Эя я ч, fQ andaM,J


  i  g:  J(  ı-S-jlj j j  bu  nənq  ol  bizgə  kərəklig  =  bu nəsnə  bizə  lazım lıdır,  gərəklidir». ^* 4*^4



Yüklə 114,06 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə39/42
tarix25.03.2017
ölçüsü114,06 Kb.
#12337
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   42

1
  i  g: 
J(  ı-S-jlj j j  bu  nənq  ol  bizgə  kərəklig  =  bu
nəsnə  bizə  lazım lıdır,  gərəklidir».
^*
4*^4
  В  e  ş  i  к  1  i  g: 
bcşiklig  u rağ u t  =  beşikli,  əli  uşaqlı
qadın».
Divanü lüğat-it-türk
4S5
t-*4*-"  T  ö  ş  э  к  !  i  к:  « 0 * л  
töşoklik  b arçın = d ö şək lik   parça».  Sö/.
yum şaq  kafla  deyilsə,  « J  
töşəklig  ər= döşək  sahibi»
m ənasına  g əb r.
t-s4*4s  К   ö  ş  i  к  1  i  k:  «

 
köşiklik  yer  =  kölgəlik  yer».
T   i  к  i  к  1 i  g:  « i i ^  
tikiklig  to n   =  tikilm iş  paltar».
'SASSl  T   ö  к  ü  к  1  ü  g:  « £ jj 
tö k ü k lü g   ta rığ   =  tökülm üş  buğda».
T ök ü lm ü ş  başqa  şey  üçün də  bu  söz  işb n ir.
(-*4*Ь  В  i  1  э  к  1  i  g: 
•-*4*1 
küçlüg—b ib k lig   kişi  =  g ü c lü -
b ib k li  adam ».
В  i  1  i  g 1  i  g: 
biliglig kişi= bilikli  ad am ,  aliırı».
В  э  1  i  к  1  i  к:  «jbS 
bəliklik  k əpəz= fitil  düzəltm ək üçün  ha-
zırlanan  pam bıq».
*-*4
s
4
s
  К   ö  1  ii  к  1  ü  g:  « J   ^*4süs k ö lüklüg  эг  =  yük  daşım aq  və  m inınək 
üçün  kölüyü,  heyvanı  olan  adam ».
К   ö 
1
  i  к 
1
  i  k:  «
j ü
 
köliklik  y er= k ö lg əlik   yer».
‘-£-*-0j  В ü  r  ü  n  ç  ü  k:  b ü rüncək,  qadın  baş  ö rtü sü ,  b ü rü n ü b c ə k   nəsnə.
В  i  1  i  n  ç  э  к ;  « ^ jL  
bilinçək  n
3
nq  =  oğru n u n ,  yaxud  baş- 
qasının  əlində  olan  o ğ urlanm ış  m alın  adı;  əşyayi  -   dəlil. 
«ı_5oöL 
bilinçək  bildi»  deyilir  ki,  «oğrunun  olindəki 
oğurluq  m alı  tanıdı»  dem əkdir.
T  э  r  i  n  ç э  k:  bir  p arçad an   tikilm iş  q ad ın   çarşafı.
[Q ayda]:
Bu  qism   beş  cür olur.
Birincisi,  b ir  şeyin  yctişdiyi,  bitdiyi  yerin  adı  ola  bilor.  «ı-£İ&*a  sögüt- 
lük»  kimi,  «söyüd  bitən  yer»  dem okdir.  Yaxud  bir  şcyin

4 8 6
Mahmud K aşğari
qərar  bu ld u ğ u ,  q o y ulduğu  yerin  adıdır. 
k əp ək lik »
kimi,  «kəpək  q oy u lan   yer» dem əkdir.
İkincisi,  adı  çəkilən  nəsnənin  düzəldilm əsi  üçün  ay rılan   şeyin  adı  o la  
bilər.  M əsələn, 
töşəklik  barçın».  Bu,  « d ö şək
düzəltm ək  üçün  ay rılan  p arça»   dem əkdir.  « 
Jf 
ç
U
j
 
