxsa  oğ an »   d em ək  istəyirlər.  Q ıza  aldatdığı  və  yal- 
taq lan d ığ ı  üçün  tü lk ü ,  oğlana  isə  igidliyi  dolayısı  i b   q u rd  
deyilir.
T   i  1  g ə: 
^
 j "  bir  tilgə ət  =  bir dilim  ət».  U zu n u n a   kəsilən  hər
şey  üçün  b e b   deyilir.  U zu n u n a  ayrılınış  o lan   yerə  də  « 
jü
 
j j j  LJÜj  bir  tilgə yer»  deyilir.
'* * *  Ç   э ç g ə:  culfa darağı.
ü  г  к  ü:  uşağa  « ’
j a j
L j£ j* ç ü r k ü   barm u »   deyilir  ki,  «çişin  varm ı» 
dem əkdir.
Divanü lüğat-it-tih k 
423

424
Mahmud Kaşğari
В  ü  t  к  ü:  nəcis,  eskrim ent.  Bu  söz  an caq   u şağa  «>»jW  j Q   b ü tk ü  
b arm u = əən   varm ı»  deyildiyi  z am an  işlənir.
Ç  i  1 g ü:  «&  
çilgü a t  =  al  at».
S  i  г  к ə:  sirkə.
ISj*-  S i  г к  ə:  b aşda  tö rəyən bit  yum urtası.
ı / X   K ə t k i : « * i ^  kətki  a t  =  beli  dar,  y an çaq ları  geniş at».
К  ö  t  к  i:  to rp a q  yığmı,  təpəcik.
К  e d h g ü:  geyiləcək  hər hansı  paltar. 
jfc-lk  К  ü 1 g ü:  gülüş,  gülm ə,  yum or.
К   ü  1 g ü:  iflic.  «
t
J  ər külgü  b ard ı= ad am   iflic oldu».  Bəzən 
«külgü» yerinə « j ^  kültgü» də deyilir. 
u ljL   К  э г к i:  kərki,  dülgər aləti.
К  ö  г к ə:  ağ acd an  qayrılm ış  boşqab.  Kənçəkcə. 
jJjj  В  u  
1
1 u:  dəvənin b u rn u n a  k e ç irib n   b u ru n tax .
'ij i  В  i  r  1  ə:  birlikdə,  ib .  « j * J   Vjj  <-Zl»  J(  ol  m əninq  b ir b   ərdi  =  о  mə- 
n im b   birlikdə  idi».  Вэгэп  j   r  hərfi  sü rət  xatirinə  ix tisar 
edilir və «ЬЬ  b ib »   deyilir. 
jjlü  В  i  b 1 i:  darifülfül,  fılfıl,  istiot.
T   u  b  1  u 299:  m əzar.  Bir  a d a m a  qarğış  edən də  « J
j
 
tu b lu k a  tol» 
deyilir ki,  «m əzara gir» dem əkdir.
T   о  к 1
1
:  toxlu,  altı  aylıq  quzu.
Ç  a  f  
1 1
:  şahin.
Ç  a  ğ 1 a:  sərhəddə  b ir yayda adı.
Ş u  ğ 1 u:  tü lk ü  üzüm ü. 
b ^ j  В  ı  ç m  a: 
bou  bıçm a yorıncğa= biçm ə yonca»
299  Seçkin Ərdi  ilə  Sərap Tuğba  Yurtsevər 
tublu»  sözünü  «toplu» kimi  (DLT-2005, 
s.  578)  oxumuşlar.  «Topluk»  sözünün  (DLT-2005,  s.  578)  torpaqdakı,  yerdəki  çat.  ya- 
rıq  mənasını  nəzərə alsaq,  bu çox  isabətli  oxunuş  sayıla  bilər.
Divanü lüğat-it-türk
425
[Qayda]:
Sonu  ?  m   v ə l  əliflə  b itən   [-m a/шэ]  və  m ə fu l  m ənasını  bildirən  s ö z b r 
m əsdərlikdən  çıxaraq  birb aşa  isirn  olur.  O n u n   üçün  bun- 
ları  y azıram .
buj  T u t m a :   sandıq.
