Эя я ч, fQ andaM,J

4 3 5
Ç   u  ğ 1  a  n:  k arlu q   b o y u n u n   b ö y ü klərinin  ad ların d an d ır.
S  ü  g 1  i  n:  q ırqovul  quşu.  «ürffr- süwlin»  kim i  də  tələffüz  o lunur. 
j U i   B a t m a n :   b atm an ,  « ^ l o'-"* j a   bir b a tm a n  ət  =  b ir  b atm an  ət».
Ç   u   к  m   ı  n:  qurab iy y ə  şəklində  bişirilən  bir  çörəkdir.  K əfkirdə 
su  b u ğ u n d a  bişirilir,  ən ra h a t həzm   o lu n an  çörəkdir.
(jU£_uı  S  ö  к  m   э  n:  igidlərə  verilən  b ir  ad d ır.  «Savaşda  səfləri  y aran , 
sö k ən »  dem əkdir.  Bu, 
sö k ti  nənqni»  sözündən
alınm ışdır,  «bir şeyi sö k d ü ,  atdı» dem əkdir. 
öUL*  S  ı  к  m  a   n:  üzüm   sıxm a zam anı.
öUjä  К   u   r  m   a  n:  yay qabı,  fu tlyar.  O ğuzca  və  q ıp çaq ca  «Ou j® 
kiş 
k u rm a n   =  ox  və  yay  q o y u la n   q a b ,  futlyar».  Əsli  «belinə 
q u rş a q   bağla» dem ək  o lan   «cMjj& k u rm an »   sözündəndir.
К  э  t m  э  n:  kətm ən, yeri to x a la m a q  ü çü n  işlənən  a b t. 
ü
'-O
j
S  К  ö z m   э n:  közdə  bişirilən çö rək ,  közləm ə.

436
Mahmud K aşğa ri
İKİNCİ VƏ Ü Ç ÜN C Ü  HƏRFLƏRİ ARASINA 
HƏRF ARTIRILAN  SÖZLƏR BÖLMƏSİ
HƏR NÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ VUi  FƏ’ALA BABI
^4*  /Y /  a  m   a  t  a 302:  qədaif,  şək ərb u ra  xəm iri  kim i  incə  b ir  xəm irin  
adıdır.  Y ağlı  to yuq,  yaxud  ət  q ızard ılan  zam an  yağ  sızm a- 
sm  deyə o n a sarınır. 
j*  К  а r a ç ı:  q apıları gəzən  dilənçi,  q a ra ç ı303.
к  э 1  э ç ü:  söz.  O ğuzca.
К  ü m  i  ç ə:  ağ caqanad.
T   a  b  a  r  u: 
Jf  0 1  m əninq  ta b a ru   kəldi  =   о  m ənə
tə rə f gəldi», 
Jf ol  an ın q   ta b a ru   bard ı  =  о  o n a
tə rə f getdi».  «T ab a»   sözü  yan,  tərəf,  cəhət  m ən asındadır,  -
ru  so n ra artırılm ışdır.
*  i  *• 
>
  * 
*
j J - 4*  X   u  ш   a  r  u:  m iras.  «<»4?  j j b ı i  
ь иш  ata m d a n   xu m aru
b u ld ım = b u n u   a ta m d a n   m iras  b uldum ,  т з п э   a tam d an   mi- 
rasdır».
X   u  m   a  r  u:  y ad ig ar  o lm aq   üzrə  verilən  m a la  deyilir.  Böyük- 
lərdən  biri  öləndə  m alın d an   эп  gözəl  hissə  xaqan  üçün  ay-
ш   Sözün  əvvəlində  samit  bir  hərf  olmalıdır.  Çinlilər  (DLT-Çin,  I  cild,  s.470)  və 
Hüseyn  Düzgün  də  bu  sözü  «yamata»  ( ü   J   j   s.263)  şəklində,  Seçkin  Ərdi  ilə  Sorap 
T uğba  Yurtsevər isə «tamata»  kimi (DLT-2005,  s.526) oxumuşlar.
3()1  Zənnimcə,  «Qaraçı»  sözü  qara  rənglə  bağlı  deyil.  Bu  söz  qaraçıların  vətəni  olan 
H indistan  yarımadası,  özəlliklə  bııgünkü  Kəraçi şəhəri  ilə əlaqədardır.  Bilgi  üçün.