j j
bu  yığaç  ol  kap u ğ k a  tirəklik»  sözü  də  belədir,  yəni 
«bu ağac о  q ap ıy a  dirək üçü n   hazırlanm ışdır».
Ü çüncüsü,  əşyanın  və  in san ın   yaradılışını,  təbiətini  ifadə  edən  m əsd ər 
ola  b ib r.  M əsələn, 
köw əzlik»,  «<-*4^ yigitlik»  kim i,
«ərköyünlük»,  «gənclik»  dem əkdir.  İsim   saydığım   b u   üç 
m ənaya  gəlirsə,  söz  b ü tü n   tü rk   d ilb rin d ə   qalın  və  ‘-S  sərt 
k a f ib   [yəni-lık/lik»  şəkilçisi  ib ]  iş b n ir.  B aşqa cü r deyildir.
D ö rd ü n cü sü ,  söz  adı  çəkilən  nəsnənin  sahibi  m ən asın d a  ola  bilər.  M ə- 
səb n ,  « J   <-£4Ц>  b ib k lig   эг»,  « J   <-*
4
£ y   bitiglig  эг»  kim i. 
B unlar  «qüvvətli  biləyi  olan  ad am »   və  «kağız  sahibi  o lan  
adam »  dem əkdir.  Bu,  ərəb lərin
330
 
^  
sözü  k i­
midir.
Beşincisi,  söz m ə f ul  m ə n asın d a  ola  b ib r.  «J( 
l j  
bilik  kişi
a ra  ülü k lü g   ol»  və 
« < - S L İ
j
 
töşəklig  töşək»  sö zb ri  k i­
mi.  B u nlar  «bilik  a d a m lar  arasın d a  ü b şd irilm işd ir,  bö- 
lü şd ü rü lm ü şd ü r»   və  «döşənm iş  döşək,  döşəli  döşək»  de- 
m əkdir.  İsim   bu  son  iki  m ənaya  gəlirsə,  söz  hökm ən  -lig/- 
lüg  şəkilçisi  i b   iş b n ir.  Başqa  c ü r  ola  bilməz.  Bu  isim b rin  
(üç  hərfli  isim b rd ə )  həm in  m ənaları  ifadə  etməsi  üçün  söz 
qalın  heca  i b   bitirsə 
qalın  kaf,  yəni  -lık   şəkilçisi,  incə

” 0  Əıəblərin  sözü  belədir:  «
ü
&
j j
*  ^  
rəcul-təmir  və  labin»,  yəni  hərfən  «xurma- 
lanmış  və  südtanmiş  adam»,  yəni  «xurma  və  süd  sahibi  olan  adam.  xurması  və  südü 
olan  adam».  Bu  söz nəsnə sahibi  olmağı  bildirir.
Divanü lüğat-it-türk
4 8 7
heca  ib   bitirsə  ^   yum şaq  k a f  |y ən i  -lig   şəkilçisi]  olavə 
olunur.  Son  n ü m u n ə b rd ə   isə  £  ğ  [yəni  -lığ]  arlırılır.  Bu, 
dəyişm əyən,  sab it  q ay d ad ır  və  o n u n   tü rk   dillərində  pozul- 
duğu  heç  vaxt  m üşahidə edilm əm işdir.
İKİNCİ HƏRFİ HƏRƏKƏLİ,  ÜÇÜNCÜ HƏRFİ 
SÜKUNLU OLAN 
FƏ’ƏLLAN BABI
В  a  1
1
  к ç 
1
  n:  balıqcıl,  balıq  уеуэп  quş.  Ə rə b b r ona  m əlik  ül-xərin 
d ey irb r.
Ç u ğ u r d a n :   u çurum . 
ö i& ’J*  К   u  r u  ğ j  ı  n:  q u rğ u şu n ,  (iki  m əxrəc  arasın d ak ı  j j   ib ).  O ğuzlar 
bu sözdən  bir sıra  hərfləri  a ta ra q   « ü > ^  kuşun»  d ey irb r.
В  u  d  u  r s ı  n:  bildirçin.  Bu  beytdə də  işb n m işd ir:
( j i u ı j J ü  
l
S Ş
a
  j» j( 
jjjü a . uSÜİ
«Ö züm   m əninq  budursın,
O tı  an ın q   çaklanur».
M ənim  qəlbim  bildirçin,
O n u n   o d u  çalxanır.
(M ənim   ruhum   bildirçin  kim i  on u n  eşq  atəşi  üzərində  uçub  horb n ir). 
jjULİİi  T   a w  ı  ş  ğ a  n:  dovşan. 
law ışğan  yılı  -   tü r k b r in   on  iki
ilindən  birini  adı». 
öUuiiü  T a w u ş ğ a n :   «
t awuş ğa n  öki'tz  =  Uç  şəhərindən  axan 
çayın  adı».
^UlLä  Ç  a  p 
1 1
  ğ  a  n: 
^  
ctf  ‘-'I  Л   bu  ıt  ol  kişigə  çap ıtğ an   =  bu
it  həm işə  ad am ın   üstünə cum andır».