T   u  r  m   a:  tu rp .  Y e rk ö k ü n ə  «
4
> 
sarığ  tu rm a»   deyilir,  «sarı 
tu rp »  dem əkdir.  A rğ u lar y erk ö k ü n ə « j j j £   gizri»  d e y irb r. 
B unu  farsın   « jj£   gəzər»  sö zü n d ən   alm ışlar,  bu  d a  «yerkö- 
kü » d ü r.  A n caq   <-*  ge  bir  q ə d ər  yum şaldılm ışdır.  O ğuzlar 
b u n a «
gəşür »  d ey irb r.  O n la r d a  farslard an   alm ışlar.
O ğ u zlar  fa rslarla   o tu ru b -d u ra n d a n   bəri  bəzi  tü rk cə   sö zb ri  unutm uş, 
o n la rın   yerinə  farsca  sö zb ri  işlətm əyə  başlam ışlar.  M əsə- 
b n ,  o n la r  vedrəyə  «  aftab ı»   d e y irb r  ki,  farscası  «<£& 
aftab e» d ir.  O ğuzlar  b o y u n b ağ ın a 
kilidə»  d ey irb r,
b u n u n   ərəbcəsi  «eÄlŞ  kiladə»dir.  D igər  tü r k b r   isə  vedrəyə 
k um ğan»,  b o y u n b ağ ın a  «с&  b ak an »  d e y irb r.
B ilinm əlidir ki,  oğ u zların  dili  incədir.
T ü r k b r in   biri  əsil  və  k ö k ,  digəri  əlavə  o lm aq   üzrə  q o şa  iş b td ik b ri  hər 
b ir  ismin  və  fe’lin  oğuzlar  əlavə  olanını  sö y b y irb r.  H al- 
buki  о  biri  tü r k b r   bunu  tək  söyləm əzlər.  Söz  gəlimi, 
tü r k b r   b ir  şeyi  bir  şeyə  q atd ıq ları  zam an   «ısJjä 
kattı- 
k ard ı»   d e y irb r.  B urada  kök  «J&  k attı» d ır,  «j^J*  kardı» 
sözü  əlavədir.  O ğuzlar  bir  şeyi  b ir  ş e y b   q aşırdırdıqları  z a ­
m an   «tfJjä k a rd ı»  deyib əsil  o lan ı  b u rax ırlar.

426
Mahmud Kaşğari
Eynı'  q ay d a  üzrə,  tü rk lər 
edhgü-yaw lak»  d e y irb r. 
edh-
gü»  yaxşı,  «jM b yaw lak»  isə  pis  d em əkdir.  T ü rk lər  bu  iki- 
sini  birlikdə  iş b d ir b r ,  tək  olaraq  «yaw lak»  söziınü  iş b t- 
m ə zb r.  O ğuzlar isə  b u n ları  tək,  yalnız  o laraq   iş b d irb r.
4JŞ  T   i  z  m  ə:  şaJvann  bağı,  to rb a n m   ağız  bağı  və  b u n a   bənzər  nəs- 
nələr.  B unlar  bağ  yeri  tikilərək  və  ip  keçirilərək  bağlandığı 
üçün  b e b  ad lanır.
T  э  g m   ə:  h ər  bir adam .  «u-bJj j j j  jjL  Cıb 
j j ı  (_r £& Ы о  təgm ə 
kişi  öz  bolm as,  y at-y ağ u k   tüz  bo lm as  =  h ər  ad am   özü n  
kim i  olm az,  yad  isə  q o h u m la  bir  olm az»,  (h ər  adam   özün 
kimi  olm az  ki,  o n a   in an ıb   sirr  açasan ,  yad  ad am   isə  q o ­
h u m la  b ir ola bilm əz).
