Эя я ч, fQ andaM,J

311
  tirgəşür».
311  Bu söz başqa yerlərdə «ı>»  çomıl» imlası ilə verilmişdir.

4 4 8
Mahmud Kaşğari
Saziş  bitiyi  yazırlar,
M ö h k əm cə an d   içirlər,
X a n d a n   k ö m ək  diləyirlər,
B asm ıllar,  ço m u llar yığışırlar.
(X a q a n a   q arşı  çıxm am aq,  o n a   bağlılıq  və  sədaqət  h aq d a  m ü qavilə 
m ətni,  an d la şm a   y azaraq   xalq  y a b ak u   hərbində  x a q a n d a n  
köm ək  istəyir.  İn d i  basm ıllar  və  ço m u llar  savaş  etm ək 
üçün to p laşırlar).
В ə к m  ə s:  pəkm əz.  O ğuzca.
К   ı  r  b  a  s:  «J   o-Wj? k ırb as  эг  =  başının  tü k ü   tökülən,  a rtıq   ba- 
şında tü k   bitm əyən  adam ». 
u f e j i   Y   u  r   b  a  ş:  «сЛг
1
  lpWj-j y u rb aş  ış  =  içindən  necə  çıxılacağı  bilin- 
т э у э п  d o laşıq  iş». 
cA w   В  a  t  r  u   ş:  «<-*>-  o-lw   b a tru ş   suw  =  b u lan ıq   su».  Suyu  aza laraq  
xəm iri  ço x alan  əriştə şorbası d a   belədir.
В  u  1  ğ  a  ş:  dü şm ənin  h ü cu m u   ilə  xalq  arasın a  düşən  çaxnaşm a, 
qarışıqlıq,  vahim ə,  xaos. 
u-LSj?  T  i г к e ş312:  sıxıntı  və  izd ih am  ü zü n d ən   hərək ət etm ək çətinliyi.
T   i  г  к  e  ş:  dərələrin  su y u n u n   toplandığı  yerə 
suw
tirkeşi» deyilir.
Ç  u 
1
  b u ş:  ələ və  p a lta ra   b u laşan   meyvə şirəsi.
S  a  r  m   a  ş:  b ir  şeyin  b ir  şeyə  sarılm ası,  girm əsi.  Bir  qarışıqlıq 
zam anı 
xalq ın 
b ir-birinə  girm əsinə, 
dalğ alan m asın a 
«(j 
j
L (Jmju, sa rm aş  boldı» deyilir. 
о 5****-  S  u  w  s  u  ş:  b u ğ d an ın   qüvvəsi  getdikdən  so n ra   alın an   son  suyu. 
Ü zərinə su  q a tıla n   ay ra n   da  belədir.
,]2S e ç k in   Ə rd i  ilə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u r t s e v ə r   b u n u   « te r g ə ş»   o x u m u ş la r   ( D L T - 2 0 0 5 ,  s .5 5 4 ).
Divanü lüğat-it-türk
4 4 9
К   a  t  1  ı  ş:  qatılm a.  A x ar  suların  bir  q o v şaq d a  toplanm ası.  B una 
suw   katlıştı»  deyilir.
К   a  t  m  ı  ş:  kişi  adı.
К   ı  r  t  ı  ş:  həm  insanın,  həm   də  b aşq a  canlm ın  ü zü n ü n   rəngi. 
«  y-Sş  j U j j j   uSÜSjk  k ö rk lü g   kırtışlığ  kişi  =  ü zü n ü n   rəngi 
gözəl  adam ».  Y er  q ab ığ ın a 
jü
  yer  kırtışı»  deyilir.
Нэг üzə və q ab ığ a  «kırtış»  dem ok  olm az.
J &.jä  К   a  r  ğ  ı  ş:  qarğış,  b n ə t.  «U^ 
 
tən q ri  karğışı  anınq
üzə»  sözü  « ta n rın ın   lənəti  o n u n   ü stü n ə  olsun»  dem əkdir. 
Bəzən  bu  söz  sifət  o la ra q   işb d ilir  və  « ^ 4  
karğış  ki- 
şi»  deyilir ki,  «m əlun,  qarğınm ış  ad am »  dem əkdir. 
ila  К   о  1  d  a  ş:  qoldaş.  Bu  söz  an caq   b ö y ü k b rin   n ö k ə rb ri,  xidm ətçi- 
b r i  h aq q ın d a  işlədilir313.
