Эя я ч, fQ andaM,J



Yüklə 114,06 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə38/42
tarix25.03.2017
ölçüsü114,06 Kb.
#12337
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   42

HƏR NÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ 
FU ’LUNDİ BABI
S ü p r ü n d i :   sü p rü n tü ,  zibil.
S а г к  ı  n d ı:  « u i> - t s ^ j ^ s a r k ı n d ı  suw   =  su dam lası».
K u ç ğ u n d ı :   soğan.  Çigilcə.
D ö rd   hərflilər  bitdi.
Divarıü lüğat-it-türk
4 73
BEŞ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
HƏR NÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ 

  FƏ’ƏLƏL BABI
S  u  к а  г 1 a ç:  « ^ J i  
su karlaç  börk  =  uzun  b ö rk ,  şiş  papaq». 
K o ğ u r m a ç :   q o v u rğ a,  qovrulm uş  buğda.
a w u r m   a ç:  yu x arıd ak ı m ə n ad a   bir  söz.
Y   u  ğ  u  r  ğ  u  ç:  əriştə  və  əriştəyə  bənzər  şeybr  açmaq  üçün 
işb n ən   oxlov.
JİIm.  Ç   ı  ğ 
1
1 w  a  r: 
çığılwar  okı  =  kiçik  ox».  Bu,  qısa  b ir  ox-
d u r.  Bu  b eytdə də işbnm işdir:
j
I İ J İ
a
 
u j j j  
j j j
(
jLiL ^jSLi £ул 
fi ^uıl 
—  i
« U rtu   tu ru p  yağdı  a n q a r kiş  okı  çığılw ar,
A ydım :  asığ kılğu  əməs,  sən  takı  yalw ar».
Q a rşım d a d u ru b ,  yağdı  o n a  sədəqdən  oxlar,
D edim :  xeyri  yoxdur,  istər yüz yalvar.
(D üşm əni  h a q q ın d a   deyir:  qarşım da  d u ra n   düşm ənə  sədəqdən  yağış 
kimi  kiçik  o x lar  yağdırdım ,  yalv arıb   am an  istədi,  dedim  
ki,  xeyri  y o x d u r,  пэ qədər  istəyirsən  yalvar).
S  a  m  u  r t  u  ğ:  «o*jl 
sam u rtu ğ   ış  =  içindən  çıxılm ayan  qarı- 
şıq  iş».

4 7 4
Mahmud Kaşğari
К   u  r  u 
1
1  u  ğ:  « (jte  jb jS  k u ru tlu ğ   kişi  =  yağsız,  üzsüz  pend ir  sa- 
hibi;  q u ru t  sahibi».  Bu  eynən  эгэЬ  dilindəki 
13
kim idir,  «süd  və x u rm a  sahibi» dem əkdir.
T   a 
1 1
  r  1  ı  ğ:  « ja   j i j j j   tatırlığ   yer  =  to rp ağ ı  düz,  lakin  sərt  o la n  
yer».
jJj3a  К   a 
1 1
  r 1
1
  ğ:  « J  £Jj3S k atırlığ  эг  =  q atır sahibi».
В  a s а r 1
1
  ğ:  «£l3 
b asarlığ  tağ = sarım saqlı  dağ». 
jJjW  В  a  ğ  ı  r   1  ı  ğ:  « jt 
bağırlığ  эг  =  heç  kim ə  boyun  əym əyən 
m ə ğ ru r  adam ».  Bu  söz  ərəblərinJjV! 
(oUSl 
Ql
sözü  kim idir,  «bizim   ciyərim iz  d əvəninkindən  də  bö y ü k - 
d ü r»  dem əkdir.
&)ji*  Ç a ğ . r l ı   ğ:  «J  
çağırlığ эг  = çaxırı o la n  adam ». 
fcb**-  S о ğ u r 1
1
  ğ:  «£t
2
 j i j ü -  soğurlığ ta ğ  =  do vşanı çox  olan dağ».
S ı ğ ı  r 1
1
  ğ:  «jl 
sığırlığ эг  =  sığır sahibi».