T ü g m   ə:  düym ə.  K öynək,  xirqə,  k afta n   kim i  şe y b rin   düyməsi.
T i  к m   ə: 
USJ  tikm ə nən q  =  tikilm iş  nəsnə».
Ç  а  1  m   а:  к э г т э ,  gərm ə.  Q oyun  ağıllarına  və  ya  dəvə  axu rların a 
yığılıb  kəsilərək  q ışd a yan d ırılm aq   ü çü n   q u ru d u la n   təzək.
S  a  t  m   a:  çard a q .  Bu,  b ağ   gözətçisinin  gecələr  q alm aq   üçün  ağac 
üzərində düzəltdiyi  çard a q d ır.
S ü z m ə :   «keş»  ad lan an   yağsız q u ru   pendir,  ay ra n   süzməsi.
К   a  t  m   a:  « £  
j j
  ЬЗа k atm a   yuğa  =  ufalanm ış  çö rək» d ir,  yağda  bi- 
şirilir.
b»j
2
  К   а  r  m   a:  yağm a,  talan.  «ts-NUja  uSUU  nənq  k a rm a la d ı  =  bir  şeyi 
yağm a  etdi».
K ' ı r m   a:  hər hansı  yu varlaq  bir şey. 
^ k ı r m a   to p ık   =  yuvar- 
laq  top».
Ьи-S  К   ə s  m  ə:  enli  ox  təm rəni.
Ьи-S  К   э  s  m  ə:  pərçəm ,  yal.  Bu  şerdə də  işlənm işdir:
Divanü lüğat-it-türk
427
J 4U «U 
У___ U
j  
a,ı 
b ı S j
jjaiutS (jjl
ö J
« T ü n b  bilə bastım ız,
T əgm ə y a n q a k   pustım ız,
K əsm ələrin  kəstim iz,
M ın q la k  ərin   bıçtım ız».
G ecə  ikən  b a sq ın  etdik,
Н эг  tərəfd ən   p u sq u  q u rd u q ,
Y allarım   k əsdik,
M ın q la k   a d a m ların ı  biçdik.
(Biz  o n la ra   gecə  ikən  b asq ın   e td ik ,  hər  y a n d a   p u sq u   q u rd u q ,  atla rın  
yallarını  d a   kəsdik.  M ın q la k   a d am ların ı  ö ld ü rd ü k ). 
M ın q lak   b ir yer ad ıd ır. 
t
В э к  n  i:  buğda,  a rp a ,  d a n   kim i  şey b rd ə n  d ü z ə ld ib n   içki,  [pivə?].
В  a  ğ n  a:  nərdivan  pilb si.
T   a  ğ  n  a:  «13L»  Ui2  ta ğ n a  y aw a»  yapışqan  ağacının  püsəsi  o lu b   yo- 
ğ u rtla  q arışd ırılır,  tu tm a c a   q atılır;  bir  d ərm an d ır;  tu tm a- 
ca  rəng verir.
T  э  к  n  ə:  təknə. 
tfjj»   Ç  u  r n  ı:  tü rk   həkim lərinin  d iizəltd ik b ri  yaxm a  dərm an. 
l-S*  Ç   i  g  n  ə:  m ala.  C ü tc ü b rin   «sürgü»  d e d ik b ri  a b t.  Y ağm a  dilində.
X   a  s  n  ı:  uşaq ları  k ö k əltm ək   üçün  bir  kasa  içinə  q o y u la ra q  
ağızlarına  tö k ü b n   d ərm an d ır.  H in d ista n d an   gəlir.
К   о  ş  n  ı:  qonşu.  O ğ u zlar  ü   n  hərfıni  ıj>  ş-dən  əvvəl  söyləyərək 
<  konşı»  deyirlər.  İkisi  də  q ay d ay a  uyğ u n d u r,  gözəl- 
dir.

428
Mahmud Kaşğari
HƏR HƏRƏKƏSİ İLƏ 
‘ O *  
FƏ’LAN, FU ’LAN, Fİ’LAN BABI
T  u  r  b  u  n:  araşdırm a,  ölçm ə.  «bUjji onun evi  h ard ad ırsa,  araşd ır» . 