Divanü lüğat-it-türk
437
rılır.  Bu  m ala  d a   «jJ-**. xum aru»  d e y irb r.  Bu  söz  «xatirə, 
y ad igar»  m ən asın d ad ır.  Bu  söz  q a d ın a   və  kişiyə  ad  o laraq  
d a   verilir.  U zaq   səfərə çıxan  bir ad am ın   q o h u m la rın a  qoy- 
d u ğ u   m ala d a   «x u m aru »  deyilir.
Ij*»j  N   a m  ı j  a:  q ad m ın   bacısının  əri,  b acanaq.  Çigilcə. 
j ä U i   Ş  a 1  a 
ş
 
u
: 
Ç ində istehsal  o lu n an  parça növü.
U i j l i   Ş a m u ş   a:  y ey ib n   o tlarm   b ir növü. 
jc 'J s   К   а  r  a ğ u:  «zaç» d e y ib n   q a ra  boya. 
j t 'J a   K a r a ğ u :   kor.
К   u   r  ı  ğ  u: 
k u rığ u   nən q   =  q u ru m aq   ü zrə  olan  nəsnə».
Bir şeyin q u ru d u ğ u  v a x ta d a b e b  deyilir. 
jc ljä  К  ı  r a  ğ u:  qırov.  Soyııq  gecələrdə düşür. 
jc IJ j  В  u   z  a  ğ  u:  buzov.  Bu  m əsəldə  də  işlənm işdir:  « 
’& S i
əw dəki  b u zağ u   ö k ü z  b o lm as= ev  b u zo v u n d an   ö k ü z 
olm az».  Bu  söz  şan-şərəfdə,  ərdəm də,  m ö v q ed ə  yüksəldiyi 
h a ld a   q o h u m la rm ın   hələ  uşaq  kimi  baxdığı  ad am   h aq q m - 
d a  sö y b n ir.
j c l j j   В u   z a ğ u: 
‘& S i  b u zağ u  tılı  =  siçan  kim i  kiçik  b ir  heyvan».
j c
В  о   ş  u   ğ  u; 
^   a t  boşuğu  boldı  =  atı  b o ş  b u rax m a q
zam an ı  gəldi».  B aşqası d a   b eb d ir. 
jc-Uiu  T  
u
 
ş
 
a  ğ 
u
: 
jc-bii  cA  a t  tuşağu  boldı  =  atın   ayağına  cid ar
v u rm aq   zam am   gəldi». 
jelİJ  В  u  k  a ğ u:  q an d al.  O ğ ru ların  q o lların a vu ru lu r. 
jb lij  T   a  k  a  ğ  u:  to y u ğ a  və  x o ru za  v e rib n   ad d ır.  X o ru z a
erk ək   tak ağ u » ,  to y u ğ a   is 
tişi  ta k ağ u »   deyilərək
bir-b irin d ən   ay ırd   edilir.  Bu  m əsəldə  də  iş b n ir:  «  u ^ ^ j i  
UääI  j c Ш ^ Ijİİ ^ j J l  
yazıdakı  süw lin  ədhərgəli  əwdə- 
ki  ta k a ğ u   ıçğınm a= çöldə  qırqovul  a x ta ra rk ə n   barı  evdəki

4 3 8
Mahmud Kaşğari
to y u q d a n   olm a».  Bu  söz  m ey d an d a  o lm ayan  bir  şeyi  э1э 
keçirm ək üçü n  əlindəki xərcləyənə deyilir.
T   а к a ğ u: 
ta k a ğ u  yılı  =   tü rk lərin   on iki  ilindən  biri».
jcbtf  T  a 1 a ğ u:  tez təsir edən və  ö ld ürən   ağı,  zəhər. 
jcbtj T  a  1  a ğ u:  daxili  bədən ağ rısm a d a  
talağu»  deyilir. 
jfrUj  T  u  m a ğ u:  tim ov,  nəzlə,  qrip. 
j&'-S  К  a n a ğ u:  neştər,  q a n   alm aq   üçü n  işlənən  alət,  lanset.
В  ü   t ü g ə:  badım can. 
j&W  В  i  1 э g ü:  bülöv.
j
S'
j
?  T   i  г  э  g  ü:  dirək,  ü stü n d ə   b ir  şey  d u ra n ,  b ir  şeyə  d ay aq   o lan   hər 
nəsnə,  sü tu n  və  b u n a  b ənzər şeylər. 
j
S'
j
*  К   э  г  э  g  ü:  tü rk m ən lərin   dilində  «çadır»  dem əkdir,  köçərilərə 
görə,  «qışlıq  ev»  m ə n asm a  gəlir.  Bu m əsəldə  də işlənmiş-
dir:  «tjj'4 
к э к   kö rd i,  kərəgü y ü d h ti  =  sıxıntı
g ö rd ü ,  çadırını sö k ü b  kürəyinə aldı».