  T  a  w а  r 1
1
  ğ:  «J  
taw arlığ  ər= m alı o la n  alam ».
Ç   a w  а  r  1
1
  ğ:  « j j j ç a w a r l ı ğ  yer  =  yovşan  kim i  qov  o lm ağa 
y a ray a n   otlu yer».
В а  к 
1
  г 
1 1
  ğ:  B alasağu na yaxm   b ir yerin adu 
fc?j&  В а  к 
1
  г 1
1
  ğ:  «£l3 
b ak ırlığ  tağ= m isi  çox  o lan  dağ,  misli  dağ».
t b "   T  a m  ı  r 1
1
  ğ:  « ^ i ğJj-u tam ırlığ ət  =  d am arlı  ət».
К   u  b  u z 1  u  ğ: 
jjä kub u zlu ğ   kişi  =  q o p u zlu   adam ».
К   u  t u z 
1
  u  ğ:  «J  (jJjja ku tu zlu ğ  эг  =  vəhşi  sığır sahibi».
S  a ğ ı  z 1
1
  ğ:  « J  
sağızlığ эг  =  saqqızı  o lan   adam ».
S  a  ğ ı  z 1
1
  ğ:  «j a  
sağızhğ yer  =  çam u ru   y apışan   yer».
&
S  а  к  ı  z  1  ı  ğ:  «
ü j
3  ğJjiu.  sakızlığ  ton  =  y ap ışqan   şey  yapışm ış 
don».
К   a  m   ı  ş  1
1
  ğ:  «
jh
 
kam ışlığ  yer= qam ışlı  yer».
Divanü lüğat-it-türk
475
£kj3  T   a  p  u  ğ  1  u  ğ:  «J  
tapuğluğ ər  =  keçm işdən  bəri  xidm əti  olan
adam ».
К   a p u ğ  1 u  ğ:  «t-У 
kapuğluğ əw  =  qapılı  cv».
j-!*33  T  a 
1 1
  ğ 1
1
 ğ: 
jJ*33 tatığlığ  nənq  =  d ad lı şey».  Əsli 
-dır.
T   u  t  u ğ 1  u  ğ:  « j ^ i ^   tutuğluğ yer =  cin çarpan  yer».
T   ı  d  h  ı  ğ  1  ı  ğ:  «<-£-ЛЗ  gJĞ j3  tıdhığlığ  nənq  =  y anm a  yaxınlaşm aq 
y asaq  o lan  nəsnə».
К   ı  d  h  ı  ğ  1  ı  ğ:  « ^ J i  
kıdhığlığ  b ö rk   =  qıyılı  b örk,  kənarlı 
küllah,  günəşliyi  olan  börk».
K u d h u ğ l u ğ :   « Л  
ia k u d h u ğ lu ğ  əw  =  quyusu  o lan  ev».
T   a  r ı ğ 1 a  ğ:  ta rla,  əkin yeri,  əkərgə.
T  u r u  ğ 1 a  ğ:«j*ä 
tu ru ğ lağ  y er= d u ru lacaq ,  du ru lası  yer».
Jj  T   a   r  ı  ğ  1
1
  ğ:  « jg  
tarığlığ  yer  =  əkin  olan  yer».  A n b a ra   da
belə deyilir.
S  a r ı ğ  1
1
  ğ:  «J  £■£>■“ sarığlığ эг  =  sarılıq  xəstəliyi  olan  adam ».
К   u r u ğ 1  u ğ:  «Ц 
j*  kuruğluğ ya  =  q u ru lu  yay».
P u  s  u ğ 1  u ğ:  «(J
h
 
pusuğluğ yağı  =  pusqu  q u rm u ş yağı».
К   a  p ı  ğ 1
1
 ğ325:  «
kapı ğl ı ğ  kız  =  b ak irə qız». 
jfijä  К   a  t  ı  ğ  1  ı  ğ:  « J  
katığlığ  эг  =  soysuz  adam ,  sü d ü n ə  su  qa-
tılmış  adam ».  A şına su  q atılan a d a   belə deyilir.
В  а  г  а  к  1  ı  ğ: 
baraklığ  kişi  =  b araq  cinsindən  iti  olan
adam ».
i&’j*   Ç   а  r u  к  1  u  ğ:  « J  £&!>?■  çarukluğ  эг  =  çarıqlı  adam ,  çarığı  olan».
Ç  а  r  u  к  1  u  ğ:  o ğ u zlard an   bir oym ağın  adı.
325  Bu  söz əslində «kapağlığ»  şəklində olmalıdır.