üalh  T   a  r  b  ı  n:  türklərin  b ir  b o y u d u r,  ö z b rin d ə n   bir  başçm ın  buy- 
ruğu altm d a yaşayırlar. 
ö h jj  T  a r 
1 1
  n:  başqa  bir yerdən gətirilən qida,  уеуэсэк.
T  a  ş 
1 1
  n: 
2 J  эг taştın   b a rd ı  =  a d a m  dışarı  getdi».
Ç i  к t э n:  yəhər  örtüyü.
(jUia  K a f t a n :   kaftan .
В  a r ç a n:  bir yer adi. 
оЦ
^2
  T   a  p   ç  a  n:  üç  ayaqlı  süfrə  biçim ində  b ir  nəsnədir.  Ə1  çatm ayan 
üzüm  salxım larını  d ərm ək  ü ç ü n  ü stü nə çıxılır.
Ç  u  r ç  a  n:  Ç in  yolu  ü zərində  m ü səlm an   sərhəd  m əntəqələrindən 
biri.
В  а  г  x  а  n:  A şağı  Ç inin  ad ıdır.  O ,  K aşğ ar  yaxınlığ ın d a  olan  bir 
dağın  təpəsindəki q ala d ır,  aşağ ısınd a qızıl  m ədənləri var.
В u  r x a  n:  büt.  H eykələ isə 
bədhəz b u rx an »   deyilir.
^I
ä jj
  T  a  r x  a  n:  islam dan  öncə  v e rib n   b ir  ad,  b q ə b d ir,  bəy  dem əkdir. 
A rğuca.
Ç  ı n d  a n:  ətirli  bir ağac,  səndəl  ağacı.
Ç ı  n  d a  n:  «^l 
çından  at  =  gül  rəngli  at,  q o n u r at».
T   a  w  r  a  n:  şalvar  bağı.  C ü t  qolu  [k o tan   qolu]  dü zəltm ək   üçün 
bir araya  g ətirib rək   h ö rü lm ü ş  iplər.
S  э  p  г  э  n:  oğuz  şə h ə rb rin d ə n   b irinin  adıdır.  X alq   си
3
  sad  hərfi 
i b   ü'jA-a deyir.  H alb u k i  tü rk   dilində  o »   sad  yoxdur.
Divanü lüğat-it-türk
429
üUA*  S  u у  r a  n:  m in arə  kimi  uzun  olan  h ər  nəsnə.  O ğuzca.
T  ü  g s  i  n:  d ö rd k ü n c   o la ra q   d ü y ü n b n ə n   bir  düyün.  Bu  şeirdə  də 
işlənm işdir:
Sİ  ı 
У ч
(jA 
—  ISLı ı-ıiİM.ı
«Təgm ə çəçək  öküldi,
B u kuklam p  b ü küldi,
Tügsin  tü g ü n   tügüldi,
Y arğ alım at  yörkəşür».
H ər b ir çiçək yığıldı,
T u m u rcu q la n ıb   bü k ü ld ü ,
D ö rd k ü n c d ü y ü n  d ü y ü ld ü ,
Y arıla raq   b ir-birinə girir.
(Ç içəklər  to p lan d ı,  sanki  tu m u rc u q la r  d ö rd k ü n c   d ü y ü n b r  kim i  bir- 
birinə sarılm ış,  açılm aq  üzrə  b u lu n u rlar).
T   ü  к  s  i  n:  xalq  içindən  çıxan,  x a q a n d a n   üç  dərəcə  aşağı  olan 
ad am .
T   о  к  s  u  n:  doxsan.  Əsli  «üj* 
to k u z   o n » d u r,  « d o q q u z  dəfə 
on»  dem əkdir.  İki  söz  b irb şd irilm işd ir.
S  a  x  s  ı  n:  b u lğ arlara yaxın  b ir şəhərdir.  Bu,  Suvardır.