К   ö  z э g  ü:  m aşa.  B u  k ə lam d a  d a   işlənm işdir:  « ^ l  
ö jj(   jSI£  
közəgü  uzu n   bolsa,  əlig köym əs  =  m aşa  uzun  olsa,  əl 
yanm az».  Bu  söz  oğul-uşağı  çalışaraq ,  işləyərək  rifah a  ça- 
ta n  şəxs üçün deyilir.
К  ö  ş i g ə:  zəif kölgə.
К  э 1 э g ü:  çöl siçanı  n ö v ü n d ə n   b ir  heyvan.
К  ö  1 i g ə:  q a tı kölgə.
Ç  u  m  а 1 
1
304:  qarışqa.  Çigilcə.
Ç   u   m  
1
1  ı: 
çum ılı  boldı  =  b ü rk ü d ə n   ad am ın   g ö z b ri
q a rald ı,  başı h ə rb n d i» .
К  э  b э 1 i:  gecə işıq  ətra fın d a  u çan   pərvanə.
304  Bu  və  bundan  sonrakı  sözü  Salih  Mütəllibov «çumılı»  (TSD,  I  tom,  bet 419),  Seçkin
Ərdi  ib  Sərap Tuğba  Yurtsevər «çüməli»  kimi  (DLT-2005,  s.245)  oxumuşlar.
Divanü lüğat-it-türk
4 3 9
H Ə R  N Ö V  H Ə R Ə K Ə S İ İL Ə  
F Ə ’A L A N ,  F Ə İL Ə N  B A B I
öUiJfi  К   а г 
1
 z a  n:  çox yaşlanm ış ad am .
OIL»  Ç  ı  p к a  n 305:  innab.
ötLa.  Ç   ı  p   к  a  n:  bədənə çıxan  qırm ızılıq.  İn n a b a  bənzədiyi  üçün  bu  ad
verilm işdir.
üliljä  К   а  г а к  а   n:  dağ d a  b itən  ağ aclarm  bir nö v ü .
(jUılk  Ç   u   1
1
  m   a  n:  «oM 
çulım an  iş  =  içindən  çıxılması  m üşkül 
iş».  B u söz əslində su yığılm asına deyilir.  K ənçəkcə.
H Ə R  N Ö V  H Ə R Ə K Ə S İ İL Ə  ^
  F Ə ’Ə Lİ B A B I
T  a  
1 1
  n d  ı: 
ta tın d ı sü t  =  bol süd».
S  a ç ı  rı d  ı: 
saçındı  nənq  =  saçılan,  yayılan  nəsnə».
j i j ş i   T ı d h ı n d ı :  
j  
tıd h ın d ı  nənq= əsirgənən,  yasaq  nəsnə».
jüşS,  K e d h i n d i :   «Djj 
k ed h in d i to n = ço x  g ey ib n  paltar».
j i i ’J *   S  ü   r  ü  n  d   i:  « J  
sü rü n d i  ər  =  h ər  yerdən  s ü rü b n ,  sü rgün
o lu n a n   adam ».
К   ı  r ı  n d  ı:  h ər hansı b ir şeyin qırıntısı.
I jj jj  Z   э  г  э  n  z  ə:  yabanı  m ərsin,  yaxud  « d u rd ab ak »   d ey ib n   bir  ot. 
T o x u m u n a « J ^ ’J   l > j j   zərənzə u ruğı» deyilir.
'ijui  S  ü  z ü  n d   i: 
süzündi  suw  =  süzülm üş su».
К   a  z ı  n d   ı:  « < J İ k a z ı n d ı   to p rak   =  qazılm ış 
to rpaq».
j a İ j  В  о  ğ u  n d  ı:  heyvanın sidik  axarı,  insanınkı deyil.
j ü
L
m
  S а  1
1
  n d  ı: 
salındı  o tu n q   =  selin  s a h ib   atdığı  od u n » .
S  a  İ  ı  n  d  ı:  «‘-S
j
I
j
 ^ .
i
İL
u
 salındı  nənq  =  atılan ,  çıxarılan  nəsnə».