476
Mahmud Kaşğari
К   a  г  а  к  1 
1
  ğ:  gözliı,  gözü  olan   hər  heyvan.  « jjj*   ^  
k a- 
raksız  tək  k ö rü r^ g ö z sü z  kim i  görür».  Yəni  savaşda  yağm ı 
və o n u n   silahlarını  eyninə  alm ayan  a d a m  m ənasındadır.
К   a  s  u  к  1  u  ğ:  « J  
k asu k lu ğ   ər  =  qım ız  tuluğu  olan  a d am ,
tu lu q   sahibi».
& M   К   о s  ı  к 
1 1
 ğ:  «J  
kosıklığ эг  =  fındığı,  qo zu   olan  adam ».
В  a  ş  а  к  1
1
  ğ: 
başaklığ   sün q ü   =  təm rənli  süngü,  başlı
nizə,  ucluqlu m izraq».  T əm rənli  oxa d a   belə deyilir.
T  a  ş  а  к 1
1
 ğ:  «J  
taşak lığ  эг  =  xayalı  adam ».
i& ia   К  a ş  u  к 1  u ğ:  «В  u  к  u  к 1 u ğ:  « J  
b u k u k lu ğ  эг  =  b oğazında  ur  olan  adam ».
T  а к u   к  1 u ğ:  «J  
ta k u k lu ğ  ər  =   toyuğu  o lan  adam ».  O ğuzca.
S  u   к  а к 1
1
  ğ:  «£l5 
su k ak lığ  ta ğ   =  m aralı çox o lan   dağ».
В  а  1
1
  к  1
1
  ğ:  « 
balıklığ  ö k ü z   =  balığı  o lan   çay».  Ç am u rlu
уегэ də  b e b  deyilir.  A rğuca.
К  u  1  а  к 1
1
 ğ: 
jJfclS k ulaklığ  n ən q   =  qulaqlı,  q u lp lu  nəsnə».
К  о  n  u  к 1 u ğ:  «k o n u k lu ğ  əw  =  q o n aq -q aralı  ev».
T o r   u  m  
1
  u  ğ:  «J  
to ru m lu ğ   эг  =  ikiyaşar  dəvə  sahibi  olan
adam ».
К  о  r u m   1 u ğ:  «£l2 
k o ru m lu ğ   ta ğ   =  daşlı-qayalı  dağ».
Т о  1  u  m   1  u  ğ:  «jf  £İ
a
İ; to lu m lu ğ   эг  =   silahlı  adam ».  Bu  b ənddə  də 
işb n m işd ir:
uSoJUjİL u£Jj (jASüf 
j