4 8 8
Mahmud Kaşğari
Ç  a  p 
1 1
  ğ a  n:  «J  
çap ıtğ an   ər= cəllad,  a d a m   bo yn u   v u ran ».
U yğurca.
s   a  p  ı  t  ğ  a  n: 
g

jj
  bu  a t  ol  k u d h ru k   sap ıtğ an   =
bu  at  həm işə  q u y ru q   yelbyir».  İtin  çö rək   istəyəndə  və  ya 
sahibini  gö rən d ə q u y ru q   bulam asına  d a  b e b  deyilir. 
ölijjä  К   a  d  h  ı  t  ğ  a  n:  « J  
k a d h ıtğ an   ər= kim səyə  boyun  əym əyən
adam ».  İn a d k a r,  tərs  heyv an lara  d a  b e b   deyilir.
t
  a  r  ı  t  ğ  a  n: 
bu  эг  ol  təlim   tarığ  ta rıtğ a n   =
bu  adam   çoxlu  to x u m   əkdirən ad am d ır» .
К   u  r 
1 1
  ğ  a  n:  « ü ^ j *  
j   л   bu  ər ol  təlim   üzüm   k u rıtğ an
=  bu ad am  çoxlu  ü zü m   q u ru d an   kim sədir».
T   о  z  ı  t  ğ  a  n: 
^   J  
л   bu  a t  ol  təlim  to p ra k   to-
zıtğan  =  bu  a t to rp a q d a n  çox  toz q o p a ra n   atdır».
B o ş u t ğ a n :  
J   ^
j j
  bu  o t  ol  k arm   b o şu tğ a n = b u ,  is-
hal  y arad an   d ərm a n d ır» .  Ç ox  vaxt  bir  şeyin  qatılığını, 
sərtliyini  y u m şald an   nəsnəyə də  b e b  deyilir.
T   a ş ı t ğ a n :  
l&jäf  j(    j j   bu  эг  ol  əw inqə  təlim   ta-
w ar  taşıtğan  =  bu  a d a m   eviııə  m alı  çox  d aşıd an   ad am dır» . 
B aşqa şey  d aşıtm aq   d a   b eb d ir. 
öUJı:  T   a  ş  ı  t  ğ  a  n:  «lMt
**1
 
£**1
  Jf  ^ j l   j j   bu  ot  ol  aşıç  taşıtğan  =  bu  od 
qazanı çox  d aşıran   o d d u r» . 
öUiua  К   a  ş  ı  t  ğ  a  n:  « 
J   ’#   bu  эг  ol  ətin  k aşıtğan  =  bu
ad am   bədənini  çox  q aşıtd ıran   adam dır» . 
jlxiŞa  К   a  k  ı  t  ğ  a  n:  « ü 1* ^  
Л  J*  ’■&  bu  эг  ol  m əni  tutçı  kakıt-
ğ an = b u   məni  çox  əsəbiləşdiron,  canıını  sıxan  adam dır». 
jliHä  к   а  I  ı  t  ğ  a  n: 
<4* C$  Jt   
j j
 
bu  эг  ol  atm   təlim  kalıtğ an   =
bu  adam   atını  həm işə şah ə q ald ıran   ad am d ır» .
Divanü lüğat-it-türk
4 8 9
tjlüıS  К   a  m  а  t  ğ  а  n:  «ü1^
  j j s  Jİ  J l  
j j
 
bu  kün  ol  köz  kam atğ an   =  bu 
güııəş  g ö /ü   q am aşdıran  günəşdir». 
öUiaa  К   о  m  ı  t  ğ  a  n: 
^
  Jci  oğul  məni  əwgə  kom ıtğan  =
oğlum   məni  ev  üçiin  qəribsədir».  Başqa  şe y b r  üçüıı  darıx- 
m aq  da  b eb d ir.
Olilia  К   a  n  a  t  ğ  a  n:  «ü1* ^  
ö jj
 Jİ 
j j
  bu  o t  ol  bıırun  k an atğ an   =  bu 
d ərm an   homişə  burun  q a n a d a n  dərm andır».
ögdi  ol  ərig  k an ıtğ an   =  tə rif о 
adam ı  həm işə vəcdə gətirir,  co şd u ru r» .
В  a  t  u  r  ğ  а  n: 
J  
'ji  bu  kişi  ol  söz  b a tu rğ a n = b u
ad am   d aim a  sirr  saxlayan,  sözü  gizbyən  adam dır».  A na- 
loji  h a lla rd a  d a   b e b  deyilir.
T   a  t  u  r  ğ  a  n:  « d & jZ   o-'  Ji    j j   bu  эг  ol  aş  ta tu rğ a n = b u   ad am  
q o n ağ a  və  b a şq a la n n a   yem ək  d ad d ıra n   adam dır».  H əm in 
söz  bu  şeirdə də  işlənmişdir:
(j----- Jäl  (_? -Iji
----3 jJu J Ü j
jjjfl {yjiju, JjjCİ
j j i i l  jJİ и-------
«Ərdi  aşın  tatu rğ an ,
Y aw lak  yağığ  k açurğan,
O ğrak  süsin  k ay tarğ an ,
Bastu  ölüm ,  axtaru».
Aşını  d ad d ıra n d ı,
Pis  yağı  qaçırandı,
O ğraq  q o şuşunu  q ay taraııd ı,
Ö lüm   basdı,  apardı.