105  Bu  və  bundan  sonrakı  söz  orijinalda  «çıpkan»  kimi  verilmişdir.  Babın  tələbinə  uy- 
ması  üçün  «çıpıkan»  şəklində olmalıdır.

4 4 0
Mahmud K aşğari
ı_jdllLı  S  u  1  u   n   d   ı:  kişinin  arx ay a  d o ğru  saldığı  (ənsədə  saxladığı)  saç.
Əsli 
jijL ü   salındı  nənq»dir,  «salınan,  buraxılan  nəs- 
nə»  dem əkdir.  Bu,  fəsih  olm ayan  sözdür.
T  a  m  ı n  d  ı:  «cij*- 
tam m d ı suw  =  su  dam lası».
ö  m   ü   n  d  i:  «<-WU  ıs-i&i  köm ün di  nənq   =  göm ülm üş,  b asd ı- 
rılm ış nəsnə».
[Qayda]:
Fe'l  k ök lərinə  ü   J    h ə rfb ri  [yəni  -in d i  şəkilçisi]  artırm a q la   o n la rd a n  
isim   düzəldilir.  Bu  h a ld a   sözün  m ənası  «b ir  şeyin  artığ ı»  
d em ək   olur,  yax ud   ism i-m əful  m ən asm a  gəlir.  Bu  d a   ərəb  
dilinin  
b a b ın a   uyğ u n d u r.  B u n u n   b aşq a  bir  v a ria n tı 
d a   vard ır.  Ə m r  form ası  olan  k ö k ü n   son  hərfi  ilə  keçm iş 
z a m a n   şəkilçisi  o lan  J  t$  [-di/ti]  a ra sın a   b ir  и   n  hərfı  yer- 
b ş d irilir  (sü z+ n + ti)  və  söz  m ə fu l  m ə n asın d a  ismə  çevrilir. 
M əsələn,  «(jZjjb“ 
suw nı  sü zti= su y u   süzdü»  cüm ləsin- 
d ək i  «(yjj*-  süzti»  fe’linin  so n u n cu   k ö k   hərfı  olan j   z  i b  
keçm iş  zam an   şəkilçisi  olan  
[-di/ti]  arasın a  b ir  О  n 
hərfi  əlavə  edilərək  «<-*>-  lJ 
sü zündi  suw »  ifadəsi  y ara- 
dılır  ki,  «süzülm üş  su»  dem əkdir.  B e b lik b ,  fe’l  üzərində  iş 
icra  e d ib n   isim dən  b aşq a  b ir  şey  o lm u r,  bunun  m ənası 
«süzül  m üş  su»  dem əkdir.  D igər  is im b r  də  bu  qayd a  i b  
y aram r.
F Ü ’LULİ BABI
c A 4 P ü s t ü i   i:  « q a ra  çu ğ un du r» d e y ib n   bir  ot.
Üç h ə rflib r bölm əsi  bitdi.
Divanü lüğat-it-türk
441
[DÖ RD  HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ]
HƏR NÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ ^  ‘ 
‘
FƏ’LƏL, FƏ’LAL, FƏ’LUL BABI
В  u ş ğ u  t:  şəyird,  sən ə tk a r şəyirdi.
T   a  r  m   u  t:  d ağ ların   təpələri,  dərələri. 
c
I
a
J; £ij  ta ğ -tarm u t 
keçtim   =  d ağ -tə p ə keçdim ».
T   э  к  ş  ü   t:  dəyişm ə,  qarşılıq,  əvəz;  qəlp  pul  verib  həqiqi  pul  al- 
m a q   kimi.
R   a  p  ç  a   t:  biyar.  Bəyin  x alq d an   yük  h ey v anlarını  alıb  pulsuz 
y ü k   yüklətm əsi,  d aşıtm ası  kimi.  K ənçəkcə306.
Ç  a p ğ u  t:  çap u t,  şiltə.
К  a  r ş  u   t:  zidd.  G ecə i b  g ü n d ü z kimi.
К   ı  z ğ  u   t:  cəza,  işkəncə.  B aşq aların a  ib rə t  olm ası  üçün  suçlu  bir 
a d a m a  xalq  q arşısın d a  işkəncə verilməsi.
К   a  w  ş  u   t:  iki  x an ın   ölkələrinin  təhlükəsizliyi  m əqsədilə  görü- 
şərək  b arışm aları.
К   a w ş  u  t:  kişi  adı.