j
 
u
5ÜJ
j j
U
ä
 
c&JXuä uıL 
л 
V» 
j l L u ı j j j   ( J   Jm S
«Ö nqdin  n ə b k   yalw arm ad ın q, 
K aç  k ata  b erdinq   taw ar,
Divanü lüğat-it-türk
4 7 7
T olu m lu ğ   bolup  k atındınq?
K an ın q   əmdi  yer suwar».
Ö ncə  nədən  yalvarm adın,
N eçə  yol  verdin d av ar.
Silah  ta p ıb  sərtb şd in ?
Q an ın la  indi yer suvar.
(Ə vvəllər  heç y alv arm a d an   sakitcə vergini  ödəyirdin.  İndi  silahlanıbsan 
deyə  dikbaşlıq  edirsən?  Y a  tez  e b   vergini  ödə,  ya  d a   qa- 
nınla  yeri  su v arm ağ a hazırlaş).
T   a  b  a  n  1
1
  ğ:  «J& 
tab an lığ   tə w i= d ab an lı  dəvə».
İ İ ^   T  u  p u  n  1 u  ğ: 
tu p u n lu ğ   tan ğ = b əlim li,  qılçıqlı  buğda».
B u d u n l u ğ - b u k u n l u ğ :   « ^ 4  
b u d u n luğ-bu-
k u n lu ğ  kişi  =  elli-obalı  adam ».
İ & i  В  а   к  a n  1
1
  ğ:  « с №  jJjL  b ak an lığ  kad h ış  =  halqalı  qayış». 
fcpjä  К   a  r ı  n  1
1
  ğ:  « J  
bedük  karınltğ эг  =   уекэ q arınlı  adam ».
К  u  r  u n  1 u  ğ:  «uA 
k u ru n lu ğ   əw  =  hisli,  q urum lu  ev».
S  a  ğ  ı  n  1  ı  ğ:  « J  
sağınlığ  эг  =  sağını,  sağılan  heyvanı  olan
adam ».
£İi*lı  S  о ğ u  n  1 u ğ:  «£l5 j ü * -  soğunluğ  tağ = so ğ an lı  dağ»
S а  ш  a  n  1
1
  ğ:  « J  
sam anlığ ər  — sam an ı  olan  adam ».
jijiä  К   a  ğ  u  n  1 u  ğ:  « J  
5
^   kağ u n lu ğ  эг  =  q o v u n u  olan  adam ».
К   u   к  u  n  1  u  ğ:  «£»j> jiä a   k u k u n lu ğ  o t  =  qığılcımlı  od,  alov».
Д О   К   u 
1
  u  n 
1
  u  ğ:  « < J ' Д О  k u lunluğ  kısrak  =  qulunu  olan  qısraq».
[Qayda]:
S ö z b rin   so n u n a 
4
} [yəni=lığ/luğ  və  lağ]  şəkilçisi  əlavə edilsə,  o n la rd a   üç 
keyfiyyət  əm ələgəlir: 
1
)  həm in  əşyaya  m ənsubiyyət,  sahib-

478
Mahmud Kaşğari
lik,  yiyəlik  m əzm unu  yaradılır; 
2
)  m ə fu l  m ənası  əmələ  gə- 
tirilir;  3)  bu  cü r  s ö z b r  yer  adı  olur.  B u rad an   bəzi  n ü an slar 
m ey d an a çıxır ki,  onları  izah etm ədikcə,  bilinm ir.
Birincisi,  yiyəlik,  m ənsubiyyət,  sahiblik  m əzm unu.  M əsələn,  «  İA
j
*
  b ed ü k   karm lığ  ər»  və  « J  
sam anlığ ər»  sö zb rin i  gö- 
tü rək .  Bu,  «yekə  q arm   sahibi»  və  « sam an   sahibi  o lan  
adam »  dem əkdir.  B u rad a  sahiblik  var.
İkincisi,  m əPul  m ənası.  M əsələn,  «jf 
sarığlığ  эг»  və  «Ь 
k u- 
ru ğlu ğ   ya»  sözləri  «sarılıq  xəstəliyinə  tu lu lm u ş  adam »  və 
«q u ru lu ,  q u ru lm uş  yay»  bildirir.  B u rad a  m ə fu l  m ənası 
var.
Ü çüncüsü,  yer  m ənası.  M ə sə b n , 
tarığlağ»  və 
turuğlağ»
sözləri  «toxum   əkiləcək  yer»  və  « d u ru lac aq   yer»  m ənası- 
na gəlir.  B u rad a isə yer m ənası var.
Bu  cəhət  də  bilinm əlidir  ki,  beş  hərfli  sö z b rin   ço x u   üç  hərfli  sözlərdən 
əm ələ  gəlir.  B u rad a  £  ğ i b   J  ka arasın d a k ı  m ən a  fərqini də 
vu rğ u lam aq   istəyirəm .  isə  yalnız  m əkan  isim b rin d ə   olur.  M əsələn:  «uil  jJ c jj  ta- 
rığlığ  əw = b u ğ dalı  ev»  və 
tarığlığ  =  an b ar» ,  «Ц*
k u ru ğ lu ğ   y a= q u ru lm u ş  yay»  və  « jk jf i  k uruğ lu ğ   =  sədəq, 
oxqabı»  dem əkdir.
Bilinməsi  üçün  m əni  bir  qism ini  sö y b m əy ə  v a d a r  edən  səbəb  b u dur.
Y azıd a  sırf  isim  o lm ay an ları  y azark ın   jJ  şəkilçisini  ayıra 
b ib rik .  «
J b  balık  lığ  öküz»  sö zü n d ə old u ğ u   kimi  $ i
&  lık  ayrı  yazıla  b ib r.  « J   &  <£j}  b arak lığ   эг»  sözü  də  be- 
b d ir.  Bu  şəkil  [bitişik  şəkli]  d a h a   d o ğ ru d u r,  çünki  həm  öl- 
çüdə,  h əm   də yazıda  qısalıq  var.
Divanü lüğat-it-türk
479
'Ji  В 