К   i  r d  э ş:  bir həyətdə səninlə  b ərab ər y aşay an  qonşu.
В  u  r b  a  ğ314:  işi u zatm a,  y a rıd a  qoym a. 
jŞ jj  В  ı  г  к  ı  ğ:  atın  və eşşəyin  gənizdən  səs çıxarm ası,  fınxırm ası.  B una
a t  bırkığı»  deyilir. 
j a B u r k u   ğ:  dərinin  və dəriyə  bənzər şe y b rin   çəkilib büzüşm əsi. 
ğbUiü  В  a  ş  1 a  ğ: 
b aşlağ  nənq  =  buraxılm ış  şey».  H əm in  m o ­
del  üzrə  «(Jty 
b aşlağ  yılkı»  başlı-başına  buraxılm ış 
heyvan  dem əkdir.
£ j u   В  ı  ğ  r  ı  ğ:  çuval,  d ağ arc ıq ,  tuluq  kim i  şe y b rin   ağzınacan  d o lu  
olm asından  so n ra  o n la rd a   y aran a n   girinti  və çıxıntı.
,L’  Salih  Mütəllibov  «nökərləri,  xidmətçiləri»  yerinə  «bolalari»,  yəni  «balaları,  uşaq- 
ları»  yazmışdır  (TSD,  I  tom.  bet  429).  Belə  çıxır  ki,  o,  Bosiırı  Atalay  noşrindəki  «uşak» 
sözünü  «bala»  kiıni  anlamış  və  standart  səhvə  yol  vermişdir.  Türkcə  «uşak»  sözü  azəı- 
baycanca,  е!эсэ  də  özbəkcə  «uşaq»  və  «bola»  deyil,  məhz  «nökər  və  xidməlçi»  de- 
məkdir. 
,
114  Bəsim  Atalayın  fikrinca.  bu  söz 
buıbağ»,  deyil 
yurbağ» olmalıdır (DLT,
I.  s.  461).

4 5 0
Mahmud K aşğari
Т   a  b  1  а  ğ:  bir  şeyə  razı  olm aq. 
I
j
 
j j   bu  ışta
səninq  ta blağınq   b a rm u  =  bu işdə sənin razılığın  varm ı».
T   a  p  z  u  ğ:  xalqın  bir-birini  sınağa  çəkdiyi  tap m aca.  « j » J J c
j jj
 
tap zu ğ u k  ta p u zd u m   =  tap m aca  tapızdırdım ».
T  u  t  s u  ğ:  vəsiyyət.  « fjjjj 
j£jf  <>  m ən  a n q a r  tu tsu ğ   tu tu z d u m  
= m ən  ona vəsiyyət etdim ».
T  a  r 
1 1
  ğ:  yük ipi,  sarğı k ən d iri3!5.
T   a  r 
1 1
  ğ:  hər  hansı  b ir  m əsələ  ilə əlaq əd ar  x aq an m   öz  ad am larm ı 
çağırm ası.  «J-&  
bəgdən  tartığçı  kəldi  =  bəydən
dəvətçi gəldi».
T   u   г  к u  ğ:  həya, u ta n m a . 
J   oi m əndən  turkuğ  boldı
= 0
 m əndən  həya etdi,  utandı».
T  u  ğ r a  ğ:  tuğra,  tu ra,  x a q a n ın  m ö h ü rü ,  b uyruğu.  O ğuzca.  B unu 
tü rk lər bifm əzlər, m ən də əslini  bilm irəm .
T   u  ğ  r  a  ğ:  q ay ıd an d a  geri  alm m aq  üzrə  savaş  zam anı  əsgərin 
m inm əsi üçün x aq an   tərəfindən  verilən  a t316.
T  
1
1  d  a  ğ:  bəhanə. 
Ji  ol  an g a r  tıldağ  kılur  =  о  o n a
bəhanə  tapar».  F arscası 
b əh an ə» d ir3f7.
T   о ğ s  u ğ:  «
dj*   k ü n   to ğ su ğ = g ü n d o ğ ar,  şərq».
В  a  t s 
1
  ğ: 
k ü n   b atsığ   =  g ü n b atar,  qərb».