ı  S  э  к  s  ü  n:  səksən.  Əsli  « u jl  j f —səkiz  o n » d u r,  «səkkiz dəfə  on» 
d em əkdir,  iki  söz b irb şd irilm işd ir.
К   ö  p s ü  n:  şiltə,  m indər.
К   i  m  s  э  n:  papaq  və  dingə  kimi  baş  g ey im b rin i  süsləm ək  üçün 
işlənən  nazik və girdə qızıl  p ə rə k b r. 
öUijŞ  К   i  r ş  э  n:  qurğuşuni  rəngli  ənlik-kirşan,  üstübec.

4 3 0
Mahmud Kaşğari
К   ö  к  ş  i  n:  göyüm tül,  göyüm sov. 
(^±uSİ  k ö k şin   nənq  = 
g ö yüm sov nəsnə».
В  a  r  ğ  a n:  m ərsin  ağacının  meyvəsi.
ü ^ B   a  ş  ğ  a  n:  çəkisi  əlli  ritld ən  yüz  r itb d ə k
300
 o lan   böy ü k   balıq.
B u d u n u n   böyüyü  də  b u n a   bənzədilərək 
budun
başğanı» ad lan ır ki,  «xalqın,  ulusun  başçısı»  dem əkdir.
T  u t ğ u  n:  tu tu la n ,  y axalan an ,  d u staq ,  əsir.
O
j
&J
j
  T   a  d  h  ğ  u  n:  F ə ra t  və  o n a   bənzər  bö y ü k   çay.  Bu  söz  irm aqJar 
üçün a d   o la n  «
öküz » kəlm əsinin yerindədir.
T a 1 ğ a  n: 
talğ an  ig= ü rək k eçm ə xəstəliyi,  epilepsiya».
S  ı  ç  ğ  a  n:  siçan.  Bu  m əsəldə  də  işlənm işdir: « 
^ '^ 1
( J ^   öldəçi  sıçğan  m uş  taşakı  k aşır  =   öləcək  siçan  pi- 
şik  xayası  qaşıyar».  Bu  söz  ərəb  dilindəki 
dp 
sözü  kim idir.  Bu  söz  əcəli  nədən   olacaq sa,  о  şeyin  ətrafın- 
d a   hərlənən  ad am a deyilir.
^ Ü ^ S ı ç ğ a n   у 
1 1
 ı:  tü rk lərin   m ə şh u r on  iki  illik  dövrəsindən  bir 
ilin  adı.
S  a  r  ğ  a  n:  şo ra n   yerlərdə  bitən  b ir  ot.  Bu  o tu n   bitdiyi  yerə 
«
j ü
 
sarğan  yer»  deyilir.  Q am ışı  q u ru d aıı  təpəyə  də 
«(^^дда 
sarğan  kam ış» dey ilir301.
m
  B a ş ğ a n   b a l ı ğ ı n ı n   ç ə k i s i n i   t ə y i n   e t m ə l i   o l s a q ,   1  r i tl   12  o k k a ,   1  o k k a   1,283  k q - d ı r .   B u  
h e s a b l a   1  r itl   1 5 , 3 9 6   k q   e d i r .   5 0   r itl   t ə q r i b ə n   7 7 0   k q ,   100  ri tl   iso  t ə x m i n o n  
1.5 4 0   k q  
d e m ə k d i r .   B e l ə l i k b ,   ç ə k i s i n ə   g ö r ə   b a ş ğ a n   b a l ı ğ ı   b a l i n a   d e y i l ,   o n d a n   k i ç i k   b i r   b a l ı q d ı r .  
E h t i m a l   k i,  y a   k ö p a k   b a l ı ğ ı ,   y a   d a   d e l f i n d i r .   S e ç k i n   Ə ı  d i   ilə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u r t s e v ə r   isə 
1  r i t l i n   130  d i r h ə m   o l d u ğ u ı ı u   y a z m ı ş l a r   ( D L T - 2 0 0 5 ,   s . 1 7 6 ) .   B i r   d i r h ə m i n   3 , 1 2   q r a m  
o l d u ğ u n u   n ə z ə r ə   a l s a q ,   b u   h e s a b l a   b a ş ğ a n   b a l ı ğ ı n ı n   ç ə k i s i   5 0   r i t l   x l 3 0   d i r h ə m   x 3 , 12 
q r a m = 2 0 , 2 8 0   k q   v ə   y a   o n u ı ı   i k i   m is li,  y ə n i   4 0 , 5   k q   c d ə r .   T ə b i i   k i .   4 0   k q - l ı q   b a l ı q   d a  
x e y li   b ö y ü k d ü r ,   a n c a q   ə s k i   t ü r k b r i n   b u n d a n   d a h a   iri  b a l ı q   t a n ı m a m a s ı   v ə   m ə h z   o n a  
b a ş ğ a n   d e m ə m ə s i   ş ü b h ə l i d i r .   M ə n c ə ,   b a ş ğ a n   y a  
köpok
  b a J ığ ı,  y a   d a   d e l f i n   o l m a l ı d ı r .
301  S a l i h   M ü t ə l l i b o v   d a   b u   m a d d ə n i   b e b   ç e v i r m i ş d i r   ( T S D ,   I  t o m ,   b e t   4 1 1 ) .   S c ç k i n   Ə r d i  
i b   S ə r a p   T u ğ b a   Y u r t s e v ə r i n   t ə r c ü m o s i   isə   f ə r q l i d i r :   « S   a   r  ğ   a   n :  b a t a q l ı q d a   b ö y ü y ə n  
b i r   b i t k i .   B u   b i t k i n i n   o l d u ğ u   y e r o   « s a r ğ a n   y e r »   d c y i l i r .   « S a r ğ a n   k a m ı ş » :   i ç i n d ə   q a m t ş -  
l a r ı n   q u r u d u ğ u   k o l l u q »   ( D L T - 2 0 0 5 ,   s . 4 7 0 ) .
Divanü lüğat-it-türk
431
К   a  z ğ  a  n:  «
jü
 
J* kazğaıı  yer  =  içərisində  y arğ an .  bataq lıq   vo 
ç a tla r olan  yer».  Bu  şeirdə də işb n m işd ir:
j  jL  tjia
jä j  jL  j — jj
jjLİ-UIJJ  J &
—İ (j±i
«K uş  yaw uzı  sağızğan,
Y ığ açy aw u zı  azğan,
Y er yaw uzı  kazğan,
B udun  yaw uzı  barsğan».
Q uşlarn  эп  pisi,  ən  xeyirsizi  saxsağan,  ağaclarm   ən  pisi  q u şburnu,  it- 
b u rn u   ağacı,  yerin  эп  pisi  qazğan  yer,  xalqın  isə  эп  pisi 
barsğanlılardır.  A ğacların  эп  pisinə  azğan  deyilir,  gül  kimi 
sarı,  ağ  çiçəkləri  olan  ağacdır,  sırğa  kim i  qırm ızı  m eyvəbri 
olur.  Bizim  tə rə fb rd ə   b ağ-bostan  k ən arla rın a  ək irb r,  çün- 
ki  bu  ağac  o d u n   olm ağa  yaram ır,  yandığı  zam an  partlayıb 
ətrafa  sıçrayır,  paltarı  və  evdəki  əşyaları  yandırır.  Y erin  эп 
pisi  yarğan  və  bataqlığı  olan  yerdir,  çünki  b e b   y e rb r  çadır 
q u rm ağ a və  əkin  əkm əyə  əlverişsizdir.  İnsanların  эп  pisi  isə 
barsğ anhlardır.  Ç ünki  onların xasiyyəti  pisdir,  xəsisdirbr.
J®  К   u  z  ğ  u   n:  quzğun.  Bu  m əsəldə  də  işb n m işd ir:  «  c ^ J
IaLİU 
uSÜjc ja b ö rin in q   o rtak ,  k u zğ u n u n q   yığaç  b aşın d a 
= q u rd u n   ovu  o rta q d ır,  q u zğ u n u n k u   isə  ağ ac  başındadır», 
(qu zğ u n   q u rd u n   ov u n a  o rta q   o lu r,  an caq   ö zü n ü n   ovladığı 
ovu  ağac  b aşın d a  yeyir).  Bu,  ərəbin 
j  
»*■
sözü  kim idir. 
üjuiA   К   u  ş ğ u  n:  hey v an ların   yediyi  təzə qam ış.

432
Mahmud Kaşğari
d j Läa  К   u  ş  ğ u  n:  b aşq a  bir  tə b ffü z ü   isə 
u şğ u n » d u r,  «turş  bir  o t
növü»  m ənasına  gəlir.
(
j
U
laä
  K ı ı m ğ a n :   ibrik,  güyüm ;  gülab  şüşəsi.
j ^ M u n ğ a n :  
m u n ğ a n  kişi  =  gəvəzə,  b o şb o ğ az adam ».
£$Ji  В  а  г  к 
1
  п: 
СЛя  b ark m   kişi  =  heç  bir  vəchlə  y o lu n d an   sapdı-
rılm ayan   adam ». 
ü j
S
j j
  T  u  г к  u  n:  d u rğ u n . 
й А я  tu rk u n  suw  =  d u rğ u n   su».
T a 1 к  a n:  qov ud .  Bu  b eytdə də işlənmişdir:
jUS 
C-i
jUä 
ijj
İ
a
S
o
 
Imlj  
(jlıL
«O ğlum ,  ö g ü t alğıl,  bilgisizlig kitər,
T alk an  k im in q   bolsa,  an q ar pəkm əs  k atar» .
O ğlum ,  öyü d   al,  biliksizliyi d ə f elə,
K im in  q o v u d u   olsa,  o n a bəkm əz q a ta r.
(Ey  oğul,  öyüd  al,  özü n d ən   avam hğı,  səfahəti  u zaq laşd ır,  bil  ki,  q o v u ­
du  o lan   şəxs  o n a  bəkm əz  q atar;  ağlı  o lan   ad am   öyüdü  qə- 
bul  edər).
Ç  a  1  к  a  n:  y a ra n m   bir  y erd ən   b aşq a  yerə  keçm əsidir.  A yağı  şişən 
bir a d a m ın   q asığında  d a  şiş görünm əsi  kim i.
К   а  1  к  а  n:  q alxan .  T ü rk   və  oğuz  dillərinin  birində.  Bu  şeirdə  də 
işbn m işd ir:
£j
1
  uı
j —
(İİaİl4J Uj İJ 
n  
“uft
« K ık rıp  atığ   kəm şəlim ,
K alk an ,  sü n q ü n  çum şalım ,
K ay n ap ,  y a n a   yum şalım ,
Divanü lüğat-it-türk
433
K atğ ı  yağı  yuw ılsun».
Q ışq ıraraq   at  sürək,
Q alx an la,  sü ngü  i b  v u ruşaq,
Q a y n a y a ra q  yu m şalaq ,
Q atı yağı  yum şalsın.
(Biz  atım ıza  sü v a r  olub  d ü şm ən in   ü stü n ə  q ışq ırtı-b ağ ırtı  ib   hu cü m  
ed ir,  sün g ü   və  q alx an la  v u ru şu ru q .  D ü şm ən lə  üz-üzə  gə- 
ləndə  q ay n ay ırıq ,  s o n ra   b arışm aq   istəyirlərsə,  d u ru ru q , 
q atı  d ü şm ən  y u m şa lan a q əd ə r gözb y irik ).
T   э  г  к  э  n:  ölkədə,  y ax u d   eldə  h a k im   o lan   şəxsə  xaqaniyyəlilərin 
x itab ıd ır,  «ey,  sən,  ita ə t  o lu n a n »   dem əkdir.  Y alnız  x aq an - 
la ra  və xaqaniyyəlilərə deyilir. 
э  г  к  i  n:  tez.  «<£ 
tə rk in   kəl  =  tez  gəl».  Əsli  «i tərk»  o lu b  
ç ab u q lu q  dem əkdir.
C£>  T   ü   г  к  ü  n:  o y m aq ların ,  q o h u m la rın   to p lan d ığ ı  yer,  ata -a n a   evi.
ja   kız  tü rk ü n ig ə   kəldi  =  qız  atası  evinə  gəldi». 
Bu şeirdə də işb n m işd ir:
j j  
1,1  I fan ft
■•*» 
W
^
j j
İİS
ja
 
u
S
j a
«K əlsə a b a n q   tərk ən im ,
E tilgəm ət  tü rk ü n im ,
Y ad h ılm ağ ay  tərkinim ,
Ə m di çərig çərkəşür».
G əlsə əgər  tərkənim ,
O ym ağın halı xoş  olar.
E v b ri də dağılm az,

4 3 4
Mahmud K a şğ a ri
İndi  q o şu n   səf tu tu r.
(X a q a n ı  y a b a k u la rla   v u ru şm ad a  yard ım a  çağ ıraraq   deyir:  əgər  x a - 
q an ım   köm əyə  yetsə,  oym ağın  halı  xoş  o lar,  evləri  yıxıl- 
m az,  hərb səfləri dü zü lm ü şdü r,  ey x aq an ,  im d ad a  yet).
T   э  г  к  i  n:  to p lu   o lan ,  to p lan m ış  hər şey.  «t-ijl*  C&J1 tərkin  suw   =  
yığılmış  su»,  « > -  
tərk in  sü  =  yığılmış  qoşun».
T   э  г  к  э  n:  Şaş  şəh ərinin  ad ıd ır.  Əbu  B əkr  əl-K əffal  üş-Şaşi  b u  
şəhərdəndir.  Əsil  adı  « &  
T aşk ən d » d ir,  d aşd an   q u ru l-
m u ş  şəhər dem əkdir.
T  ü  ş  к  ü  n:  tikanlı gəvən kolu.
Ç  э t g э n:  gəm,  yüyən.
Ç  ü m  g э n:  çəm ənlik,  ay rıq   otu.
Ç   i  w  g  i  n:  «o-l  uÄ?-  çiw gin  aş= d o y u ra n ,  yağlı  aş».  H ey v an ları 
kökəldən b ir o ta  d a  
çiwgin  ot» deyilir.
S i  t g ü  n:  oğuz şəhərlərindən  biri.
C&j*>  S  ü  z g ü n:  rəngi q a ra ,  tik an lı  b ir dağ ağacıdır.
Сёл*  К   i  г  к  i  n:  erkək  dəvənin  qızğın  [höyür]  zam an ıd ır.  «
b o ğra  k irk in i  kirdi»  deyilir  ki,  «dəvənin  qızışm a,  hö- 
y ü r zam am   gəldi» dem əkdir.
К   э  w  g  i  n:  «
l
$  
kəw gin  aş  =  d o y u rm ay an   aş».  Bu,
çiwgin»  sö zü n ü n   anton im id ir.  H ey v an ları  d oy u rm ay an  
qüvvəsiz o ta  d a  «£»( 
kəwgin o t»   deyilir.
C&&  К   э  1  g  i  n:  q ab arm a.  Ə rəbcə 
m ədu  sözü  ilə  b ö y ü k   çay  və  də- 
nizlərin  d aşırm ış  kim i  q abarm ası  ifadə  o lu n u r.  Bu,  selə 
bənzəyir.
ö M   L   i  m  g э n:  sarı ərik.
C №   B a k l a n :   « j  j* 
b a k lan   kuzı  =  təzə və k ö k  quzu».
В  э  1 g э n:  kişi  adı.
Divanü lüğat-it-türk