Г 

n  d  u  k:  cilov,  b u ru n tax .
В  a  s  ı  n  ç  a  k:  « J  
başınçak  эг  =  zəif görünən  ad am ,  önəm  
verilm əyən ad am » .
S ı  ğ ı  r ç ı  k:  sığırçın q uşu.
К  a  b ı  r ç a  k:  ta b u t.  B u söz çox zam an  ö lü   ta b u tu   ü çü n   işb n ir.
К  
u
 
d  h  u  r  ç  u  k:  qız  u şaq ların ın   insan  şəklində  düzəldərək  oy- 
n ad ıq ları  bəbək,  kukla.
К   a  r ı  n ç a  k:  q arışq a.  O ğuzca.  « b jjä   karınça»  d a deyilir. 
dfrjH   В a  ğ ı  r ç a  k:  eşşək çulu.
J —jtf  T  о  1  a r s  u  k:  ay aq   d ab an ı.  Bu söz эп  çox  heyvanın  d ab an ı  üçün 
işb n ir.
J-uW   В  a  ğ  ı  r  s  a  k:  « if^ ş  
b ağırsak  kişi  =  m ərhəm ətli,  m üşfiq 
adam ».
В  a ğ ı  r s  u  k:  bağ ırsaq .
J J jw   В a ğ ı  r d  a k:  q ad ın   önlüyü.
К   u  r u ğ s a  k:  q u rsa q ,  mədə.  Q uş  q u rsağ ın a da  b o b  deyilir. 
jlP jiij  В  u  t  u  r  ğ  a  k:  p ıtrax .  F ıstıq  şəklində  çəngəlli  bir  tik an d ır,  pal- 
ta ra   və  b aşq a ş e y b rə  ilişir.
T  a  b u z ğ u  k:  ta p m aca .
J l i i j   T  о  p  u  1 ğ a  k:  y a ra y a  q o y u la n   bir  ot,  to p a laq   otu.
J liljj  T  о  p  u  1 ğ a  k:  qulunc.
J lij ju -   S  ı  d  ı  r  ğ  a  k:  cü t  [qoşa]  dırnaqlı  т э к ,   q o y u n ,  geyik  kimi  hey- 
vanların  d ırn aq la rı.
J lb jja   K u d u r ğ a k :   k a fta n ın   arx a ə tə k b rin d ə n   biri.
j l i j j a   K a d h ı r ğ a k :   çox  işb m ə k   üzündən  əldə y ara n a n   q a b a r.
( j b j j   В  a  d  ı  ç  1  ı  k: 
badıçlık  yığ aç= ü zü m   salxım larına  çar-
daq  düzəltm ək  üçün  ayrılan  ağac».

4 8 0
Mahmud K aşğari
Ç  э ? э ç  1 i  к 326:  ab d allıq ,  pərişanlıq. 
ıİb*j  В a ğ 
1
  г  1 а  к:  «b ağ ırtlak »  deyilən  quş.
3 J Z   T  a  w а  г 
1
  u  к:  m al  q o y u la n  yer.
T u r u k l u k :   d u rğ u n lu q ,  cılızlıq.
T   a г 
1
  ğ 1
1
  к:  anb ar.
Ç  о  b u  1 m  а   к:  alm an ın  yarısı,  b ir üzü.  Ç  u  m  u  ş 1  u  k:  ay aq y olu,  həla.
J f ij*   Ç   а  r u к  1  u  k:  çarıq  tikm ək  ü çü n  ayrılm ış dəri.
Jİ&
j
  T  а  n u  к  1 u   k:  şahidlik,  tanıqlıq.
T   u ğ а к  1
1
  к:  süzgəc düzəldiləcək ağac.
Jäj* -  S  a 
1 1
 ğ 1
1
 k: 
satığlık  nənq  =  satlıq əşya».
S a  r ı ğ 1
1
  k:  sarılıq.
S ı  r u  к 1  u  k: 
J^^ u ı sıru k lu k   yığaç  =  sırıq (dirək )  d ü zəltm ək
üçü n  h azırlanm ış  ağac,  dirəklik  ağac».
S  о  ğ  u  к  1  u   k: 
jftH -  soğukluk  n ə n q = so y u q lu q   üçü n  ha-
zırlanm ış  hər nəsnə».
К   a  b а к  1
1
  к:  b alq ab a q   tarlası.
К  a  d a ş 
1 1
  к:  q ard aşlıq ,  q o h u m d u q .
К   u  r u ğ 1 u  k:  q u ruluq . 
jlcj®   К   u  r  u  ğ  1  u  k:  sədəq,  o x luq,  ox  qabı,  o x d an ,  gədələc.  Bu  sözdən 
alm a ra q   «J»k J
1
 