L  ü  ç  n  ü   t:  im əcilik.  B uğda  və  b u ğ d ay a  bənzər  şeyləri  təmiz- 
ləm əkdə  kəndlilərin  köm əkləşm əsi.  Bu,  bəzən  kəndlilərin
.ш  Bu  söz  («‘^ j » )   «Divanü  lüğat-it-türk»də  r  hərfi  ilə  başlayan  yeganə  sözdür. 
Bundan  başqa  bir -rak  şəkilçisi də var.

442
M ahm ud K a şğ a ri
bir-birinə  b ir  kölə  və  ya  heyvan  g ö n d ərərək   xırm an  d ö y - 
d ü rm ək  üçü n   etdikləri  köm əkdir.  K ənçəkcə.
В  ı  ç ğ  u  ç:  qayçı,  hər  hansı  b ir şeyi  kəsən  nəsnə.
В  u  d  r  a  ç:  y a b ak u   böyüklərindən  birinin  a
d
ı (£L»J  g Jo  
Bəkəç  A rslan  Tigin  d ö vriində  m ü səlm an lara  əsir  d ü şm ü ş- 
dür.
çlS—u  В ü  s  к э ç:  çörək.
Y  e  г  к  ü  ç:  qılm c  kim i  ta x ta d a n   qayrılm ış  uzun  və  enli  b ir  ağ ac 
parçasıdır,  k ürəd əki  çörəyi  çevirm ək  ü çü n   istifadə  o lu ­
n u r307.
£Ьш  T   u t m a ç :   tü rk lərin   m əşh u r  bir  yem əyıdir.  Bu  уеш эк  Z ü lq ər- 
neyndən  qalm tşdır.  Belə  icad  edilm işdir:  Z ü lq ərn ey n   zül- 
m ətd ən   çıx dıq dan   so n ra   azuqəsi  azalm ış,  y an ın d ak ıla r 
o n a  «£İ  Ьш 
J
j
  bizni  tu tm a   aç»,  yəni  bizi  ac  saxlam a,  yo- 
lum uzu  aç,  yurd u m uza-y u v am ıza q ay ıd aq   kim i  sözlər söy- 
ləmişlər.  Z ülq ərn eyn   də  alim lərlə  m əsləhətləşm iş  və  bu 
yem əyi  icad  etm işdir.  Bu  yem ək  bədəni  qüvvətləndirir,  üzə 
qırm ızılıq  verir,  çətin  həzm   olunur.  T u tm a c   yeyildikdən 
so n ra  su y u n d an   d a   içilir.  T ü r k b r   bu  yem əklə  tanış  o la n d a 
ona  «£Ьш  tu tm aç»   dem işlər.  Əsli  «jriUu  tu tm a   aç»dır,  iki 
əlif  birdən  atılm ışdır,  «özünü  ac  tu tm a,  bu  yem əkdən 
bişir,  ye» dem əkdir.
T  u  t ğ u ç:  qəlyanaltı;  bir azca yemək.
T  u  d  r ı  ç:  zibil,  gübrə,  peyin.  A rğuca.
307  Bu  iki  m addədə  baş  sözlər  yerində  qalmalı,  onların  ınonaları  iso  çarpaz  şəkildo 
dəyişməlidir.  Bəsim  Atalayın  qcydinə  görə  (DLT,  I,  s.  452)  vəziyyət  belə  olmalıdır: 
« ç A ä   yerküç»  sözünün  qarşısında  «çörək»; 
büskəç»  sözünün  qarşısmda  isə
«qılınc  kimi  taxtadan  qayrılmış  uzun  və  enli  bir  ağac  parçasıdır,  kürədəki  çörəyi  çe- 
virmək  üçün  istifadə olunur» yazılmalıdır.
Divanü lüğat-it-türk
443
T   a  1  ğ  u  ç:  heyvatıa  y üklənən  y ü k b   ip  a rasm a  q o y u lan   ağacdır. 
Bir  neçə  dəfə  b ü k ü ld ü k d ə   ipi  çıxır,  tay  sü rü şm ü r,  ınüva- 
zinət pozu lm u r.
T  a 
w
 
ğ  a 
ç
: 
M açin in   ad ıd ır.  B ura Ç in d ən   d ö rd   aylıq  m əsafədədir. 