490
Mahmud Kaşğari
(Bir  igid  h aq q ın d a  m ərsiyə  deyir:  çox  q o n aq p ərv ər,  səxavətli  ad am   idi, 
pis  düşm əni  q açıran ,  o ğraq  q o şu n u n u   geri  q ay taran   igid 
idi,  çox  h e y ifk i,  ölüm   gəldi,  o n u   ap ard ı).
T o p u r ğ a n   y e r :   ayaq  b asan  zam an   toz  q o p a n   yum şaq  to r- 
paq.
S  u   b  u  z  ğ  a  n 331:  m aşatlıq ,  m üsəlm an  olm ayanların  q əbris- 
tanlığı.  Bu  m əsəldə də işlənm işdir:  « 
Ij 
c
№-
o j
UL  (Ji  I
j
 su b u zğ an d a  əv  bolm as,  to p u rğ a n d a   aw  bo lm as 
= q ə b ristan d a  ev  olm az,  yum şaq  to rp aq lı  yerdə  ov  olm az». 
O v an caq suyu,  bitkisi  çox olan  yerdə  olar.
K a b a r ğ a n :   q ab a rtı,  sivilcə.  B ədəndə  qaşın m a  və  h ə ra rə t 
üzü nd ən y a ra n a n  q a b a rtı.
К   a  t  u  r  ğ  a  n:  « 
J   J   st  bu  эг  ol  öküş  k a tu rğ a n = b u ,
çox  q atıla-q a tıla gülən,  deyib-gülən,  çox  şən  adam dır».
К   о  p  u   r  ğ  a  n:  « 
ü Jj £  
 
bu  эг  ol  taşığ  yerdən 
k o p u rğ a n = b u   ad am   d aşı  yerdən  q o p a ra n   adam dır».  Baş- 
q a   şeyi  q o p a rm a q   b a rəd ə də  belə deyilir.
(jlbjiı  T o d h u r ğ a n :  
 j j   bu  эг  ol  açığ  tod h urğ an   =   bu,
ac  adam ı  d o y uran dır» .  Bu  sözün  əsli 
to d h ğ u r-
ğan»dır.
S  ı  d  h  ı  r  ğ  a  n:  « u ^ j ^  
Jf  J   Л   bu  эг  ol  sıdhrım   sıdhırğan 
= b u   adam   sıyrım   sıyıran  ad am d ır» .  Нэг  hansı  bir  b aşq a 
şeyi  sıyırm aq  b acarığ ın d a  olan  a d a m a  da  belə deyilir.
K a y t a r ğ a n :  
bu  alp ol  yağını  k ay tarğ an
= b u ,  düşm əni  q a y ta ra n ,  q açıran   alpdır».
-” 1 Yanlışdır,  doğrusu  «sııburğan»  olmalıdır,  çünki  «suburğan»  sözii  həmin  mənada  bu 
gi'm  də  işlənir.
Divanü lüğat-it-türk
491
К   a  ç  u  r  ğ  a  ıı:  « ü ^ - ^  
bu  эг  ol  konuknı  kaçurğan 
=  bu,  qonağını  qaçıran  adaındır».
К   a  ç  u  r  ğ  a  n: 
Л  J   я   bu  эг  ol  kişi
332
  kaçurğan  =
bu,  ad am ı  qaçıran  adam dır»,  (yanına  bir  adam   gələndə 
əsəbiləşir,  canı  sıxılır,  tə k ə b b ü rb n ir dem əkdir).
K a d h ı r ğ a n :  
6 J   J   J   л   bu  эг  ol  ərən  boynın
k ad h ırğ a n   =  bu,  ərən  boynu  əydirən  ad am d ır,  başqalarına 
boyun  əydirən  adam dır».
T   a  ş  u  r  ğ  a  n: 
ctf  ^ J
1
  J*  bu  ot  ol  aşıç  taşu rğ an = b u
od  həm işə  qazanı  daşıran   o d d u r» .  Sel  hovuzun  suyunu 
d a şıra n d a   d a  b e b  deyilir. 
ü\*J&  К   a  k  u  r  ğ  a  n:  xəmiri  yağla  yo ğ ru lan   bir  çö rəkdir,  kürədə  və 
ya  tə n d ird ə  bişirilir. 
ölcjäa  K a w u r ğ a n :  
^
 Jf 
я  bu  biləzük  ol  b ib k   kaw ur-
ğ a n = b u   həm işə  bibyi  sıxan  b ib rzik d ir» .
T   a  m  u  r ğ  a  n: 
’#   bu  oğul  ol  burnı  tam urğan 
= b u   uşağın  b u rn u   həmişə axır,  qanayır».
S  a ğ ı  z ğ a  n:  saxsağan.
К   u  d  h  u  r ğ  u  n:  quşqun,  yəhərin  qu şq u n u .
(jULijj  T u r u ş ğ a n :  
Ч л  
J    
bu  эг  ol  kişi  b irb   tutçı
tu ru şğ a n = b u   daim a  Ьэг  кэБэ qarşı  çıxan  adam dır». 
jULilu.  S a t ı ş ğ a n - a l ı ş ğ a n :   «Jİ  jV
o lar  ikki  taw ar  satışğan-alışğanlar  ol
333
  =  o n lar  birlikdə
Bosiın  Atalayın  yazdığına  görə.  basma  nüsxodo  bıı  söz 
kişign»  şoklindndir.
Burada  «go»  şnkilçisino  Iüzum  yoxdur.  Doğru  variant  «kişini»  olmalıdır  ( P L 1 .   I.  s. 
518).  Bundan  ovvnlki  iki  maddonin  misallan  («bıı  or  ol  yağını  kaytarğan»  vo  «bu  or  ol 
konuknı  kaçurğan»)  buna  dolildir.  Oıadakı  «yağını»  və  «konukm»  sözlərindoki  «nı» 
şokilçisi  bizim  dcdiyimizi  təsdiq  cdir.
w   Bu  ınaddədo  olan  bozi  sohvlor  Bosim  Atalay  torofindon  diizoldilmişdir  vn  biz  doğru 
variantı  yazdıq.

492
M ahm ud K aşğari
m al  alıb -satan d ırlar» .  Başqa  bir  deyişlə  « ö ^ * ^  
sa-
tışğan-taw ışğan»  da  deyilir.  Bu  sözlər 
sattı»  və 
taw dı» sözlərindən  alm m ışdır,  «satdı-sovdu»  de-m əkdir.
В  а  к 
1
  ş  ğ  a  n:  «Vjj 
hər  kəsə göz ucu  i b   bax an   adam dır».
(Jxufc  T o k u ş ğ a n :  
Jf J   J l'  ol  эг  ol  yaw lak  to k u şğ an   =  o,
y am an  çarpışan,  qovğaçı,  cəng  atəşini  qızışdıran  ad am - 
dır».
S o w u ş ğ a n :   soxulcan  ü zün d ən   olan  sarılıq  xəstəliyi,  bu,  qa- 
rın d a   b ir ilandtr.
В  ı ç 
1
1 ğ a  n:  əldə,  ay aq d a ,  yer qab ığ ın d a  o lan  çatlar.
T   u  p  u  1  ğ  a  n:  «ü1* ^  ‘X
j
*  kök  tu p u lğ a n = b ir  qıış  adı».  G uya  bu- 
nun  q a n a d ın d a   p o la d   var,  dağın  b u rn u n a   v u ru n ca  dəlib  о 
biri  tərəfə  keçir.  B unu  m ənə  çox  yaxşılığı  dəyən  bir  ad am - 
d an   eşitdim .
T   u  p  u  1  ğ  a  n: 
J   J   я   bu  эг  ol  çərig  tu p u lğ an   =  bu,
döyüş  səflərini  y arıb   keçən  adam dır».  Bu  sözütı  əsli  « 
ts 4 “  təm ü r  tu p u ld ı»   sözündən  alınm ışdır,  «dəm ir  dəlindi» 
dem əkdir.
ülüjä 
K a t ı l ğ a n - k a n l ğ a n :  
(_yajj V
j j
 
Jf  J   j j
bu ər  ol  kişi  b irb   tutçı  katılğ an -k arılğ an = b u  ad am   hər  kəsə 
qatılan-q arışan ,  ham ı  ib  q ay nayıb-qarışan  adam dır».
К  u  r  u  1 ğ  a  n:  « ö ^ j*   с
Jf    л   bu  эг  ol  sinqiri  kurulğan  = 
bu  həm işə sin irb n ə n ,  əsəbiləşən  ad am dır» .
К  u  t  u  1 ğ  a  n: 
й ^ ч  J(  J   я   bu  эг  ol  yağıdın  k u tu lğ an   =  bu
həm işə  düşm ənin  əlindən  q u rtu la n   ad am d ır» .  Başqa  şey- 
lərdən  q u rtu lm aq   d a  b eb d ir.
Divanü lüğat-it-türk
443
jUİıb  К  a  p  u 
1
  ğ  a  n:  « ö 1* ^   |J*^ J
1
  uS-:ı-’  л  bu  nonq  ol  k ap u ğ d a  kapulğan 
= b u   d aim   q a p ıd a  sıxışaıı  şeydir».  Başqası  da  b eb d ir.
(jUİİia  К   о  ş  u  I  ğ  a  n:  « 
'sLw 
J^  ıSJ® 
bu  kuzı  ol  sağlık  b irb  
k o şu lğ aıı= b u ,  sağılan  qoyuna  qo şu lan ,  q a tılan   quzudur». 
Başqası  da  b c b d ir.
S  о  ğ u  1 ğ a  n: 
Jf 
м   bu  suw  ol  ta w rak   soğulğan
^ b u   su  to rp ağ a  tez  h o p an ,  ə m ib n ,  soğulan  sudur».  Bulaq 
öz  su y u n u   sorsa  (soğsa),  уепэ  b e b  deyilir334. 
üii&w oiiIÜ  K a k ı l ğ a n - s o k u l ğ a n :  
J(   
bu  ər
ol  təlim   k ak ılğ an -so k u lğ a n ^ b u   ham ının  xorladığı,  itəb- 
yib-yıxdığı  adam dır». 
i f i j u   T   u  t  u  г  к  a  n:  dü y ü ,  çəltik.
Cj&jXi  T   a  ş  ı  г к  a  n:  « ^ j j *  
taşırk an   közlüg =  dom bagöz».
ölljL -  S  а  к 
1
  г  к  а  n:  bö y ü k   siçan,  siçovul335.
(jUlu  В  i  t  i  1  g  э  n:  <«jl 
  Л   bu  ər  sügə bitilgən  ol  =  bu,  adi
daim a  o rd u y a   yazili  olan  adaındır».
(jl
5
üj j   T  e  r  i  I  g  э  n:  «(jiSJj? 
Ji  d * #  
bular  b u d h u n   ol  tutçı 
terilgən  =  b u n la r  hər  zam an  to p laşan   (bir  уегэ|  bir  boy- 
dur».  T o p lan ıb -d ağ ılm a q   adəti  olan  hər şey  b e b d ir.
(jts 
jj
S  К   ( i t   ü  r  g  э  n: 
*-s'4  Jİ 
л   bu  b u ğra  ol  yük  kötürgon  —
bu  hər zam an   yük  götiirən  erkok  dovədir». 
*
К  e ç  ü  r  g  ə n: 
Л   bu  bog  ol  yazıık  keçiırgon  =
bu.  g ü n a h ı  d aim   bağışlayan  bəydir».
’ 4   « S o ğ m a q »   s ö / . i i   b o z i   d i a l e k t l o n m i / . d ə .   c a ı ı l ı   d u n ı ş ı q   d i l ı n d ə   h u   g ü ı ı   d n   i ş l ə n i r .   « İ ı ı n k  
m u s l ı ı ğ u   s o ğ d u = i n o k   m u s l ı ı q d a k ı   b i i t i i n   s ı ı y u   ( a ğ x ı ı ı ı   s u d a n   a y ı r m a d a ı ı )   s o ğ d u .   i ç d i ,  
i ç i ı ı n   ç o k d i » .   « V ə l i   h a m ı n ı   s o ğ d u   =   V ə l i   q u m a r d a   h a m ı ı ı ı   s o n   q ə p i y i n o   q a d o r   u d d u » .
1,5  B ə s i m   A t a l a y ı n   v e r d i y i   m ə l u m a t a   g ö r o ,   b u   s ö z   h a s ı n a   n ü s . x n d . ı   « s a k ı r k a n » .   v a / n ı a  
n ı i s x o d o   « s ı k ı r k a n » d ı r .   S o n u n c u   i m l a   d o ğ r u d u r   ( D L I .  I.  s .   5 2 1).

494
Mahmud K aşğari
(jlijkS  K e ç ü r g ə n :  
сну
1
  &  
л   bu  эг  ol  təlim  ış  k e ç ü rg ə n =
bu  həmişə çətin,  zor  işləri  b aca ran   adam dır».  B unun  kim i, 
«ülSjki -tj\£jfll əw ürgən-təw ürgən»  də  deyilir.  Bu  b ən d d ə  d ə 
işlənmişdir:
ü?j' U-*^
cr
*1
  ü * if 
ı_jj( jL*il 
—SU
«Yağı  о tin  öçürgən,
T oydın  anı  köçürgən,
Işlar ü zü p  keçürgən,
Təgdi  okı,  öld ü rü» .
Y ağı  o d u n u   sö n dü rən,
O rd u d a n  o n u   köçürən,
İşləri  üzən,  keçirən,
D əydi  oxu,  ö ld ü rü .
(Bir  b a h a d ırın   ölüm ünə  ağı  deyir:  ö lüm   savaşlarm ın  o d u n u   sö n d ü rən , 
o n u   o rd u d a n   çıxaran  idi,  ağır,  çətin  işb ri  b aca ran   idi,  o n a  
fələyin  ö ld ürücü   oxu  dəydi).
Ç ə w ü r g ə n :  
  JJ  bu  эг  ol  təlim   ok  çəw ürgən
= b u ,  oxu  həm işə  çevirən  adam dır».  Bu,  oxu  d ırn aq   üstə 
çevirm əkdir.
K ö s ü r g ə n :   köstəbəyin  bir  növü.
T ü ş ü r k ü n :   vələs  ağacı.  Bir dildə.
К   ü  w  ü  r  g  ə  n:  d ağ   soğanı.  O ğuzlar  bu na 
küm ürgən»
d ey irb r.
CJ&J
a
İ  T ə r n ü r g ə n :   ox  təm rəni,  ox  ucluğu.  O ğuzca.
Divanü lüğat-it-türk
4 9 5
CjSj^ı  T   ə  g  ü  r  g  ə  n:  «C№
j
  ^ 1-1'  jA i
1
  J   J   л   bu  nr  ol  ışığ  a d h a k k a   to- 
gürgon  =  bu,  işi  dizə gətirən,  işiıı  ax ın n a  çıxan  adam dır».
К   ö  1 э  r  g  э  n: 
Jf  ^   л   bu  at  ol  k ö b rg ən   =  bu  həm işə  qar-
nı  k ö p ən   və  yıxılıb уегэ yayılan  atdır».
S  ö  m  ü  r  g  э  n:  « ü L S j^  
Jf    j j  bu  ər  GI  sütüg  söm ürgən  = 
bu  həm işə  sü d ü   sü m ü rən   ad am d ır» .  Başqa  şeyi  süm ürənə 
də  b e b  deyilir.
S  ü  r ü  1 g э  n: 
(JJ
jjj
 U£
j
 jf J   j j  bu  ər ol  təgm ə yerdən
tutçı  sü rü lg ə n ^ b u   hər  yerdən q o v u lan ,  s ü rü b n   ad am dır».
CP^J^  К   э  r  i  1  g  э  n:  « u ^ j S   Jf 

jj
 bu  nənq  ol  kərilgən  =  bu  daiın a 
gərilən  nəsnədir».  D ərin in   gərilm əsi,  uzanm ası,  d ağ   təpə- 
sində  b u lu d u n   yayılm ası  d a   b e b d ir.
К   э  r  i  1  g  ə  n: 
fŞ  J     л  bu  ər  ol  təlim  kərilgən  =  bu  dai-
m a gərinən,  əsnəyən  ad am d ıı ».
T  i  r 
1
  i  g  э  n:  « ö ^ j ?  О?1— 
Jf J   л   bu  эг  ol  edhgü  saw ın  tirilgən 
= b u   həm işə yaxşı  ünü,  adı-sanı,  şöhrəti  olan  ad am d ır» .
CP^J*  T   e  r  i  1  g  ə  n: 
я   bu  nənq  ol  bir-birgə  teril-
g ən = b u   həm işə  bir-birinin  ü stü n ə  yığılan,  q a lan an   nəsno- 
dir».
tj\S±A  К   э  s  i  1  g  э  n: 
Jİ  чч  л   bu  yip  ol  kəsilgən  =  bu  ip  daim
k əsib n ,  q o p an   ipdir».
(JSlLb*  S  э  ş  i  1  g  э  n: 
j j   bu  tiıgün  ol  səşilgən  =  bu
həm işə ç ö z ü b n ,  açılan  d ü y ü n d ü r» .
T   ü  g  ü  1  g  э  n: 
Jf 
4
"   я   bu  yıp  ol  tügülgən  =  bu  hor
zam an  d ü y ü b n   ipdir».
öUL&j  T   ü  g  ü  1  g  э  n: 
ısj'j^ 
ctf  J   я   bu  эг  ol  tutçı  kaşı-
közi  tügülgən  =  bu,  həm işə  q a şı-g ö zü   çatıq,  d ü y ü b n ,  qaş- 
q ab aq lı  ad am dır».