kiş  kuruğluk»  deyilir  ki,  «oxdan»  m ə- 
nasındadır.

,2f’  Bu  söz  basma  nüsxəda  ərəb əlifbası  ilə  « J b ^  ç+ç+l+k  şəklindədir.  Bəsim  Atalay  və 
Karl  Brokkelmann  bu  sözü  oxum aqdan  çəkinmiş  (DLT,  I,  s.  503),  yerində  nöqtələr 
qoymuşlar.  Salih  Mütəllibov  isə  «çəçələk»  (TSD,  I  tom,  bet  460)  kimi  oxumuşdur  ki, 
bu  da  baba  uyğun  deyil.  İki  ç arasında  m ü t b q   bir saınit  olmalıdır.  Hüseyn  Düzgün  bu 
sözii  «çıpıçlık»  kimi 
J  J  s.286),  Seçkin  Ərdi  i b   Sərap  T uğba  Yurtsevər  (DLT-2005, 
s.220)  «çanaçlık»,  çin lib r  iso  «çaçalak»  (?)  şəklində  oxum uşlar  (D LT-Çin,  I  cild. 
s.527).
Divanü lüğat-it-türk
481
К  a  ş  ı  к  1 
1
  к:  « j ^ >  
kaşıklık  m ü n q ü z  =  qaşıq  düzoUmok
üçün  h azırlan an   buynuz».
S  a  r a  n  1
1
  k:  xəsislik,  cim rilik.  Bu  beytdə də  işlənmişdir:
СН'Чй 
tS J j '
«N ən q in   tu ta r,  bəkləyü,  özi  yem əs,
S aran lık ın   yığlayu  altu n   yığar».
M alını  tu ta r,  gözləyər,  özü yeməz,
X əsislikdən  ağlayar,  qızıl  yığar.
(Xəsis  ad am   m alını  m öhkəm   tu ta r,  h am ıd an   gizlədər,  özü  yeməz,  xə- 
sisliyi  ü zü n d ən   həm işə  yoxsulluqdan  d a d   döyər,  qızıl  yı- 
ğar,  so n ra  d a   ham ısını  qoyub  gedər).
К   a ğ u  n  1  u  k:  q o v u n   b o stam ,  qovunlııq.
К   о  n  u  к  1  u  k:  «
lj
İ  J İ İ
j
S  k o n u k lu k   əw  =  q o n aq   iiçiin  ayrılan  ev, 
ziyafət evi;  m eh m an x an a,  otel».
T   a  ğ  u  z m  а  к:  «J   cyü
*2
 tağ u zm ak  эг  =  ətli-canlı  adam ». J   ka  ib  
do  işb n ir.
M u ğ u z ğ a k :   bal  arısına  bonzərm ilçək.  A rğuca.
[Qayda]:
Bu  qism   beş  növ  olur.
Birincisi,  fe’ldon  yaranm ış  isim  m ənasm da  ola  bilor.  M osobn:  «böyük- 
lük»  m ənası  veron 
uluğluk»  kimi.  Bu  söz  « < у ^ '
ulğadhtı»  sözündon  alınm ışdır,  «böyıidü»  dem okdir.  Q u ­
ru lu q   demok  olan  « j k j a   k u ruğluk»  sözü  do  b eb d ir, 
«uSJU 
k urındı  nənq»  sözündon  alınm ışdır.