Ç in  əslində  üç  qism dir:  birincisi  Y u x arı  Ç in d ir  ki,  şərq- 
dədir,  b u ra y a  
T aw ğaç»  d e y irb r.  İkincisi  O rta   Çin-
d ir,  b u ra  
X ıtay »   ad lan ır.  Ü çü n cü sü   A şağı  Ç indir,
b u ra y a  isə  « u ^ J i   B arx an »   a d ı  verilir.  B arxan  K aşğ a rd a- 
dır.  L akin  in d i  M aç in   «Taw ğaç»  adı  i b   tan m m ışd ır,  «Xı- 
tay»  ölkəsinə isə Ç in  deyilm əkdədir. 
çUaj  T   a  w  ğ  a  ç:  tü rk lərin   bir  b o y u d u r,  b u   d iy a rd a  yaşayırlar.  Bu  söz- 
d ən  a lın araq   o n la ra   «£>*& ^  T a t Taw ğaç» deyilir  ki,  bu d a  
uyğur,  ta t,  çinli d em əkdir.  Bu,  T aw ğaçdır. 
jrliäü  T   a   w  ğ  a  ç:  b ö y ü k   və  əski  tik ilib rin   h am ısın a  b irdən  «ts^
T aw ğaç  edhi»  deyilir.  Ə rəblər  də  eyni  q a y d a d a   öz  əsər- 
lərinə «Jte  ad   q ö v m ü n ü n   əsərləri»  d e y irb r.  X an la r T aw ğaç 
sözü n ü   özlərinə  ü n v a n   qəbul  edərək  « ü ^   С1***  T aw ğ aç 
xan»  adım   d aşıy ırlar.  Bu,  «ölkəsi  bö y ü k   və  qədim   olan 
xan» dem əkdir.
ç l i i j  du  T a t - T a w ğ a ç :   b u ra d a k ı  «tat»  sö zündən  farslar,  «Taw ğaç» 
sö zündən  isə  tü r k b r   m u rad   edilir.  M əncə,  ən  d o ğ ru su   e b  
bu  sö y b d iy im d ir.  İslam   ö lk ə b rin d ə   də  b e b   bilinir,  o ra d a  
d a  e b d ir.  Н эг  ikisi  d ə d o ğ ru d u r.
T . a w ğ a ç :  
taw ğaç  yudası»  k ü n cü t  çiçəyinin  y arp a-
ğına  bənzər  y a rp a q la rı  olan  ağ acd ır,  d ərm a n   üçün  istifadə 
o lunur.
S  а   г  к  a  ç:  q aram u q   o tu ,  kasnı,  y ab an ı  h in d ib a y a  bənzər  b ir  ot- 
dur.

4 4 4
Mahmud Kaşğari
S  u  г  к  a  ç:  lök  ağacm ın  y ap ışq an ıd ır,  b u n u n la  qılınc,  xəncər, 
kəski  kimi  şeylərin  qəbzələri  bərkidilir.
S  э  r  n i ç:  dəvə dərisindən  düzəldilən su  tuluğu,  ağ acd an   oyulm uş 
q a b 308.
S a ğ d ı ç:  sağdış,  dost.
jrjil»  S  u  ğ  d  ı  ç:  qışda  d o s tla r  ara sın d a   növbə  ib   düzəldilən  şülən, 
gəzm ə ziyafəti.
ç j
İ
ui
  S  a  w  d  ı  ç:  qələm çələrdən  h ö r ü b rə k   içinə  meyvə  və  bun a  bənzər 
ş e y b r qoyulan  nəsnənin  adı;  səbət,  sələ.
S  э  n  к  э  ç:  fındıq  b o y d a  alm a  növü,  d ad lıd ır,  ağ  və  qırm ızı  növ- 
b r i  var.
g i ä   К   a  t  к ı ç:  çayana  bənzər b ir həşəratd ır,  insanı çalır.  A rğuca.
К  ı  s ğ a ç:  qısqac,  kəlbətin.
К  u  s ğ a ç:  kiçik,  q a ra   b ir heyvandır,  ad am ı d işb y ir.  Oğuzca.
К   u  ş ğ a ç:  sərçə quşu.
К   э  r  p  i  ç:  kərpic.  B işm işinə 
jA ı pışığ  kərpiç»  deyilir,  bişmiş
kərpicin  başqa  bir ad ı  «tuğla»dır.
К  i  r t ü ç:  «&*& g b *  k irtü ç kişi  =   paxıl  və xasiyyəti  pis  adam ».
>*>  B a ş t a  r:  o raq .  A rğuca.
J& i  В  э к  t u r:  kişi  adı.  Əsli 
«
j jj
 
bək  tu r= b ə rk   d a y a n » d ır309.
J&
j
  В  ü  к  t  i  r:  d ağ lard ak ı  sıldırım   və  u çurum lar.  Bu  şeirdə  də  işb n - 
mişdir:
308  Salih  Mütəllibov  bu  sözü  belə  çevirmişdir:  «ağacdan  düzəldilən  çəllək»  (TSD,  I
tom,  bet  423).  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  Tuğba  Yurtsevər  isə  bu  sözü  «sarnıç:  içinə  süd 
sağılan dəri  bir qab»  kimi  (DLT-2005,  s.  473) oxumuş və  mənalandırmışlar.
31,9  Salih  Mütəllibov  bu  sözü  «Bəgtür»  şəklində  oxumuş,  «daim  öz  yerində  dur,  çox 
yaşa»  kimi mənalandırmışdır (TSD,  I  tom,  bet 424).  Hüseyn  Düzgün  bu  sözü «bəktur» 
( ü  J :   s.256),  Seçkin  Əıdi  ilə  Sərap  T uğba  Yurtsevər  isə  «bəktür» -(DLT-2005,  s.181) 
kimi  oxumuşlar.Çinlilər də «bəktür»  kimi  vermişlər (DLT-Çin,  I  cild,  s.481).
Divanü lüğat-it-türk
4 4 5
UO-"----- ^
ЦЙ 
—i
«A ğa  b ü k tir üzə y o rd ım ,
B arık   y ak ıp  kıya k ö rd im ,
A m   bilip  ta k ı  b ard ım ,
T ü k əl yağı  tö ri  toğdı»
S ərt y a m a c la ra  çıxıb  y ü rü d ü m ,
B ir q a ra ltı  g ö rü b  yaxınlaşdım .
O n u   tam y ıb   y an ın a  v ard ım ,
Y ağ ıların   to z u   q o p d u .
(D ağ ın   sərt  y am acların a  çıxıb  gəzdim ,  o ra d a   b ir  q araltı  g ö rd ü m ,  ta- 
m d ıq d an   so n ra   ü stü n ə   g etdim ,  d ü şm ənlər  məni  g ö rü b   tez 
qaçd ılar,  o n la rın   to z u  göyə yüksəldi).
J.-&  В  a  1  d  ı  r:  dağın  b u ru n   kim i  çıxan  yeri,  «
j
ta Ü  baldırı» 
deyilir.
В  a  1  d   ı  r:  ögey,  «J&ij-tfj  b a ld ır  oğul  =  ögey  oğul»,  «
bal dı r  
kız =  ögey qız».
В  a  1 d  ı  r: 
b a ld ır ta rığ  =  yazbaşı  əkilən  əkin».  Ən  yaxşı  əkin
vaxtı  e b   b u d u r.  H ə r hansı  b ir iş  ilk  çağ ında görülürsə,  o n a 
«
bal dı r » deyilir.
В  a  1  d  ı  r:  döl  zam an ı  d o ğ u la n   ilk  q u zu y a  da  «b ald ır  kuzı» 
deyilir.  Bu  d ö rd   sö zü n   h am ısın d a  v   b  səsi  qalm   tə b ffü z 
o lunur.
J ıIj 
В  u   1  d  u  r-b  u  1  d  u  r:  « ^ !  taş k u d h u ğ k a
tü şti,  b u ld u r-b u ld u r  etti  =  daş  q u y u y a  düşdü,  b u ld u r-b u l- 
d u r səsi çıxdı».

446
Mahmud Kaşğari
J.-4*  В 
1
1 d 
1
  r:  bildir/bıldır,  keçən il,  bir ildir310.
В u  1 ğ a  r:  h am ın ın   tanıdığı  bir  tü rk  şəhəri. 
jä
I
j
  T  ü  1  f  i  r:  ö rtü ,  pərdə,  q ad ın  ö rtü sü ,  q u m a şd an   və ipəkdən tikilir.
Ç a l d ı r - ç a l d ı r :   «J*\ 
$   o k   k iştə çaldır-çaldır
etti  =  ox  sədəqdə,  o x d an d a  çald ır-çald ır  etdi».  Yel  əsəndə 
o tla rın  çıxardığı  səsə də  b e b  deyilir.
Ç   a ğ m u  r:  şalğam .
M -   Ç  a  m  ğ  u   r:  bu  d a   şalğam   dem əkdir, 
m   ilə  £   ğ  hərfınin  yeri 
dəyişm işdir.
j S S   э  г к ə r:  yol kəsən,  q u ld u r,  haram i.  K arlu q ca.
К   a  n  d  ı  r:  aşılanm ay a  y aray a n   dəri  so y u ld u q d an   so n ra  ətin  üzə-
rin də q alan  incə zər.
К  э s  t э r:  saxsı.  U ç dilində.
К э   ş  m   i  r:  tü rk   ellərində  b ir  şəhərin  adı.  Bu  şəhəri  tan rı  pey- 
ğəm bəri  Süleym an  salm ışdır. 
jlil»  M   a   n  d   a  r:  sarm aşıq,  ağ aclara  sarm aşan   bir  bitki.  Ç ox  vaxt 
ağ acları  q u ru d u r.  O ğuzca. 
j J jj  В  u r d  u z: bağ,  bostan.  Bu söz  tü rk cə  deyil.
j.4ı  В  а   1 d   ı z: arv ad m   kiçik  bacısıdır.  Ərin  bacısm a isə 
baldız  deyil,
sinqil»  deyilir.
T  a  r m  a z: x iy ar növü.
К   u  t  s u   z:  işləri  tərs  gedən  adam .  Bu  m əsəldə  də işlənmişdir:
« J* i 
k u tsu z  k u d h u ğ k a   kirsə  kum   y ağar  =
u ğu rsu z  adam   qu yu y a  girsə,  qum   y ağ ar,  q u y u   qum la  do- 
lar».  Bu,  ərəbin  b u   sözünə oxşayır:  >» >sjji  t ii  j  
J
j
İİ  til
310  Salih  Mütəllibov  bu  sözü  «buldır»  kimi  oxum uşdur  (TSD,  I  tom,  bet  425).  Hüseyn 
Düzgün  «bıldır» 
s.258),  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  T uğba  Yurtsevər  (DLT-2005,
s. 186)  və çinlilər  «bıldur»  (DLT-Çin,  I  cild,  s.482)  şəklində oxumuşlar.
D iv a n ü  lü ğ a t-it-tü r k ____________________________________  
447
К  ı  r k  ı  z:  qırğız,  b ir  tü rk   boyu.
К   а  1  b  u  z:  loxm a,  dilim . 
k alb u zlad ı  nənqni  =  о  şeyi
tıxdı,  u d d u » .
К  u  n d  u  z:  su  iti,  qu n d u z.
К   u   n  d  u   z:  «
j j
£ k u n d u z   kayrı  =  q u n d u z u n   xayasın d an   hazır- 
la n a n  dərm an » .
К  ü  n d  ü z:  gündüz.
M   u  n  d   u  z:  ax m aq ,  gic.  B u  a ta la r  sö zü n d ə  də  işb n m işd ir:  «  ^  
jSjl  J
j j
  U-jl 
UJ 
j
S
j
! 
neçə  m u n d u z  ərsə  eş
edhgü,  neçə  əgri  ərsə yol  edhgü  =   пэ  q əd ər axm aq  olsa da, 
eş-dost  yaxşıdır,  пэ  q əd ər  əyri  olsa  da,  уепэ  yol  yaxşıdır», 
(d o st  səfeh  o lsa  d a,  çöldə  yalnız  q alm aq d an sa,  o n u n la   ol- 
m a q  yaxşıdır,  çö lü n   d ü zü n d ə  h a ra  gedəcəyini  bilm əyib e b - 
b e b  getm əkdənsə, əyri yolla getm ək  yaxşıdır).
Jİ&  M   u n d   u z:  «<$ 
m u n d u z  ak ın = q əfil  g ə b n  sel». 
jix»  M u n d u z :  
m u n d u z yorığa  a t  =  y o rğ a yerişdən  b aşqa
yeriş  bilm əyən  at».
В ı ç ğ a  s:  xalq a ra s ın d a  b a ğ lan an  saziş.  Bu şeirdə də işbnm işdir:
j Ş
 
iS
. j l j   ( j j i U L a u
J
j j j
M
h
 i A
J— 31
j
J
j
J
j
  t ' u ı ı j   ( j J —
İ L i .
£Jj *Äı (J
au
U
«Bıçğas  bitik  kılurlar,
A nd  key у э т э   b e rü rb r,
X a n d ın   b asu t  ti b r b r ,
Basmıl,  ço m al