496
M ahm ud K a şğ a r i
[Q ayda]:
Bu  qism   beş  cıır  olur.  Bu,  £ ğ qism idir, 
ge  qism i  də  belədir.
Birincisi,  g ö r ü b n   işin  daim   tək rarlan m asını  və  öz  təbiəti  üzrə  sa d ir  ol- 
m asını  göstərir.  M əsələn: 
bu  oğul  ol
bu rn ı  ta m ırğ a n
336
  =  bu  uşağın  b u rn u   həm işə  ax an d ır»   və 
(jäLi. 
J(  J   ’jı   bu  ər  ol  edhgü  saw ın  tirilgən  =   b u  
həm işə yaxşı  ünü,  şöh rəti  olan  ad am d ır» .
İkincisi,  sifətin  a rtib u tla şa n   şeydən  başqasm a  keçm əsi  və  a trib u tla şa n  
şeyin  siiət  üçü n   d avam   etm əsidir.  M əsələn:  « 
J   я  
bu  эг  ol  tonın  k u ru tğ an   =  bu,  tez-tez  paltarını  q u ru - 
d a n   kim sədir»  və 
m ü rg ən = b u   həm işə  suyu  sü m ü rən   ad am dır».  Başqa  şey 
sü m ü rən   üçü n   də  b e b   deyilir.  Bu  qism dən  olan  b ü tü n  
m ü cərrəd  is im b r sərt  kafia,  sifətlər isə yum şaq  kafla gəlir.
Ü çün cüsü ,  a trib u tla şa n   şeyin m ə fu l  m ənasına  gəlm əsidir.  « 
J İ J  
OUlel»  bu  эг  ol  kakılğ an -so ku lğ an  =  bu  ham ının  xorladığı, 
itəbyib-yıxdığı  ad am d ır»   və 
ü ’J
J ’ji   bu  эг
ol  yerdən-yergə  sürülgən  =  bu,  y erdən-yerə  qovulan,  sürü - 
b n   ad am d ır»   s ö z b rin d ə  olduğu  kim i.
D ö rd ü n cü sü ,  failin  istəm ədiyi,  arzu  etm ədiyi  iş b   vəsfbnm əsidir.  «  j j  
(jliiif 
Jf 
bu  kişi  ol  sözün  u n u tğ a n   =  bu,  sözünü 
u n u d a n   a d a m d ır  və 
л
 bu  tügün  ol  soşilgən
= b u ,  ç ö z ü b n ,  açılan  d ü y iin d ü r»   s ö z b rin d ə   olduğu  kimi.
33r’  Y a /m a   və  basma  nüsxələrdə  «
ü
^
j
-
ч
  yıımurğan»  imlası  ib   keçən  bu  söz  əslindo 
«(jlcjAİ  tam urğan»  olmalıdır.  Hiz  ərob  horllori  i b  
yumurğan»,  latm  hərfbri  i b
«lamıırğan»  şoklində  yazdıq.
Divanü lüğat-it-türk
497
Beşincisi,  bu  m ə n a la rd a n   heç  biıini  ifadə  ctm oyən  sözün  öziinün 
m ücərrəd  isim  olm asıdır.  «
ü
^
j
^  küw ürgon337= d au   soğaııı» 
və 
tavvuşğan  =  dovşan»  kimi.
R um   ölkəsindən  Ç inə  q əd ə r  b ü tü n   oğuzlar  və  k ö ç ə rib r  davam lılıq  bil- 
dirən  J  k a   və  £   ğ h ə rfb rin i  qısalıq  üçün atırlar.
Tələffüzdə  sifə tb r  a ra s ın d a   kişi  və  q ad ın   cinsi  yoxdur.  Bu  an caq   sözün 
gəlişindən  anlaşılır.  M ənim   bildirdiyim   hər  sifot 
Yüklə 114,06 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin