Эя я ч, fQ andaM,J

vo 
göstər- 
diyim   h ə r  ölçü,  h ər q ay d a  bu  qism ə  aid   deyildir.  İstər d ö rd  
hərfli,  istərsə  d ə  d ö rd   hərfdən  a rtıq   olan  ie ’llərdə  bu  qay- 
danı  tə tb iq   etm ək   d o ğru  olm az.  U lu  T an rı  izin  verso,  bu 
şey la p   te z lik b  izah  ediləcəkdir.
H Ə R  N Ö V  H Ə R Ə K Ə S İ İL Ə  İK İN C İ H Ə R F İ 
S Ü K U N L U   O L A N  
F Ə ’LƏ LƏ L  BA BI
S  u  n   d  ı  1  a  ç:  a t  q u şu ,  çayır  quşu.  Bu  məsoldə  də  işbnm işdir: 
«t_SUu  ö j t e j   o«U J 
gişjbut  su n d ılaç  ışı  ormos  ö rtk ü n  
təpm ək  =   x ırm an   döym ək  a t  q u şu n u n   işi  dcyil».  Bu  söz 
güclü  a d a m ın   işini  görm ək  istoyon  zoil,  cılız  adam   haq- 
q ın d a deyilir.
К   a  r ğ 
1
1 a ç:  q a ra n q u ş.
К   а  г 1
1
  ğ  a  ç:  q a ra n q u ş .  Y u x arıd ak ı  sözdon  çevrilm işdir.
К   a  r  ğ  а  1
1
  ğ:  T a la s  yaxınlığm da  b ir  q ala   ad ıdır.  Osil  yazılışı  be- 
b d ir: 
.
T   a  m  ğ a  1
1
  k:  kiçik  ibrik.
3,7  Bu  söz  hər  iki  ııüsxodə 
kowürgən»  şəklində  vcrilsə  də,  yanlışdır  (I3L 1,  I,  s.
525), d oğrusu  burad a yazılan  variantıdır.

498
Mahmud K aşğari
T   a  m  ğ  a  1
1
  к:  b ir  ad am lıq  süfrə.  Əsli 
tam ğalığ»  o lu b   d a m -
ğa  vurulm uş  dem əkdir.  X a q a n la r  öz  ib rik b rin i  və  sü frə- 
b rin i  m ö hü rləyirlər  ki,  b aşq aları  istifad ə  edə  bilm əsinlər. 
B unlarda  b ir  a d a m a   yetəcək  qədər  y em ək  və  içm ək  o lu r. 
B e b lik b ,  «tam ğalığ»  sözü  h ər  kiçik  sü frə  və  ibrik  ü ç ü n  
üm urni  ad  olm uşd ur.
T   a  m   ğ  a  1
1
  k:  x a q a n d a n   b aşq a  kim sənin  ü zərin d ə  yem ək  yem ə- 
məsi  üçün  d am ğ a  vu rulm aq   ü çü n   h azırlan m ış  süfrə.  M əx- 
rə c b ri  yaxm   o ld u ğ u   ü çü n   £  ğ  hərfi  deyilsə də,  səhv sayılm az.
S  a  r  m   a  ç  u  k:  bir  əriştə  növü.  B uııun  xəm iri  noxud  bo y d a  kə- 
silərək bişirilir,  xəstələrə və zəiflərə verilir.
S a r m u s a k :   sarım saq.
S  a m  u r s a k:  sarım saq.  Y u xarıdak ı  sözdən  çevrilm işdir.
К  u r ğ u 1 u k:  qısalıq.
К  
1
 z 1  a m u k:  qızılca,  qızılcaya  bənzər sivilcələr.
К  a  ş  ğ  а  1  а к:  ö rd ək d ən  kiçik  bir su  q u şu,  q aşq ald a q .  Bu  beytdə 
də işbnm işdir:
jU <-sj 
j
 
ц л а
 LujS ьь i^üj
j l i  lÄİu çjsüu ü  ı_ıjS l  'İfi
«T ənqdə b e b  körsə m əni  ö rd ək ,  a ta r,
K alw a  k ö rü p   kaşğalakı  su w k a  b atar» .
Ö rdək  m əni  о  göldə  təm rənsiz  ox  a ta n   görsə, 
Q aşq a ld aq   tez suya cum ar.
(Ö rdək  məni  bu  su larda  təm rənsiz  oxla g ö rd ü y ü   vaxt  q aşq ald aq   tez su­
ya  cum ar.  G u y a  ki,  mən  ördəyi  q o y u b   o n u   vuracağam . 
H alb uk i  heç  birini  v u ra  bilm ərəm ,  çünki  oxum   təm rən- 
sizdir).
Divanü lüğat-it-türk
4 9 9
В  э  1  g  ü  1  ü  g: 
bəlgülüg  nənq  =  bolli  olan  nəsnə».  Bu
ata lar  sözündə  də  işlən m işd iri'-^ -b  
1
J  
bol-
daçı  buzağu  ök ü z  a ra   bəlgülüg  =  ök ü z  olacaq  buzov  bəl- 
lidir,  ö k ü z  o lacaq   d a n a   ö k ü z b r  arasın d a  bəllidir».  Bu  söz 
h ər cür  perspektiv  vəd edən  igid,  qoçaq  gənc üçün  deyilir. 
K ü z k ü n ə k :   laçına  b ənzər bir quş.  H ava  u d m a q la  yaşayır. 
jc ljJä  K a d h n a ğ u n :  
£ $   k adhın  k ad h n a ğ u n =   qayın,  qayna-
talar».  K ü rək ən lər ü çü n  söylənir,  a rd -a rd a ,  qoşa  sö y b n ir. 
S a n d u v a ç :   bülbül.  H əm in  söz  bu  bənddə də işbdilm işdir:
^VJıxuI j a İ  İJ___Lu
j ä  
j j j
 
^İJA İO J  j j İ   ^  
Vn
t
«S əndən  k a ç a r  sundılaç,
M ən d ə tın a r karğılaç,
T atlığ  ö tə r sanduvaç,
E rk ək  -  tişi  uçruşur».
Səndən  q a ç a r a t q u şu 338,
M ən d ə d in ar q aran q u ş,
Şirin-şirin  ö tə r  bülbül,
Erkək-dişi  uçuşar.
(Y az  qışa  deyir:  at  q uşu  səndən  qaçar,  q a ra n q u ş  m əndə  d in c əb r, 
bülbülsə cəh-cəh  v u ra r,  bütün  q u şlar y azd a c ü tb ş ə rb r). 
jjAl!»  M   ü  n  d  э  r ü 339:  ipəklə bəzənm iş  gəlin  otağı.
Bcş  hərflilər  bitdi.
■
ад  Scçkin  Ərdi  i b   Sorap Tuğba  Yurtsevər sundılaç quşunım  adını  «şaqraqquşu»  kimi 
(DLT-2005,  s.  467) çevirmişlər.
114  Salih  Mütollibov  (TSD,  I  tom,  bet  481)  və  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  Tuğba  Yurtsevər 
(DLT-2005,  s.345)  bıı  sözü  «m undaru»  kimi  oxumuşlar.

5 0 0
M ahm ud Kaşğari
A L T IHƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
HƏR NÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ 
FƏ’ƏLƏLƏL BABI
‘-SİAl?  T  i z i 1 d ü r ü k:  başm aq, məst kimi şeylərin ucuna taxılan pullar.
K ö z ü l d ü r ü k : a t   q u y ru ğ u n d an   to x u n a n   tor,  göz  qam aşan- 
da,  ağ rıy an d a ü stü n ə q o y u lu r, 
közlük»  də deyilir.
Ç  
i  n  i  ş  t 
ü
 
r 
ü
 
k 340:  bir  ağacın  m eyvəsidir,  fındığa  bənzəyir, 
ağı,  qırm ızısı  olur,  yazda yetişir,  yeyilir.
K ü m ü l d ü r ü  к 341:  atın  sinəsindən keçirilən qayış.
S a k a l d u r u k :   ip ək dən  h ö rü lən   q ay tan ;  p ap ağ m   b a şd a   dur- 
ması,  düşm əm əsi üçün  çənə altın d a n   k eçirib rək   bağlanır.
K a l a l d u r u k :   kişi  adı.
Y E D D İ HƏRFLİ SÖZ
jjA a Jc jj  Z a r ğ u n ç m u   d 342:  ətirli  b ir  o t  növü,  fəsbyən.  Bu  sözün 
farscası 
bələng  m ü şk » d ü r343.
S alim dən  o lan  isim b r  k itab ı  bitdi.
BİRİNCİ CİLDİN SONU.
340  B.Atalayın  qeydinə görə,  hər iki  nüsxədə <<^ji“4>çəniştürük>>  şəklində gedən  bu  söz 
əsliııdə  «çiniştürük»  olmalıdır.  Çünki  Çində  yetişən  bu  meyvənin  adındakı  «Ç’in»  sözü 
də  bunu  göstərir (DLT,  I,  s.530).  Bu  söz Salih  Mütəllibovda  «çiniştürük»  (TSD,  I  tom, 
bet  482).  Hüseyn  Düzgün 
(C j 
J  
j  
s.297) 
v ə  
S.Ərdi 
ilo  
S.T.Yurtsevər  (DLT-2005,  s.227) 
və Çin  nəşrində (DLT-Çin,  I  cild,  s.553)  «çəniştürük»  şəklindadir.
141  Salih  Mütəllibov  (TSD,  I  tom,  bet  482)  və  Seçkin  Ərdi  ilə  Səıap  Tıığba  Yurtsevər 
(DLT-2005,  s.322)  bu sözü  «köm üldürük»  kimi  oxumuşlar.
142  Vav  hərfini də hesaba qatdıqda,  faktiki  olaraq 
sözündə 8  hərf vardır.
341  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap T uğba  Yurtsevər  bu sözü  «pələng m üşk»  kimi  oxum uş  və mö-
tərizədə «qaplan  müşkü»  kimi  mənalandırmışlar (DLT-2005.  s.720).
Divanü lüğat-it-türk
501
QEYDLƏR və İZAHLAR 
Türk və oğuz məsələsi
M a h m u d   K aşğari  bəzi  sö z b rin  q arşısın d a   onların  hansı  b h c ə   və 
y a b h c ə lə rə  aid  o ld u ğ u n u   g ö stə rm ək b  yanaşı,  bəzən də  «iki  ləh cən in - 
tü r k   və  tü rk m ə n -b irin d ə »  deyə yazm ışdır.  B u ra d a «türkm ən» sözü  al- 
tın d a   oğuz,  «türk» sözü a ltın d a qeyri-oğuz b h c ə b rin i  başa  düşm ək  la- 
zım dır.  M üəllif üm um i dil  k o n tek stin d ə  h ər h an sı  bir fərqi  izah  edəndə 
d ə «oğuz»  və « türk»  sö zb rin i  işb tm işd ir  ki,  b u  d a  yenə oğuz və  qeyri- 
oğuz (o ğuz olm ayan  digər türklər) m ən asın a gəlir.
Alp Ər Tonqa - Əfrasiyab
T arix i  şəxsiyyət,  tarix  boyu  gəlib-keçm iş  ən  böyük  tü rk   qəhrə- 
m an ı  və  xaq an ıd ır.  В.е.э.  V II  əsrdə  yaşam ış  olduğu  sanılır.  A ssuriya 
m ə n b ə b ri  o nu  M ad u v a,  H ered o t  M adyes,  fa rslar  isə  Ə frasiyab  ad lan d ı- 
rırlar.  H a q q ın d a   «Ş ahnam ə»,  «R övzət  üs-səfa»,  «Tarixi-m üluki-əcəm » 
və  digər  əsərlərdə  m ü h ü m   m əlu m atlar  var.  İn a m a   görə,  o,  T u ru n   nəs- 
lin d ən   o la n   Beşəngin  (Eşəng/H uşəng)  o ğ lu d u r.  Bizə  A lp  A ru z  adlı  q ar- 
daşın ın ,  B arsğan  və  B arm an   adlı  iki  o ğ lu n u n ,  K az  (Firəngiz)  adlı  b ir  qı- 
zının  ad ı  m əlum dur.  Firəngizi  Babil  k ralı  N a v u x o d o n o so ru n   (B uxtun- 
nəssər,  b.e.ə.604-652)  oğlu  Bətzənə  (Bijən)  deyil,  İran   şahı  K eykavusun 
oğlu  sığıntı  Siyavuşa  verm işdir.  İra n -T u ra n   sav aşın d a  T u ran ın   moğlu- 
biyyəti  və  Ə frasiyabın  ölüm ü  b ü tü n  T u ra n ı  sonsuz  yasa  boğm uş,  tü r k b r  
bu  had isən i  эп  böyük  fəlakət  və  milli  m atəm   kim i  qarşılanm ış,  A lp   Ər 
T o n q a n ın   xatirəsini  və  adını  əsrlər  bo y u   yaşatm ışlar.  «D ivaıı»da  o n u n  
ö lü m ü n ə  həsr  o lu n m u ş  ağıdan  bəzi  b ə n d b r   verilm işdir.  E htim al  ki,  bu, 
A lp  Ər T o n q a   h a q q ın d a  m övcud  olm uş d a sta m n   p arçalarıdır.
Arğular
A rğ u lar  «D ivan»  yazılıdığı  d ö v rd ə  əsasən  İ'sfıcabla  B alasağun 
a ra sın d a k ı  ərazidə  yaşayırdılar.  «A rğu»  sö zü n ü n   m ənası  «iki  dağ  arası» 
d em ək d ir.  Ağrı  d ağ ın ın   adı  d a   b u  s ö z b   ə la q ə d ar  o la  b ib r.  K aşğari  arğ u - 
ları  ik id illib r qism inə  aid etm iş,  dillərinin  q arışıq   o ld uğunu  yazm ışdır.
Balasağun(lular)
B alasağ u n   şəhərinin  əsası  V II  əsrd ə  qo y u lm u şd u r.  « Q u tad ğ u   Bi- 
lig» p o em asın ın  m üəllifi  Y usif X as X acib  B alasağ u n lu n u n   vətənidir.

5 0 2
M ahm ud Kaşğari
M ahm ud  K aşğarin in   yazdığına  görə,  b a la sa ğ u n lu la r  iki  d ild ə - 
tü rk   və  soğd  dillərində  d am şırdılar.  D a h a   so n ra   soğ dlar  assim ily asiy a y a 
u ğ ray araq   tam am ilə  türkləşm işlər.  Bu  şəhər  b ir  m ü d d ə t  Q ərb i  G ö y tü r k  
xaqanlığının,  d a h a   so n ra  isə  Şərqi  Q arax an ilər  im p eriyasm ın  p a y ta x tı, 
m üh üm   m ədəniyyət,  elm   və  ticarət  m ərkəzi  olm uş,  m o n q o l  h ü c u m la rı 
nəticəsində dağılm ış,  so n ra  isə yer ü zündən  b ü sb ü tü n  silinm işdir.
Barsğan(hlar)
B arsğan  şəhəri  M a h m u d   K aşğarinin  atasın ın   şəhəridir.  R əv ay ə tə 
görə,  o n u n   əsasmı  A lp  Ə r  T o n q a n m   oğlu  B arsğ an   q o y m u şd u r.  «D i- 
v an»da  barsğ an lılara  aid  sözlər  kifayət  q ədər  çoxdur.  B arsğ an h   oldu- 
ğun u  gizlədən  a d a m a   «buğday»  sözü  tələffüz  etdirilir,  « b u d ğ ay »   desə, 
on u n   barsğanlı  o ld u ğ u n u   anlaşılırm ış.  B arsğ an lılar  ticarət  işlərini  yaxşı 
bacarırd ılar.  M üəllif o n la rın  çox xəsis  o ld u q ların ı  vurğulam ışdır.
Basmıllar
Bu  boyun  adı  « D iv a n » d a  «yasm ıl/basm ıl»  şəklində  keçir.  D o ğ ru - 
su  «basm ıl»dır.  Çincə  p a-si-m i  adlanm ışlar.  Q əd im də  Beş  B alık  ətrafm - 
d a   yaşam ışlar.  X əritəd ə  b u lğ arların   və  oğ u zlarm   q o n şu su   o ld u q ları 
göstərilir.  B asm ıllar  d ö y ü şk ən   boy  kim i  m əşh u r  olm uşlar.  « D iv an » d a 
basm ıl ig id b rin i  tə rə n n ü m  ed ən  xeyli  bədii p a rç a  vardır.
Çigillər
Ç ig ilb rb rin   ad ı  ləhcə  yaxınlığı  və  q o n şu lu q d a n   dolayı  d aim   tux- 
sı  və  yağm alarla  birgə  çəkilm işdir.  O ğuzlar  C ey h u n d an   A şağı  Ç inə  qə- 
d ə r  b ü tü n   türklərə  çigil  deyir  və  o n lara  dərin  kin  bəsb y ird ilər.  D ilb r i  və 
yaşayış  y e rb ri  h a q d a   « D iv an » d a  çoxlu  m ə lu m at  var.  Ç ig ilb r  əsasən 
K uyas,  T a ra z   şəhərlərində  və  K aşğar ətra fın d ak ı  k ə n d b rd ə   y aşayırdılar. 
Çigil,  tuxsı  və  y ağ m alar  m ənşəcı  k arlu q d u rlar.  G ərdizinin  m əlu m atın a 
görə,  9  boy olan  k a rlu q la n n   3  b oyunu m əhz ç ig ilb r  təşkil  edirdi.
Xaqaniyyəlilər
Ü m um i  q ən aətə  görə,  «Q utad ğ u   Bilig»  xaqaniyyə  tü rkcəsində 
yazılm ışdır.  X aqaniyyə  b h cəsi  və  boyu  h aq q ın d a   bir-birinə  zidd  f ık irb r 
m ö v cu d d u r.  M əsələn,  M .F .K ö p rü lü   b e b   hesab  ed ir  ki,  xaqaniyəlilər  ay- 
rı  b ir  tü rk   b o y u d u r  və  «D ivan»  m üəllifin  xaqaniyyə  türkcəsi  ad lan d ır- 
dığı  K aşğ ar  ləhcəsi  ib   yazılm ışdır.  F itrət  isə  V  əsrd ə  (hicri)  tü rk   dilinin 
iki  m ü h ü m   qola,  yəni  oğu z  türkcəsi  və  tü rk cə  (d a h a   doğrusu,  xaqaniyyə 
türkcəsi)  d e y ib n   iki  q o la   ayrıldığını  bildirm işdir.  Bu,  K aşğarinin  «oğuz- 
ca-tü rkcə»,  « türk m ən cə-tü rk cə»   bölgüsünə  uyğun  gəlir.  M əlum dur  ki, 
islam ı  qəbul  etdikdən  so n ra   o ğ u zlara  tü rk m ən   deyilm əyə  başlanm ışdır.
M ah m u d   K aşğari  yazm ışdır:  « U yğ ur  şə h ə rb rin ə   q ədər  Ərtiş,  Ila, 
Y a m a r,  ƏtiJ  çayları  bo y u n ca  yaşayan  xalqm   dili  düzgün  türk  dilidir.
Divarıü lüğat-it-türk
503
B u n ların   içində  ən  açıq  və  şirini  X aqaniyyə  ölkəsi  xalqının  dilidir».  Bcb 
çıxır  ki,  xaqanın,  sarayın  və  p ay tax tın   danışdığı  dil  xaqaniyyə  bhcəsidir. 
S ü la b n in   çigil,  tuxsı  və  ya  yağ m alara  (üm um ən  k arlu q lara)  m onsub  ol- 
m ası  barədə  fık irb ri  nəzərə  alsaq,  о  zam an   sü lab sin i  və  K aşğar  əhalisi- 
nin  b ö y ü k   əksəriyyətini  b u g ü n k ü   bölgü  i b   ü m u m ən   k arlu q   q ru p u n a  aid 
etm əliyik.  O n d a  x aq an iy y ə  ləhcəsi  də  bu  q ru p a   daxil  olm alıdır.  Bu, 
p rin sip   e tib a rib   d o ğ ru d u r,  çünki  so n ra la r  k a rlu q   q ru p u n d a n   iki  böyük 
xalq   (ö z b ə k b r  və  u y ğ u rla r)  m ey d an a  çıxm ışdır,  «D ivan»ın  dili  də  digər 
tü r k b r ə   nəzərən  bu  iki  x alq ın   dilınə d a h a  yaxındır.
Karluqlar
K arlu q lar  tü r k b r in   ən  böyük q o lla rn d a n   biridir.  O n lara  bu  adı 
O ğ u z  x aq an ın  verm əsi  b arəd ə əfsanə var.  K arlu q ların   adı  ilk  dəfə  VII 
əsrə  aid   bir Çin saln am əsin d ə ko-lo-lu  şəklində çəkilir.  İlk  d ö v b tb rin i 
766-cı  ildə Ç u vadisində  q u rm u şlar.  O n lar  A ltay   d ağlarm ın  qərbindəki 
Q a r a   İrtış bölgəsində,  T a rb a ğ a ta y d a  və Ç u vadisi  ətrafın d a  yaşayırdı- 
lar.  « H ü d u d   ü l-a b m »   b u ra n ı  «türk  ölkələrinin  ən gözəli»  adlandırm ış- 
d ır.  K a rlu q   b əy b ri  çu ğlan,  köl-ərkin,  sağun  titu lu n u   daşıyır,  başbuğları 
y a b ğ u   adlam rdı.  K a rlu q la r d ə f ə b r b  O rta  A siyaya  soxulan  ə r ə b b r b  və 
ç i n l i b r b   vuruşm uşlar.  840-cı  ildə o n ların   d a  yax ın d an   iştirakı  ib  Q ara- 
x a n i b r  d ö v b ti  q u ru lm u şd u r.
Tanqutlar
T a n q u tla r  h a q q ın d a  O rxon-Y enisey  a b id ə b rin d ə  də  m olum at 
v ar:  « o n   yeddi  yaşım da  ta n q u tla ra   qarşı  əsgər gö n d ərd im ,  onları  məğ- 
lub  etdim ».  Salih  M ü təllib o v   bu  savaşın  711-ci  ildo  baş  vcrdiyini  təx- 
m in  edir.  T an q u tlar  d a  tü b ü tb r   və  xotənlələr  kim i  tü rk   ölkəsinə  sonra- 
d a n   gəlib  y erb şm işb r;  «Ç inə  yaxın  yerdə yaşay an   bir  tü rk   boyu.  O nlar 
öz  əcd ad ların ın   ə r ə b b r  o ld u ğ u n u   sö y b y irb r» .  B u radan  bclo  bir  nətico 
çıxır  ki,  ta n q u tlar qism ən  tü r k b ş s ə b r  də,  əslində  tib c tlib r b  q o h u m d u r- 
lar.  «D iv an » d a  ta n q u tla rla   Çin  ara sın d a   y erb şo n   K atun  sını  (X atıın 
m əzarı,  çincə  К о-tu n   chen)  şəhərinin  bəyi  ib   ta n q u tların   savaşı  haqda 
m ə lu m a t var.  1028-ci  ildə  baş  verən  bu  savaşı  ta n q u tla r q azanm ışlar.
Tübütlər (tibetlibr)
M ah m u d   K aşğari  o n la rın   Sabit  adlı  yəm ənli  bir orobin  npslindən 
o ld u q ların ı  yazır.  G u y a  bu  şəxs  bir cinayət  işb d iy i  üçün  gəmi  ib   qaçıb 
T ib e tə  gəlmiş, so n ra  o n u n   n əv əb ri  tü rk lərd ən   1.500  fərsəx  ycr  alm ışlar. 
D ilb rin d ə  эгэЬсэ s ö z b r var,  anaya  «üm ə»,  a ta y a   «aba»  d ey irb r» .
Xotən(lilər)
« D iv an » a  görə,  x o tə n lib r  də  tü rk   d e y ilb r.  O n ların   ayrı  d ilb ri  və 
yazıları  vardır.  X o tən   dili  h in d   dilinin  təsiri  altın d ad ır:  « X o tə n lib r  və

5 0 4
Mahmud Kaşğari
k ə n ç ə k b r  sözün  əvvəlindəki  əlifb ri  h  ilə  əvəz  edirlər.  T ü rk   dilin d ə  ol- 
m a y an   bu  hərfi  dillərinə  q a td ıq la rın a   görə  biz  o n la rı  tü rk   h esab   et- 
m irik.  M osəbn,  o n lar a ta y a   «h ata»,  anaya  «hana»  deyirlər».  Q arax an i- 
lər  971-ci  ildə  X otəni  tu tm u şlar.  M .K aşğari  bu  fəth in   tarix in d ən   söz 
açm ır,  ancaq  X otənin  Ç əngşi  adlı  bəy tərəfm dən  alındığını yazır.
Oğuzlar
O nlar  h aq d a  « D iv an » d a  çoxlu  m əlum at  var.  Islam   d inini  q əbul 
etd ik d ən   so n ra  türkm ən  adlan m ışlar.  Səlçuq  S übaşı,  T oğrul,  Ç ağrı, 
A lp  A rslan,  M əlikşah  və  O sm anlı  sultanları  эп  görkəm li  oğuz  başbuğ- 
larıdır.  G eniş  bilgi  üçün  bax:  F a r u q   Sümər.  «O ğuzlar»,  Bakı,  1992.
T u x sılar
«D iv an » d a  onların  K u y asd a   yaşadıqları,  ö z b rin ə   də  «tuxsı-çigil» 
deyildiyi  göstərilir.  B ıırad an   b e b   çıxır ki,  tuxsılar  ç ig ilb rin   bir  q o lu   ol- 
ınuşlar.  O nların   bir  qism i  isə  y ağ m alar  və  çigillərlə  birlikdə  İli  çayı  sa- 
hilinndə  yaşayırdı.  D il  e tib a r ib   çigil,  yağm a  və  tu x sılar  a rasın d a  fərq 
y o x du r.  G ərdizi və M ərvəzi  o n la rın   üçünü də k a rlu q   b o y u  saym ışdır.
K ənçəklər
K o n çək b r  də  so ğ d lar  kim i  iran so y lu d u r.  T ü rk cə  və  soğdca  danı- 
şırdılar.  K aşgar  ətrafın d ak ı  k ən dlərdə  və  T alasa  yaxm   yerlərdə,  qıpçaq  
sərhədində  yaşayırdılar.  V .V .B arth o ld   o nların   tü r k b r in   içində  ərdik- 
b rin i  bildirir.  K ənçək etn o n im i  G ən cə sözü  i b  ə laq əd ar ola  b ib r.
Ç o m u lla r
« D iv an »d a  çom u llar  (çu m u llar)  h aq q ın d a  bilgi  azdır.  X əritədə 
o n ların   yurdu  İrtışın  şərq in də,  k ay ların   cən u b u n d a  o lm aq   üzrə  Y a m a r 
çaym ın  sol  sahilində  göstərilir.  M .F .K ö p rü lü   o n ları  Ç in   q ay n aq larm - 
dak ı  çom i  (ç-ou-m i)  boyu i b  eyn ib şd irm işdir.
T u tm a ç
T u tm acı  tü r k b rin   эп  m ə şh u r  yeməyi  kim i  təsvir  edən  K aşğari 
o n u   İskəndərin  icad  etdiyini  yazm ışdır.  E htim al  ki,  b u   bizim  sevə-sevə 
yediyim iz  xəngəldir.  A n caq   bu  tu tm a c   indiki  kim i  ro m b   və  üçbucaq 
şəklində  deyil,  bir  az  uzu n   (b a rm a q   boyda)  kəsilirdi.  «Bir  çöp  tu tm ac»  
ifadəsi  bunu  göstərm iş  olm alıdır.  T u tm acın   q a tıq   (q u ru t)  və  sirkə  ib  
yeyilmosi,  çox  kalorili  olm ası,  gec  həzm   edilm əsi,  ad am ı  uzun  m ü d d ə t 
tox  saxlam ası  və  yanağını  q ızartm a sı  onun  m əhz  xəngəl  old u ğ un u  
gö stərir.  A ncaq  « D iv an »d a  tu tm a cın   suyunun  da  içildiyi  barədə  qeyd 
var.  B un un  izahı  b e b   ola  b ib r:  indi  aş  b işirib rk ən   d ü y ü   süzüldükdən 
so n ra  o n u n   suyu  soyuqdəym əyə q arşı  təsirli  vasitə  kim i  istifadə o lunur. 
D em ək,  tu tm acm   sü z ü b n   suyu  d a  atılm ır,  yem əyin  ü stü n d ən  içilirdi.
D ivanü lüğat-it-türk
5 0 5
İÇİNDƏKİLƏR:
SU N U Ş (KutluHakan  Süleyman D E M İR E L)...................................... 5
Redaktordan (Prof.Z)r. 
T o jiq  H A C I Y E V )
............................................................7
Mahmud Kaşğari 
və 
onun «Divanü lüğat-it-türk» əsəri.
Azərbaycanca nəşrinə önsöz (Ramiz ƏSKƏR)..........................................8
G i r i ş .......................................................................................................................... ^
« D iv an » ın   yazıldığı  d ö v r və m ü h i t ................................................................. 11
M a h m u d   K aşğarinin  h ə y a t ı .............................................................................20
« D iv an »   nə zam an və h a ra d a  y a z tlm ış d ır.................................................... 28
Ə səri  zik r edən m ənbələr.....................................................................................31
« D iv an » ın   tapılm ası............................................................................................ 32
« D iv an » ın   tə rc ü m ə b ri........................................................................................ 34
« D iv an » ın   q u r u lu ş u ........................................................................................... 43
N ə şrd ə  tətb iq  e d ib n  əlifba.................................................................................46
«DİVANÜ LÜĞAT-İT-TÜRK». I cüd (m ətn).....................................53
Bismillah ir-rəhman ir-rəhim.................................................................... 54
T ü r k  y azısı............................................................................................................. 59
F e ’llərdən yaranan  isim b r  h a q q ın d a .............................................................. 61
S ö z b rin   quruluşu h a q q ı n d a .............................................................................67
İsim lərd ə səsartım ı  (ziyadə)  h a q q ın d a ........................................................... 67
F e ’lb r in   quruluşu  və səsartım ı  h a q q ı n d a .................................................... 69
S özlərin düzülüş qaydası  h a q q ın d a ................................................................ 72
H ərflərin   düzülüş qaydası  h a q q ın d a .............................................................. 73
Bəhs o lu n m ay an  sifə tb r h a q q ı n d a ................................................................ 73
Bəhs olu n m ay an  m əsdərlər  h a q q ı n d a ...........................................................75
Bəhs e d ib n  və edilm əyən şe y b r  h a q q ın d a ...................................................76
T ü rk   ulusunun  boyları  h a q q ı n d a ...................................................................77
T ü rk   d ilb ri  h aq q ın d a........................................................................................ ЮЗ
D il  və ləhcəbrin  fə rq b ri  h a q q ın d a ................................................................Ю5
ƏW ƏLİNDƏ HƏMZƏ OLAN İSİMLƏR KİTABI.......................... 108
İki hərflilər bölməsi.................................................................  ................
^ 9
Bu  b a b m   m üzaəf o la n la rı................................................................................ 4 3
Bu  b ab ın   d ö rd  hərfli s ö z b r i............................................................................ 113
B u  b ab ın  ğünnəliləri..........................................................................................^ 4