T  а  1  к 
1
 ğ:  dağların  b irb şd iy i  yer.
315  Salih  Mütəllibov  bu  sözü  «yəhər  qayışı»  kimi  torcümə  eünişdir  (TSD,  I  tom,  bet 
429).
3,6  Bəsim  Atalayın  qeydinə  görə,  bu  söz  («£İ
j
*
j
»)  yazma  nüsxodo 
tuğzağ»  şək-
lində verilmişdir (D LT,  I,  s.  462).
117  Salih  Mütəllibov  bu  maddəni  belə  tərcümə  etmişdir:  «böhtan,  töhmət».  «ol  an q a r 
tıldağ  k ılur= o  ona  böhtan  atdı».  Bu  sözün  farscası  «bəhanə»dir»  (TSD,  I  tom,  bct 
429).  D a h a   sonra  «bəhanə»  sözünün  üslündə  işarə  qoyaraq  rnotn  altında  bu  qeydi 
vermişdir:  «M ətndə  bebdir,  ancaq  ərəbcə  izaha  uyğun  gəlmir.  Ehtimal  ki,  katib  xətası 
nəticəsində  «böhtan»  yerina  «bəhanə»  yazılmışdır»  (TSD,  I  tom,  bet  429).  O nun  bu 
qeydi  barədə düşünməyə dəyər.
Divanü lüğat-it-türk
451
T  a  1  к 
1
  ğ:  işb ri  geri  qoym aq.
&&  T   u  m   1
1
  ğ:  soyuq  olan  yer.  Bu bənddə də  işb n ib :
j  Ат A uı& j__İAj 
fj Iuji' j-jL 
\'A
j j l   u L Jjä
LUlf 
^
«T um lığ kəlip  kapsadı,
K u tlu ğ  yayığ təpsədi,
K a rla p  ajun  yapsadı,
Ət,  yin üşüp əm rişür».
S oyuq  gəlib hər yam   qap lad ı,
M ü b a rək  yayı  qaçırtdı,
Q a r  b ü tü n   dünyanı  ö rtd ü ,
B ədən üşü y ü b  titrəyir.
(Y enə  s o y u q la r d ü şd ü ,  q a r yağdı,  hər  y an  ağ  örpəyə  b ü rü n d ü ,  isti  yay- 
d a n   əsər-əlam ət qalm adı,  bədənin  b ü tü n  əzaları  titroyir).
B u ra d ak ı 
tıım lığ»  sözünün  əsli 
tu m » d u r. 
lSSi  ^
  ölüg 
yüzi  tu m lu ğ   =ölü  üzü  so y uqdur».  Ç ü n k i  doğm a  a d a m lar 
d a   ölüdən çəkinirlər.
S 
1
  r  t 
1
  ğ:  d am şan ın   sözündən  hər  şeyi  deyil,  bozi  n üansları  başa 
düşm ək. 
л   C>*  m ən  b u   sözdən  sırtığ  bul-
d u m   =  rnən  bu  sözdən  işin  m ahiyyətini  anladım ». 
j b —  S a ç 1
1
 ğ:  « J  
saçlığ эг  =  saçlı  adam ».
S  a  r  s 
1
  ğ:  « J > - 
sarsığ  söz  =  kəskin  söz».  Qətiyyotli  iş  və  sü- 
rətli  hərəkət  üçün  də  b e b  deyilir.
S 
1
  z  1  a  ğ:  soyuq  su  içm əkdən  və  ya  buz  çeynəm əkdon  d iş b ıin  
üşüyorək  göynəm əsi.

4 5 2
Mahmud K aşğari
İ & *   S 
1
  ğ  z 
1
  ğ:  m əst  və  ay aq q a b ı  kimi  şeylərdə  iki  tikiş  arasın a  q o - 
yulan  tum ac.
S  ı  ğ z  ı  ğ:  iki  şeyi  birləşdirən  bağ,  kəm ənd.
S  ı  ğ z a  ğ:  «£' J v -  lAh  tış  sığzağı  =  dişlərin  arasm d ak ı  açıqlıq». 
jJ**-  S  a  ğ 1
1
  ğ:  sayılı,  sanılı  o la n   h ər şey.  Əsli  «
sağlı ğ»dır.
S  u  w  1 a  ğ:  heyvan  su v arılan   yer,  yalaq,  m usluq.
S  u  w  1 a  ğ:  bir yer adı.
К   u 
1
1 u  ğ: 
j l ä  k u tlu ğ  n ən q   =  q u tlu   nəsnə,  m ü b arək   şey».  Bu,
kişi  adı d a   olur.
К   a  r  ş  a  ğ:  p a lta rın   b ir  q arış  qədər  o la n   hissəsi. 
uC-LiJ ^ 4  
a n ın q  k arşağ ı  k ö r  =   o n u n  p a lta n n m   bir  qarışm ı  gör».
К  u r ş  a ğ:  q u rşa q   q u rşan m a.
£Lu,jä  К   u  r  ş  a  ğ:  eşmə.  Y u n d a n   tox u n u r,  bel  q u rşağ ın a  bənzər  bir  şey 
o lub  çad ıra sarm ır, 
u»l 
ə w
 
kurşağı»  deyilir.
К   ı  ş  1  a  ğ:  qışlaq.  Bu  m əsəldə  də  işlənm işdir:  «£%& 
J A J j'  öz 
köz  ir  kışlağ  =  ad am ın   öz  gözü  dağın  güney  yam acındakı 
qışlaq  kim idir».  Öz  işini  özü  görən,  b aşq asın a  h ə v a b   et- 
m əyən  ad am   dağın  güney  tərəfındə  qışlaq  alan  ad am   ki­
m idir,  çünki  güneydə  o t  uzun,  q ışda  isə  q a r  az olur.
C
j
U  M  а  n  к ı ş  1 a ğ:  oğuz d iy arınd a  bir yer adı.
К   u  ş  1 a  ğ:  quşların  çox  oldu ğu   yer,  o rd a  ov edilir.
£li ejä  К   а  г к  а ğ:  çöl.  Bitkisi  və  suyu  olm ayan  qır.
К   u  1 s  ı  ğ:  « J  
kulsığ  ər  =  xasiyyətcə  q u la  bənzəyən  adam ,  qul 
x isb tli  adam ».
N  ı j  d  a ğ:  bülöv daşı,  (iki  m əxrəc arasın d ak ı  j   j  ib ). 
d A   B a t r a k :   ucuna  bir  ipək  parçası  taxılaıı  m izraq d ır.  Savaşda  igid 
özü n ü   b u n u n la  tanıdır.
В  u  ç ğ a  k:  bucaq,  qiitr. 
jjj
  yer  buçğakı  =  ekvator».
Divanü lüğat-it-türk
4 5 3
В  u  ç ğ  а  к:  b u caq .  /.aviyə.
В  u  ç  ğ  а  к:  kəsihniş 
‘l e y v a n  
dərisindən çarıq  tik ib n   hissə.
В  о  x  s  u  k:  k ö b b r in   boyııuna  k eçirib n   l a b 318.
В  o  ğ  s  u  k:  la b .  Bir  ləhcədo.  £  ğ  hərfı  £   *  hərfini  əvəz  etm işdir. 
Ərəbcə 
xətərə və j  
ğətərə sözlərində old u ğ u   kimi.
jj*uÄ\  A  x  s  a  k - b   u  x  s  a  k:  topal  və  çolaq  o la n la r üçün  deyilir.  Bu 
iki  söz  birlikdə  sö y b n ir.
(jj-hı  В  a  d  r u  k:  kişi  adı.
ijfrji  В  a  r  ç  u  k:  Ə frasiyabın  saldığı  bir  şəhərdir.  О  b u ra d a   B uxtun 
Nəssərin  oğlu  Beyzəni
319
 həbs  etm işdi.
В  u  r ç  a  k:  no x u d .
В  u  r  ç  a  k:  tə r  d ə n ə b ri.  Bu  sözdən  alın a raq  
>   tər  bur-
çak lan d ı»   deyilir  ki,  tər  dənələri  noxud  kimi  çıxdı  dem ək- 
dir.
J İ J
j
  В  u  z  1  u  k:  b u zluq,  buzxana.  İçinə  buz  d o ld u ru la ra q   yay  üçün 
saxlanan  yer.
<İj
^4
  В  a  s  r  u  k:  basqı,  təzyiq.  Bu  məsəldə də işb n m işd ir:  « 
j a
ö J ^ y e r   basrukı  tağ,  b u d h u n   basrukı  bəg  =  yerin 
basqısı  dağ,  elin  basqısı  bəydir».  Ç ünki  insanları  bir  a ra d a  
tu tan   o n la rd ır.
1İS  Buradakı  «<>*»4  = lab »   bizim  bildiyimiz  çiçak  adı  deyildir.  Kcçmişdo  oııdaıı  kinayə
vo  bonzDtmə  yolu  ilə  yaradılmış  «domir  halqa»  və  «dəmir  kiindn»  dcıııokdir.  Bosim 
Atalay  «lab»nin  bu  monasını  açmamış  (DLT.  I,  s.  465).  Salih  Miitollibov  iso  onu 
«osirbrin  və  cinayətkarlann  boynuna  keçiribıı  domir  zoncir»  kimi  çevimıi.şdir  (TSI).  I 
tom,  bet  432).  Hüseyn  Diizgün  ( ^ J
j
  s.271)  və Seçkiıı  Ərdi  i b   Sorap  Tuğba  Yurtsevnr 
(DLT-2005,  s.198) «lab»  sözünün  monasını  açmışlar.
1,4  Bu  ad  tarixi  monbəbrdə  «Bətzən»,  «Beyzən»,  «Bazcaıı»,  «Bozcaıı»  şokliıxb  kcçir. 
«Divan»da  da  f’ərqli  imlalaıia  yazılmışdır.  Azərbaycanda  işlənon  variantı  « Bijon»dir. 
M a h m u d   Kaşğari  bu  əsiıiiyin  səbəbini  göstərmomişdir.  Tarixi  məlumatlara  göro.  Bijnn 
Əfrasiyabın  qı/.ı  ilə  gizli  əlaqədə  imiş.  bundaıı  xnbər  tutan  ƏlVasiyab  onu  həbs  cdibmiş. 
Hiiscyn  Düzgün  ( ' j J  
j
  s.27l)  və  Seçkin  Ərdi  ib   Sərap  Tuğba  Yurtsevor  (DLT-2005. 
s.I71)  bu  sözü  «Bijan»  şəklində  oxumuşIar.Çinlibr  maddə  içində  «Botzən»,  qeyddə  isə 
«Bətzən»  va «Biznn»  kimi  vcrm işbr (DLT-Çin,  I  cild,  s.492).

4 5 4
Mahmud K aşğari
В  a  ş  n  a  к:  « J  
b aşn ak   эг  =  b aşm d a dəbilqəsi,  oynində  zireh i 
olm ayan əsgər».
В a  ş m   a  k:  başm aq.  O ğuzca.
В  о  ğ m   a  k:  köynək düym əsi.
В  о  ğ  m  a  k:  boyunbağı,  sinəbənd,  gərdəbənd.  Bu,  qızıl  və  giim üş- 
dən  düzəldilir,  üzərinə  qiym ətli  d aşlar  və  in c ib r  işlənir  və 
gərdək gecəsi ü çü n  süslənən gəlinin b o y n u n a taxılır.
В  a  1 ç ı  k:  palçıq320.
В u 1  ğ  a  k:  düşm ən  gələndə xalq arasın a düşən çaxnaşm a,  xaos.
В  u 1 ğ a k:  kişi adı.  Bu  b eytdə də işlənm işdir321:
j
I
jj
 uSLİSLL 
LuJj 
Jjlüj
jUia 
p lj
 Jjı»  £,n
«B ulğak ö k ü ş bolsa k a ç a n  bilginq  yitər,
Y a n q şak  təlim   sayrap  anı  tam ğ ak   katar».
Ç ax n aşm a  b ö y ü k   olsa,  başını  itirərsən,
Y a n şa q  çox d anışsa,  çənəsi yo ru lar.
Bu  söz  az danışm ası  m əsləhət o la n   adam   üçü n deyilir.
T  о  p r a k:  to rp aq .
T  a p  1 u  k:  yer çatları,  yarıq ları. 
j l i ü   T   u  t  ğ  a  k:  gecələr  düşm ən in  qaro vu lların ı  və  av an q ard m ı  tu t- 
m aq  üçün çıxarılan  atlı  bölük.
o n a da  «J tf jj tu rla k »   deyilir.
120  Salih  Mütəllibovda  bu  sözdən  sonra  «Oğuzca»  qeydi  var (TSD,  I  tom,  bet 434).
321  Əslində bu şeir  üstdəki  maddəyə aiddir.  Səhvən b u ra d a  verilmişdir.
Divanü lüğat-it-türk
4 5 5
T   a  r  m  а  к:  yırtıcı  heyvanların  pəncəsi.  Bir  bitkiyo  do  « 
jä 
k a rğ a k   tarm ak ı»  deyilir.
T  u z 1  u  k:  d u zluq.
T   о  ğ r a  k:  q o v a q   ağacı.
T   ı  ğ  r  a  k:  « ji 
tığrak  ə r^ q o rx m az ,  igid  adam ».  Bu  şeirdo  də 
işb n m işd ir:
j J
и—
J 'j* — ' J
iSJü
«O ğ rak  əri  tığrak,
Y em i  anınq  oğlak,
Süti  üzə sağrak,
Y eri  takı ağlak».
O ğ raq   əri  qoçaqdır,
Y ediyi  şey oğlaqdır,
Süd  ü stü n d ə cam ı  var,
Y eri  şoran  to rp aq d ır.
(O ğ raq   b o y u n u n   ig id b rin i  vəsf  edərək  deyir:  o n ların   ad am ları  çox 
q o rx m az  və  igiddir,  y ed ik b ri  o ğ laq d ır,  qım ız  q ab ların ın  
ü stü n d ə   həm işə cam   olur,  yerləri  isə şorandır). 
jL u ij  T  u  ğ s  a  k:  dul  q adın.  Ç ox  zam an  «q o şa  işb n ir.
T   a  w  r  a  k:  tez,  çabuq.  Bu  sözdən  a lın ara q   «  J* 
taw rak ın  
kəl»  deyilir  ki,  «tez  gəl,  d av ran   gəl»  dem okdir.  Bu  söz  sifət 
kim i  işb n ir: 
tafrak   ışçı  =  q ıv raq   işçi,  çalışqan
işçi».
T o k l u k  :  toxluq.

456
Mahmud K aşğari
T   о  к  1  u  к:  adaının  başının  saçsız (daz) olm ası.
T  а  1 ğ u  k:  b altan ın   sapm ı  bərk itm ək   ü çü n  çalın an  çivi.
T   о  m  ş  u  k:  quş  dim diyi. 
jlİAİ  T  a m   ğ  а к:  d am aq.
j l ü a
Ç  a  x  ş  a  k:  d ağ   təpələrindəki  daşlıq  yer.  Bu  a talar  sö zü n d ə  d ə  
işlənm işdir:
(J
ji
L
a
L Cli  |j( J l
«Ç axşak  üzə  o t  bolm as,
Ç a k ra k   bilə u w u t  bolm as».
D aşlıq  yerdə  o t olm az,
D azd a  isə h əya  olm az.
JUİL»,  Ç  a  x  ş  a  k:  q u ru d u im u ş  qaysı  və  üzüm   kim i  m eyvəbr.  K a r- 
luqca.
Ç a r - ç a r r a a k :   çoluq-çocuq.  Bu  iki  söz  q oşa  işbnir.
Ç  a m   r a  k:  çoluq-çocuq,  oğul-uşaq.
« ja  
çağ ru k   y e r= ta p d a n a ra q   sərtləşon,  b ərk iy ən  
yer».
jU iA  Ç   а  к  m  а  к:  çaxm aq.  Od  q alam aq   üçün  p o la d d an   q ayrılan  nəs- 
nə.  Bu söz  həm   isim,  həm   də  m əsdər  ola  b ib r,  o rə b b rin   di- 
lində  & 
sözündən  olan  ^
 və 
sözündən  y a ra n a n
sözü  kim i.  Bu  s ö z b r  həm  isim,  həm   də  məsdordir.
< 3 ^   Ç   а 1  p  a  k:  kir,  çirk.  «<_&' 
çalpak  ış  =  qarışıq,  cəncol  iş».
u  m  ğ  u  k:  ayağı,  başı  qızılı  rəngdə,  q a n a d ın d a   ağ  tük  olan  q ar- 
ğa.  O ğuzlar  £  ğ-ni  a ta ra q   «də  t   ğ  və  J   ka  olan  d ö rd   h ərfdən  ib a rə t  sö z b rd ə   sən  də
Divanü lüğat-it-türk
457
belə  edərsən.  (£  ğ  və  J   ka-nın  ahəngi  qısa  vo  ağır  olma- 
lıdır).
Ç  a m  ğ  u  k:  qiybətçi,  xain  ad a m a   «J   J*-** çam ğuk  ər» deyilir.
В  a ş ğ a  k:  o m b a,  yançaq  sü m ü k b rin in   üstü.
S * *   S  a  p  1
1
  k:  sap;  qılınc  və  bıçaq  kim i  şeylərə  sap,  dəstək,  qəbzə  ol- 
m ağa  y a ra y a n   ııəsnə.  Н эг  hansı  b ir  şeyin  sapına  da  «sap- 
lık»  deyilir.
j l i a —  S  a  ç  ğ  a  k:  m alını  saçan,  is ra f edən  a d a m a   «<^ 4  
saçğak
kişi»  deyilir.
jli^ u ı  S  ı  ç  ğ  a  k:  tez-tez  ay aq y o lu n a  gedən  adam .  Bu  söz  qay d ad an  
xaricdir,  çünki  q ay d ay a  görə  olm alı  idi,  zira  davam iyyət  bildirən  sifətlər  bu  yolla  dü- 
zəldilir.  N ecə  ki,  çox  irəli  gedən,  başqa  atları  ö tü b   keçən 
a ta   «£>t  ü lcjf  ozğan  at»  deyilir,  eləcə  də  çox  iş  görən  a d a ­
m a  «lw
'  ctf  ol  ış  kılğan  ol»  deyilir  ki,  «o  çox  iş  go- 
гэп  ad am d ır»   m ənasına  gəlir.
S  u  s  ğ  a  k:  susaq.  İçində  su  və  suya  bənzor  şeylər  g ö tü rü b n  
nəsnə.  Q ıp çaq ların   və  b ü tü n   köçərilərin  dilindo.
jjljil*  S  о  ğ  d  a  k:  B alasağ u n a  gəlib  y erb şm iş  b ir  boydur.  B unlar  soğd 
x alq ın d a n d ırlar. 
Soğd  B uxara  ib   Səm orqənd  arasın- 
d ad ır.  B u n lar  tü rk   qılığını  alm ışlar,  x a ra k te rb ri  də  tiirk- 
b şm işd ir.
J 'j * "   S  a  ğ  r  a  k:  sü rah i,  içində  bir  şey  içilən  q a b ,  kasa.  Bu  məsaldo  də 
işb n m işd ir: 
^  
saw ın  sa ğ ıa k k a   togir  =  sö z b
sü rahiyə çatm aq   m ü m k ü n d ü r» ,  (gözəl  s ö z b   ad am   b əy b rin  
içdiyi  q a b d a n   su  içər).  Bu  s ö z b   « ad am   ağ ırlan ar,  əzizlə- 
пэг» deyilm ək  istənm işdir.
S  ı  r  m  a  k:  eşşək  palanındakı  tərlik,  yəhəraltı.

458
Mahmud Kaşğari
S  u ğ n  а  к:  oğuz şəhərlərindən  biri.
S  a  ğ 1
1
  k:  dişi  qoyun.  Bu  söz  əslində «sağılan»  m ənasındadır.
S  u  w 1 u  k:  yaylıq.
S  а  к 1
1
  к:  işdə ayıq-sayıqlıq,  gözüaçıqlıq. 
е й "   S  о  к  1 u  к:  yeyib-içm əyə do y m am aq,  acgözlük.
К  a  p ğ a  k:  q ap aq ;  sədəqin  [oxdanın]  qapağı.
К  a p ç а  к :  su qolların ın  qovuşduğu yer.
JljJä  К   a  d  г  а  к:  dağ  yam acları,  yanları.  B u rad an   a lın araq   « J I
j j
S 
k at-k a d rak »  deyilir ki,  «yan-yam ac» dem əkdir.
К   u  d  r  u  k:  b ü tü n   h ey v an ların   q uy ru ğ u n u   bildirən  söz.  Q oyun 
q u y ru ğ u n a 
koy  ku d ru k ı»,  at  q u y ru ğ u n a  « 
£»1
ıA>Jä  a t  k u d ruk ı»  deyilir.  Bu  b ən d d ə də işbnm işdir:
J— S
3
-a.lSf (ji&\ ı-5o j5Lu
« K u d ru k   k atığ  tügdüm iz,
T ənqrig ö k ü ş ögdüm iz,
K əm şip atığ  təgdim iz,
A ld ap  y a n a   kaçtım ız».
Q uy ru ğu  m öh k əm  düydük,
T anrını  çox  öydük,
A tı  ü zən gibd ik ,
A ldadıb уепэ qaçdıq.
(Bir  sav aşd an  bəhs  edir:  a tların   q uy ru ğ u n u   six  bağladıq,  tan rıy a  təkbir 
g ətirib  onu  çox  öydük,  çünki  kafirlərlə  hərbə  girirdik,  at- 
ları  m ahm ızlayıb  hü cum a  keçdik,  dalım ızca  gəlsinlər  deyə 
qəsdon  geri  çəkildik.  h iv b  qu rd u q ).
Divanü lüğat-it-türk
459
J jJ ä   К   u  d  r  u  k: 
kuş  k u d ru k ı  =  quş  quyruğu».  Bu  atalar
sözündə  də  işb n m işd ir:  «W** 
(jäjjs  t_ıjj  fiL  to k u m   yü- 
züp  k u d ru k ta   biçək  sım a= dərini  üzüb  bıçağı  q u y ru q d a 
qırm a».  Bu,  ərəbin 
' j ' 
<şy-*  —  q ard aşın   əti
e b  q ızartd ı  ki,  bişəndə  k ö m ü r kim i  oldu» sözü  kim idir.
К   u  d  r  u  k:  [kinayə  yolu  ib ]  dal,  anus. 
k u d rukı
ötgən  kişi  =  çox  yel  b u rax an   adam ». 
j u - j ä  К   a  r s  а  к:  dərisin d ən   gözəl  k ü rk   tiktlən  bir heyan.
J İ
jä
  К  а  г 1  и  к:  köçəri  tü r k b r in   b ir  b o y u n u n   adı.  O ğ u zlard an   ayrı-
dırlar,  o ğ u zlar kim i  tü rk m ən d irlər. 
jljfl  К   u  r 1 u k:  içinə qım ız yığılan  kiçik səhəng.
J ljjä   К   а  r n а  к:  oğuz  şəhərlərindən  biri.
jU ja   К   ı  r  n  a  k:  cariyə.  Y ab ak u ,  kay,  çom ul,  basmıl,  oğuz,  у э т э к   və 
qıpçaq  d ilb rin d ə .
i p  J   К   ı  z  1  a  k:  «JV jä 
k ö ti  kızlak  =  q araq u ş  d ey ib n   bir  q u şdur,
quy ru ğ u   qırm ızı  olur;  ağ acd əb n » . 
jl^uÄ К   ı  s r  a  k:  gənc  q ısraq .  O ğ u zlara  görə  hər  haıısı  bir  qısraq.  Bu
məsəldə  də  işb n m işd ir:  « b u ijj  V
j j
 
V
j j
 
kız
b ir b   kürəşm ə,  kısrak   birlə  y arışm a= q ızla  güləşm ə,  qısraq- 
la  yarışm a»,  (qızla  g ü b şm ə ,  çünki  qız  qüvvətli  olur,  qıs- 
raqla  yarışm a,  çünki  qısraq  [erkək  və  yaşlı J  a td a n   d a h a   çe- 
vik,  d a h a  q üvvətli,  d a h a   sıçrayışlı  olduğu  üçün  səni  keçər). 
Bu,  x aqaniyyə  q ızların d an   birinin  gərdək  gecosi  Sultan 
M əsudu  ayağı  i b   to x u n araq   yıxdığı  üçün  xaqaniyyəlilərin 
sultan  h a q q ın d a   s ö y b d ik b ri  bir sözdür. 
jjlAuıä  К   ı  s  m  a  k:  üzənginin  iki  y an ın d a  olan  bir  qayışdır,  üzəngi  bu 
qayışların  a ra sın d a   olur.