4 8 2
M ahm ud K a şğ a r i
İkincisi,  başqa  bir  şey  üçün  hazırlanm ış  nəsnənin  ad ı  ola  bilər.  M əsə- 
lən: 
sırukluk  yığaç»  və  «£>** 
tu k a k h k
yığac»  sözləri  kimi.  B unlar  «sırıq  [dirək,  şüvül]  d iızəltm ək  
üçün  hazırlanm ış  ağac»  və  «süzgəc  qay ırm aq   ü çü n   ay- 
rılm ış  ağac»  dem əkdir.
Ü çüncüsü,  bir  şeyin  yetişdiyi,  bitdiyi  yerin  adı  ola  b ib r. 
M əsələn: 
k ab ak lık »   və  «Jİ**  kağu nlu k»   sö z b ri  kim i,  bal- 
q a b a q   bitən,  q ov un  yetişən yer dem əkdir.
D ö rd ü n cü sü ,  bu  an la m la rd a n   heç  biri  nəzərdə  tu tu lm a y a n   sırf isim  ola 
b ib r.  M əsələn:  « J b w  bağırlak»,  «
sı ğı rçuk»  kim i.
Beşincisi,  m əsdər  də  o la  b ib r.  «j№J>  tu ru k lu k »   kim i;  «cıızlıq,  d u rğ u n - 
luq»  dem əkdir.  Bu  s ö y b d ik b rim   bu  qəbildən  olan  saysız- 
hesabsız  is im b r  ü çü n   yol  g ö stərəndir,  bələdçidir.  Y axşı 
təd qiq  eləsən,  q a y d a d a n   k ən ara çıxan  heç  пэ  tapılm az.
К  i  r i 
1
1  i  g:  kilid,  qıfıl.  «&* 
kiritlig  k ap u ğ   =  kilidli qapı».
K ö z ə t l i g :   «‘-S-j'j 
közətlig  nənq  =  gözətilən,  saxlanan 
şey».
Ç ö k ü t l ü   k:  b o y d a  balacalıq.
S  ö  g  ü  t  1  ü  k:  söyüdlük,  söyüd  bitən  yer  (sərt  kafla).  «Söyüd 
sahibi»  dem ək  üçün  yum şaq  kafla  «sögütlüg»  dem ək  la- 
zım dır.
К   ö z ü  ç 1  ü   k 327: 
közüçlük  titik   =  gil  q ab   düzəltm ək
üçü n   ayrılm ış  palçıq».  «G il  q ab   sahibi»  dem ək  üçün  «kö- 
züçlüg»  dem ək  lazım dır.
127
  S e ç k in   Ə rd i  ilə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u r ts e v ə r   b ım u   « k ü z ə ç lik »   k im i  o x u m u ş la r   ( D L T -
2 0 0 5 ,  s.  3 3 8 ).
Divanü lüğat-it-türk
4 8 3
T  э  m  t'ı  r  1  ü  k:  dəm ir ə rid ib n   və  sü z ü b n   yer. 
tom ürlüg  =
dəm ir sahibi».
ö  m   ü  r 
1
  ü  к:  k ö m ü r  alm aq  üçün  k əsib n   ağac  və  k ö m ü r  qo- 
yulan  yer.  Söz  y u m şaq  kafla  deyilsə,  «köm ürlüg  =  k ö m ü r 
sahibi»  m ənası  y aran ar.
T  э  b  i  z  1 i  k:  həsəd,  paxıllıq.  « jli£  
uSül  anınq  təbizligi
kim gə  ta lk a r  =  o n u n   paxıllığı  kim ə zərər verər».
T  i t  i z 1  i  k:  ağzı  b u ru şd u ra n  sərtlik,  turşluq.
В  ü  ş  i  n ç э k:  üzüm   salxım ı.  K ənçəkcə.
T  э  g  i  r m  э k:  dəvənin  belinə  aşırılan,  iki  tərəfdən  də  içinə  min- 
m ək  üçün  q o y u lan   səbət  və  səbətə  bənzər  şey.  O ğuzlar 
b u n a  «‘-£-
4
#   ügürm ək»  d e y irb r328.
Ş  э  к  i  r  t ü  k:  fıstıq,  püstə.
К  э  p   ə z  1 i  k:  pam bıqlıq;  p am b ıq   b itən   yer.  A d am   h aq q ın d a  de- 
yilsə,  « J   ‘-*rü£  kəpəzlig ər»,  yəni  «pam bıq  sahibi»  şəklində 
olar.
В э d  h  i  z 1 i  g:  «cii 
bədhizlig  əw =bəzəkli  ev».
К   i  d  h  i  z  1  i  k: 
kidhizlik  yünq  =  keçə  d ü zəltm ək ,
ü çün  hazırlan an   yun».  Y u m şaq   kafla  sö y b n sə,  «keçə  sa­
hibi» dem ək  olar.
T  э  к  ü  z  1  i  g329:  q aşq a  at.  Bu  məsəldə  də  işbnm işdir:  « 
^
<>“U İ
j
 
at  təküzligi  ay  b o lm as= at  qaşqası  ay  olm az»,  (atın 
alnındakı  q aşq a  ay  olm az,  ayın  yerini  tutm az).  Bu  söz  bö- 
yük  bir  işi  kiçik  bir  iş b   əvəz etm əyə cəhd  ediləndo deyilir.
S э m  i  z  1 i  k:  səmizlik,  köklük.
,2S  B u ,   t ə x t - r ə v a n   v a   y a   k ə c a v a d i r .
12l,S e ç k i n   Ə ı d i   ilə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u r t s e v s r   b u   s ö z ü   « t ö g ü z l i i k »   k i m i   o x u m u ş l a r   ( D L T -
2 0 0 5 ,   s.  5 8 3 ) .

484
Mahmud K a şğ a ri
К   ö  w э z 1 i  к:  ərk ö y ü nlük .  Bu  beytdə də  işbnm işdir:
La j-lä  
fjjJOL
uı  uSÜ  uSÜUİ  Ljİ  L.I  .btıl 
L »  j j ä   1 1   u i l l ä   u S ü  j Ü
  < _ ı L   L j ä   u S _ l j
«E ştip a ta -an an q ın q   saw lan n ı  kadırm a,
N ənq  ku t  b u lu p  köw əzlik  kılnıp  yana  k u d u rm a» . 
A ta -an a n ı  öyüdlərini  eşidib  rədd  etmə,
N em ət  ta p san ,  ərk ö y ü n lü k   edib q u d u rm a.
(H əm işə  ata -a n a   sözü  d in b ,  o n ların   öyüdlərini  qulaq  ard m a   v u rm a , 
əgər  nem ətə,  v a r-d ö v b tə   çatsan ,  ərköyün  olm a,  h əd d in i 
də aşm a).
Ç ə ç ə k l i k :   çiçəklik,  çiçək  bitəıı yer,  gülzar,  güliistan.
К   ə  p  э  к  1  i  к:  кэрэкН к,  кэрэк  q oy ulan   yer,« 
kəpəklig  = 
кэрэк  sahibi».
T   ü  w  э  к  1  i  к:  sərçə  v u rm aq   üçün  (ü fürülərək  diyircək  a tm a q  
yolu ib )  oyulan  ağ ac  budağı.
В  i  t  i  к  1  i  k: 
bitiklik  nənq  =  yazı  y azm aq   üçü n
hazırlan an   nəsnə»,  « J   ^*4% bitiklig эг  =  bitik  sahibi».
^*4sjs  К   e  d  ü  к  1  ü  k:  « jjş  
k edüklük  kidhiz  =  yapıncılıq  keçə, 
yapm cı  tik m ək   üçün  h azırlan an   keçə»,  «   
kedükliig 
эг  =  keçə sahibi».
K ü d h ü k l ü g :   « J   ‘-*4sü£ 
ışlığ  küdhükliig  эг  =  işi-gücü 
olan adam ».  Bu  söz  tək  halda  işb d ilm ir.
T   i  г  э  к  1  i  k:  dirəklik  ağ ac  yetişən  yer,  qovaqlıq.  Y unışaq  kafla 
«J   <-*4*j? tirəklig эг  =  dirək  sahibi»  dem əkdir.
К   э  г э  к 
Yüklə 114,06 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin