Эя я ч, fQ andaM,J

3
di  izzst,  bsxtü  səadstli  həyat  əta  qılsın.  Ssltənətinin  tə- 
m ə lb r in ə   hcç  bir  zaval  to x u n m asm ,  sski  d ö v r b r in   ehtişamı  o n u n   sara-

56
M ah m u d K aşğari
y m d a n   əskik  olmasın.  Rəhborlik  dərəcəsi  elə  neməllərlə  yüksəlsin  ki, 
A d ə m   oğulları  oıuın  comordliyi  ilə  həyal  tapsm lar.  Rəhbərliyi  u ğur  ul- 
d u z u n u n   yoldaşı  olan  xoş  iqballa,  oxu  hədəfindən  şaşm ayan  əzmlə,  şanlı 
zəfərə  qovıışan  dostla,  zəlil  və  qəhr  o la n   düşm ənlə  taclansm.  Sayəsi, 
qüd rəti,  camalı,  korəmi,  şanı  m ü səlm an larm   üzərindən  əbədiyyətə  qədər 
əskik  olmasın!
*  * 
*
М эп  bu  kitabı  hikmət,  sə’c,  atalar  sözü,  şeir,  rəzəc,  nəsr  kimi  ədəbi 
p a rça larla  sü sb y ə rək   heca  h ə r f b r i  sırasm a  görə  tərtib  etdim.  A ra ş d ıra n  
o n u   asan  tapsm ,  aray a n   sırasında  arasm   deyə,  h ər  kəlməni  yerli-yerinə 
q o y d u m ,  dərinliklərini  üzə  çıxardım,  qatılıqlarm ı  yumşaltdım ,  q aran lıq  
c ə h ə tb rin i  işıqlandırdım.  İ l b r   boyu  bir  çox  çətinliklərə  sinə  gərdim,  nə- 
hayət,  əsəri  b aşd an -son ad ək   səkkiz  k ita b d a   topladım .
Birincisi  -   həmzəli  s ö z b r   kitabı58.  A llahın  kitabı  i b   ş ə rə fb n m ə k  
ü çün  т э п   kitabım a  həmzə  i b   başladım.
İkincisi  -  salim k ita b ı59.
Ü çü n cü sü  -  m ü z aəf kitabı60.
D ö rd iin cü sü   -  misal  kitabı61.
Beşincisi  -  iiç  hərlli  s ö z b r   kitabı62.
Altıncısı  -  dörd  horfli  s ö z b r   kitabı63.
5f<  Sö/.iin  başında  olif,  vav,  ye  horflori  golon  sö zb r.  Əgor  bir  sözdə  homzo  varsa,  ona 
«ınohmuz»  (hom/oli) deyilir.
Sözün  tərkibində  ornb  dilindo  «horfi-ilbt»  adlanan  olif,  vav,  ye  horfləriııdon  biri  və 
eyni  cinsdon  yan-yana  iki  hnrf olmasa,  oııa  «salim»  deyilir.
60  Bir  sözdo  eyni  cinsdon  iki  horf yan-yana  golso  vo  birinci  horf sakin  (sükıınlu),  ikinci 
horf horokoli  olsa,  ona  «müzaof»  deyilir.
M  Sözün  ilk  horfi  horll-ilbtdon  (yoni  olif,  vav,  ye)  horlbrindon  biri  olsa,  ona  «misal» 
deyilir.
Iki  horfdon  ibarət  sözloro  «siinai».  iiç  horlli  olanlara  «sülasi»,  dörd  hərfli  olanlara 
«riibai»,  beş  horlli  olanlara  «xümasi».  altı  horlliloıo  «südasi»  deyilir.
63  Bizim  şorhlorimizdo  vo  ya  Mahmııd  Kaşğarinin  qrammalik  izahatlarında  iki.  ııç,
dol'd  horlli  sözlor deyibrkon  sözün  torkibiııdoki  orob  horllori  nozordo  tutulıır.
Divanü lüğat-it-türk
57
Yeddincisi  -   ğünnəli  sözlər  kitabı64.
Səkkizinci  -  hərəkəsiz  iki  lıorfın  birbşdiyi  s ö z b r   kitabı.
Нэг  kitabı  is im b r   və  fe’l b r   olm aq  üzrə  iki  уегэ  ayırdım.  İsim b ri 
fe’Jlərdən  əvvəl  yazdım ,  arx a s ın d a n   fe’lləri  düzdüm .  Нэг  birini  öz  sıra- 
sına  görə  təsnif etdim.  Ə v v ə b   gəlməsi  vacib  olanı  önə,  ikinci  dərəcədə 
gəlməsi  lazım  olanı  s o n a   q o y d u m .  Haırıı  tərəfındən  asan  başa  düşülməsi 
ü çün  kitabda və b a b l a r d a   ərəb   dilindəki  istilahları  işbtdim .
T ü rk   və  ərəb d ilb r in in   a tb a şı  ЬэгаЬэг  y ü r ü d ü k b r i  bilinsin  deyə  Хэ- 
lilin  «K itab  ül-əyn»də65  e b d iy i  kimi,  т э п   də  işlək  s ö z b r b   arxaik  kəl- 
mələri  bu  kitabda  b iıiik d ə  v e rm ə k   niyyətində  idim.  Əlbəttə,  bu  d a h a  
mükəmməl  iş  olardı.  L a k in   ırıənim  tu td u ğ u m   yol  d a h a   d o ğ ru d u r,  çünki 
bu  halda  sözbri  ta p m a q   d a h a   as a n d ır  və  hər  kəs  bu  üsula  ü stü n lü k   ve- 
rir.  Buna  görə  də sözü  qısa e tm ə k   m ə q sə d ib   işlədilməyən  kəlmələri  kita- 
ba daxil etmədim.
Xəlilin  tutduğu  yolıın  tü r k   dili  ü çün  dəxi  m əqbul  o ld u ğu n u   göstərə 
bilmək m əq səd ib  a ş a ğ ıd a   i ş b d i b n   və  işbdilm əyən  misalları  yazdım:
Arık
I r m a k
istifadə o lun an
A k u r
A x ır
istifadə  o lu n an
K a r
K a r
istifadə o lu n an
K a ra
K a r a
istifadə o lu n an
R a k a
R a k a
buraxılan
R ak
(şiddət  bildirən  ədat)
istifadə o lu n a n
Azuk
Azık
istifad3  o lunan
A k u z
A k u z
buraxılan
M  Torkibindo  gonizdən  golən  bir  h ə rf  olan  sözo  «ğünnoli»  deyilir.  Boğazda  təbffüz 
edilon  horlloro  «hürufı-hülq»  (boğaz  hərflori) deyilir.
65 
Bosro  qrammatika  moktobinin 
tanmmış  nümayondosi,  orıız  nəzəriyyəsinin 
yaradıeılanndan  biıi  olan  Xolil  ibn  Əhnıəd  ol-Fərahidi  ol-Bosrinin  (718-792)  məşhur 
« K ita b   iil-oyn»  osori  nozordə  tutulur.

58
M ahm ud K aşğari
Kuzı 
K u zu  
istifadə o lu n a n
Kız 
K ız 
istifadə o lu n a n
Zıkı 
Ziki 
buraxilan
Zik 
Zik 
buraxilan
İşlək  və arxaik  sözlər  bunlarla  m əh d u d laşm ır.  Ü ç hərfli,  d ö rd   hərf- 
li  və  b aşq a  sözlərdə  də  belə  n ü m u n ələr  az deyil.  Biz b u rad a  «A ddım   ye- 
rişi  göstərir»  məsəlində  olduğu kimi,  yalnız  bəzi misallar verdik.
М эп  işi  yüngülləşdirmək  və  kitabı  q ısaltm aq   üçün  bu  yolu  seçdim. 
M ə n d ə n   əvvəl  heç  kimın  tətbiq  etmədiyi  bir  düzülüş  və  heç  kimin  dü- 
şünm əm iş  olduğu  bir  tərtibatla  işi  açıqladım.  Bu  işdə  mən  əsərin  qiymə- 
tini  yüksəltm ək  və  o n d a n   istifadə  edənlərə  asanlıq  y a ra tm a q   n am in ə  bir 
sıra  q ay d a la r,  hətta yeni  ölçülər də  tətbiq  etdim.  Q a b a q d a  gedənlərə çat- 
m ası  ü çün  bu  kitab  vasitəsilə  ehtiyacı  o la n a   at  göndərdim ,  o n la ra  yet- 
məsi  üçün  yol  açdım,  d a h a   yuxarı  çıxmaq  istəyənlərə  nərdivan  q o y d u m . 
S o n ra   m ən   tü r k b r i n   hər  b o y u n a   ınəxsus  k ö k b r i n   və  o n lard an   y a ra n a n  
s ö z b r in   xüsusiyyətlərini  və  h a r a d a   işlənməsini  izah  edib göstərm ək  üçün 
əlahiddə  bir yol  tutdum .
K ita b d a   tü r k b r i n   d ü n y a   görüşlərini  və  bilgibrini  göstərm ək  ü çün 
on ların  şeirlərindən,  qayğılı  və  sevincli  günlərində  yüksək  düşüncələr 
ifadə  edən  hikmətli  sözlərindən  misallar  d a   verdim.  Bunlar  nəsillərdən 
nəsillərə  keçərək  gəlmişdir.  B ü tü n   bunlarla  yanaşı,  k itab d a  bir  çox  mü- 
h ü m   sözlər  də  topladım   və  nəticədə  bu  k itab   saflıqda  son  həddə,  gözəl- 
likdə  son  mərtəbəyə çatdı.
K önül  verdiyim  bu  işdə  ulu  T a n rıd a n   yardıın  dilədim.
Нэг  cür  güc  və  qüvvə  an caq  ona  güvənm əkdədir.  O,  bizə  yaraşan 
nə gözəl  inamdır!
Divanü lüğat-it-türk
59
T Ü R K  Y A Z IS I
Bütün  türk  d il b r in d ə   işlənən  h ə rfb rin   sayı  18-dir.  O nları  bu  şəkildə 
qruplaşdırmaq  m iim k ü n d ü r 66:
Türk yazısı  ay rılıq d a  bu  h ə r f b r b  yazılır:
<__ I 
— *  
_> 
< £ — ? 
- *
Ərəb  dilində  b u   hərflərin  qarşılığı 
^  
ч   '-dir.  Y azıda  yeri 
olmayan,  ancaq  tələffüzdə  gərəkli  olan  və  k ö k d ən   sayılmayan  yeddi 
h ərf  d ah a  vardır.  T ü r k   d ilb ri  bunlarsız  keçinə  bilməz.  B u n lar  sərt  tə- 
b ffü z  e d ib n   V  p,  Ç  ç,  məxrəci  j   z  i b   u*1  ş  a rasın d a  olan  j  j,  ərəbcədə 
dəxi  olan 
f,  nöqtəli  £   ğ,  c3  k a   i b   <-*  ke  arasın d a k ı  yum şaq  ge  və  ü   n 
hərfinə  bənzəyən  ^   n q   hərfləridir.
T ü rk   o lm ay an la r  bu  h ə r f b r i  sö y b m o k d ə   çətinlik  çəkirlər.  K ö k d ən  
olm ayan  bu  yeddi  h ə r f   k ö k d ən   olan  h ə r f b r   biçimində  yazılır,  yalnız 
o nlara  n ö q t ə b r   əlavə  edilərək  bir-birindon  forqbndirilir.  H eç  bir  tü rk  
b oy u n u n   dilində  ^  hərfı  yoxdur.  ЕЬ сэ  də  ıtbak  horflərindən  olan  cJ3
vs  boğaz  hərflərindən  olan  ° ,  £  h orfbri  də  yoxdur.  D ü zd ür,  bay-
M'  Əlifbanı  asan  yadda  saxlamaq  və  hərfbrin  düzülüş  sırasını  .ızb.ır  bilmək  üçün
keçmişdə  h.ırfbr  söz  şəklində  qıuplaşdınlırdı.  Buııa  latınca  vox  memoriae  (səs-hərt
yaddaşı)  deyilir.  Burada  da  həmin  şeylə  qarşılaşırıq.  Əxukə  -lnffə-səməc- nəzəq-bəzr- 
şuttiyyn  sözbri  ərobco  belə  mənalandırılır:  qardaşın -b ü k d ü y ü n   çirkiıı-toxum-yağışlı-
mövsiim.  Yuxarıdakı  əlifbada  bəzi  çatışmazlıqlar  var.  Məsələn.  J  vo  «  hərfbri  göstə-
rilmomişdir.  Halbuki  «Divan»dakı  bir çox  sözlərin  yazılışında  bu  horllərdən  də istifadə 
edilmişdir.

60
M ahm ud K aşğari
quşa  «ühi»  dcyilir,  lakin  bu n u n   doğru  variantı  qıpçaqca  olduğu  kimi 
«ügi»dir.  « Ç ax m aq »   m ən asm a  gələn  «çaha»  sözü  isə  kənçək  dilindədir. 
Bu  dil  s a f  deyil,  göz  ağrısına  «əvəh»  d e y i r b r   ki,  bu  da  yuxarıdakı  kimi 
s a f deyildir.
B u n d a n   başqa,  p au za  verm ək  ü çün  sözlərin  so n u na  ü  h  hərfı  əlavə 
o lunur,  песэ  ki,  şahini  çağırm aq  üçün  « tah-tah»,  dayçanı  çağırmaq  üçün 
« k u rrıh -k u rrıh » 67  d e y irb r.  A n caq   bir  şey  a n la tm a q   üçün  sö y b n ən   söz- 
lərdə  *  h  yoxdur.  X o tə n   dilində  bu  h ərf  var,  çünki  bu  dildə  hind  d ilb - 
rinin  təsiri  hiss  edilir.  Bu  h ə rf kənçək  dilində  də  v a r  və  bu  dil  də  təmiz 
tü rk   dili  deyildir.  Əgər 
t  hərfi  yazm aq  lazımdırsa,  o,  türk  i  dh-si  şək- 
lində  yazılmalı  və  ü stün ə  n ö q tə  qoyulm alıdır.  B ebcə,  о 3  sad  hərfi  də 
s  kim i  yazılır  və üstünə  n öq tə  əlavə edilir.  »  £  С  hərfləri  də türkcə  n ö q - 
təli  £   x  kimi  yazılır  və  ü zərb rin ə  bir  işarə  qoylm aqla  fərqləndirilir. 
Ç ün k i  bu  hərflər  yalnız  эгэЬ  dilində  m ö v c u d d u r.  Bunlar  tü rk   dilində 
yazılm aq  istəndikdə,  yenə  k ö h n ə  qəliblərində  yazılıb  nöqtə  və  əla m ə tb  
ayırd  edilir.
T ü r k   h ə rfb ri  to p lu   olaraq   bu  şəkildə  yazıla  b i b r 68:
T ü r k   yazısının  im lasında  b e b   bir  q a y d a   var:  tələffüzdə  yeri  olma- 
m aq la  b ərab ə r  hər  fəthə  bir  əlif ',  hor  zəm m ə  bir  vav  j   ,  hər  kasrə  bir  ye 
j   i b   göstərilir.  B unun  эгэЬ  dilindo  örnəyi  izafət  halındakı  v '  ‘  c '   sözlə- 
rində g ö rü n ü r: 
deyilir64.
67  Bu  gıin  Azərbaycanın  bəzi  bölgəbrindo dayçaya  «kürük»  dcyilir.
Bu  hərfbrin  vox  memorae  şokli  bebdir:  avaha  -vosoko  y ə k ə d o m a n a z a   bəçəra-şa- 
tala.  Bu  s ö z b r siinidir.  onları  mənalandırmaq  m ü m k ü n  deyil.
m  Buradakı  sözbrin  birində  əb  stfziino  əlil'.  digəriııcb  vav.  iiçünciisündə  isə  yc  ar- 
lırılmışdır.
Divanü lüğat-it-türk
61
Bunları  y azarkən  horəkə  üçiin  bir  lıərfi  artıq  cbm əlisən.  K aşğard an  
Yuxarı  Çinədək  ətra fd a k ı  b ü tü n   türk  ölkələrində  xaqanların,  sultan- 
ların yarlıqları,  m ə k tu b la rı  b in a d an   bəri  bu  yazı  i b   yazılır.
Türk  s ö zb rin d o   i m a b 70,  işba71,  üç  hərəkə  i b   işm am 72,  qahnlıq, 
rəqiqlik,  ğünnə,  x a y ş u m 73,  iki  sakinin  [sükunlunun]  yanaşı  gəlməsi,<İ  ka 
i b   £  ç-nin  birbşm əsi,  ч* p  hərfinin  ?  m   i b ,  с   n  hərfinin  J   1  i b   dəyişməsi 
kimi hallar m ö v c u d d u r.  B u n la r  yeri  goldikcə  izah edibcəkdir.
F E ’L L Ə R D Ə N  Y A R A N A N  İ S İ M L Ə R  H A Q Q I N D A
İsimlər  iki  növdiir:  əslən  isim  olan   isim b r,  düzəltmə  yolu  i b   əldə 
edilən isimbr.
F e’llərdən düzələn  i s i m b r   o n   iki  hərfdən  birinin  vasitəsilə yaranır.
Əsil  isim b r  əslində  isim  o la ra q   y aran m ış  «qılmc»,  «ox»  kimi  söz- 
b rdir.  Bunlar  b a şq a  sözlərdən  yaran m am ışlar.  A n caq   düzəltm ə  (iştiqaq) 
yolu  ilə  y a ra n a n la r  b a ş q a   sözlərdən  tö rə m iş b r.  Bu  qəbildən  olan  isim- 
b r i n   e b b r i   vardır  ki,  eşid ilm ək də  və  işlədilməkdədir,  bəziləri  isə  dil  qay- 
dalarına  uyğun  o lsalar  da,  işb d ilm ir.  М эп   i ş b d i b n b r i   yazdım ,  işbdil- 
m əy ən b ri  isə  b u rax d ım .  E b   bir  yol  seçdim  ki,  buraxdığım  sözlər  mü- 
qayisə yolu  i b   b ərp a e d i b   b ib r .
F e’lb r d ə n   d ü z ə b n   is im b r   o n   iki  hərfdən  birinin  vasitəsib  m ey d an a 
gəlir.  Bu  hərflər  I 
,£  ,
l
A ,  £,  J   ,  ^   (qalın  kaf),  d   ka  i b   ı-s  ke  arasın d a 
s ö y b n ə n   ge  (yumşaq  kaf), 
[vav,  n,  m,  1|  hərfbridir.
70  İ m a b  -  hərfl  uzatmaq  deməkdir.
71  İşba  -  hərfı  qalın,  sort  a h ə n g b  söyləməkdir.
72  İşmaın  -  horfı yumşaq,  inco  ahonglə söylomokdir.
71  Xayşum  -  burun,  dam aq  səsi  deməkdir.

62
M ahm ud K aşğari
Əlif
« Щ н   bilgə»  sözü n d ə  old u ğ u   kimi; 
bildi»  sözündən  yaratı-
m ışdır,  «ağıllı»,  «hakim »  m ənasındadır.
«Uİ  ögə»  sözü  də  belədir,  çox  ağıllı  kimsəyə  deyilir.  Bu  kəlmə  « 
ödi  nənqni»  s ö zü n d ən   alınmışdır;  « d ü ş ü n d ü k d ə n   so n ra  nəsnəyi 
anlad ı»   deməkdir.
« 'j'  uva»  sözü  də  b e b d ir,  bir  yemək  n ö v ü d ü r,  ona  şəkər  ufalanır. 
«
l
?Jj '  uvdı»  sözündən  düzəlm işdir və  bir şeyi  u fa la m a q  mənasındadır.
Əlif  bəzən  sözün  tərk ib in d ə  j» m  i b   birlikdə  gəlir.  «Kəkil»  mənasım 
verən  «Ьил   kəsmə»  sözündə  olduğu  kimi. 
kəsdi»  sö zündən  alın-
m ışdır,  gözü  q a p a tm a m a q   ü çü n   saçın  kəsildiyi  уегэ  də  «kəsmə»  deyilir. 
«çu-Ujjf ö rm ə  saç»  sözü  də  bu  qəildəndir, 
ö rd i= h ö rd ü »   sö zündən
düzəlmişdir.
G ö d ə k   mizraq  m ənasını  verən  «^^3  kaçut»  kəlməsindəki  ^   t  kimi. 
Bu  söz 
kaçtı»  kəlm əsindən düzəlmədir.
G eyim   denw k  olan 
k edhüt»  sözünd3ki  ^   t  də  b eb d ir.  Bu  söz 
kedhti»  sözündən  almmışdır,  «geydi»  dem əkdir.
e ç/c
Ç ö re k   m ən asm a  g ə b n  
köın3ç»  sözündəki  £   ç  kimi.
K ü b   və  ya  k ü b   bənzər  şeylərə  bir  nəsnə  basdırıldığında  iş b d ib n  
«j±»s  köm di»  fe’lindəndir,  «göm d ü »   deməkdir.
«£■4“   səwinç»  kəlməsi  d3  b e b d ir, 
səwindi»  sözündən  düzəl-
mişdir.
Divanü lüğat-it-türk
63
o -Ş
Bilici  ad am   h a q q ın d a   d e y i b n   « l A 1 biliş»  sözündəki  u -   ş  kimi.  Bu 
söz « j* k  bildi»  fe’lindən  yaranm ışdır.
Uğraşmaq  və  sav aşm aq   d em ək  olan   «u-lıjl  uruş»,  « J &   tokuş»  söz- 
brindəki  o -  ş  hərfi  də  b e b d i r .  « t u r d ı » ,   « 
tokıdı»  s ö z b rin d ə n  
almmışdır.
£ Ğ
£ üçün  üç  hal  var.
a)  F e ’lb r ə   bitişərək  o n ları  ismə  çevirir:  təmiz  bir  nəsnəyə  « £ J   arığ»
deyilir  ki,  « ^
j
 
arındı  nənq»  sözü n d ən   düzəlmişdir.  Q u ru   bir
nəsnəyə  « ^ j^ k u ru ğ »   deyilir, 
kurıdı»  sözündən  düzəlmişdir.
b)  Əsil  isim b rin   s o n u n a   əlavə  e d i b r ə k   yer,  m ə k an   ismi  düzəldir: 
yaylağ»  sözü  kimi.  Bu,  yaz  dem ək  olan   «ı$b  yay»  sö zü n d ən  alın-
mışdır74.  Qışlanacaq  уегэ  isə  analoji  şəkildə 
kışlağ»  deyilir.  Bu,
qış  sözünün  so n u n a  £  ğ  hərfı  a r tır m a q la   düzəlmiş  olmalıdır.  Bu  s ö z b r ə  
m əkan mənasını  onların   s o n u n a   əlavə  o lu n a n   £ ğ hərfı  vermişdir.
c)  £  ğ  hərfi  fe’l b r ə   b irb ş ir,  lakin  ö zü n d ən   so n ra  bir  j   u/ü  də  gəlir. 
B ütün  türk  d ilb rin d ə  q a y d a   b e b d ir.  F e ’l  bu  yolla  isim  olur  və  ö z ü y b   bir 
iş  g ö r ü b n   a b t   mənasını  verir.
« jİa jj  bıçğu»  kimi.  « j ’&rü  bıçdı»  fe’lind3n  düzəlmişdir.
Ö z ü y b   bir  şeyə  v u ru lan   nəsnə  üçün  «<-£-31^ J   urğu  nənq»  deyilir  ki, 
«csAjf urdu»  sözündən  düzəltm ədir.
74  Miiasir  türk  dillərinin  bəzisindo  yaza  «bahar  (ilkbahar)»,  yaya  iso  «yaz»  deyilir. 
Ü.stolik,  «yaylaq»,  «qışlaq»  kimi  sözlərdəki  mokan  rnonası  £  ğ  horfindon  deyil,  «ğ.V  - 
lağ»  şnkilçisindən  yaranmışdır.  D üzdür,  onların  «yayla»,  «qışla»  (müasir  mənası: 
k azarm a) sözbrindən  yaranmış ola  bibcəyi  ehtimalı  da  var.

64
M ah m u d K a şğa ri
Y um şaq  k a f  ^  g  hərfi  bəzən  £  ğ  hərfınin  yerini  tutur.
«uSüüjSLu^  kasgü  nəııq»  sözünda  old u ğu   kimi.  Bunutı  nıənası  «kəsi- 
ləcək  nəsnə»  dem əkdir,  «kəsdi»  sözündən  alınmışdır.
Bir  şeyi  so v u rm ağ a  y aray a n   alət  m ə n a sm d a   işlənən 
əwüsgü
= so v u ru cu ,  sovuran»  sözü  də  belədir.  Bu, 
əwüsdi»  sözündən  dü-
zəlmiş  o lu b   «sovurdu»  dem əkdir.
B u n d a n   başqa,  £  ğ  ö zündə  imalə  və  rəqiqlik  olm ayan,  tox,  qalın 
s ö y b n ə n   fe’lb r ə   artırılır.  Y u m şaq   k a f  <•*  isə  b u n u n   tərsinədir.  Türkcədə 
s ö z b r in   s o n u n a   əlavə  o lu n an  
ke  və  £  ğ  h ə r f b r i  ərəbcə 
və  <3*-^
sö z b rin in   əvvəlindəki  ?  m   hərfi  kimidir. 
və 
s ö zb ri  «oraq»  və 
« ə b k »   m ə n asm d ad ır.  M incəl  sözü  «ot  biçmək»  m ən asm d ak ı  пэсэЬ   sö- 
zünə,  m u n x u l  sözü  isə  «ələmək»  mənasını  verən  nəxələ  fe’linə  f   m   artı- 
rm aq la  m e y d an a  gəlmişdir.  Bir  şeyi  sü p ü rm ək   ü çün  istifadə  olunan  alət, 
yəni  «süpürgə»  m ə n asm a  gələn  ui-l»  sözü  də  bebdir.  Yəni  nəsəfə 
[süpürm ək]  fe’Iinə ? m   artırm a q la  düzəlmişdir.
O ğ u zlar  £  ğ  və  ^   ke  yerinə  sözə  əlif (<—
ül  а/э),  vav  ( j  u/ü)  yerinə  isə 
eyni  m ə n a d a   o*  s  şəkilçisi  artırırlar.  M işara  « 
ç lij yığaç  bıçası
nənq»  və  o d u n   d o ğ ra y a n   baltaya  « 
<-Süjj(  otunq  kəsəsi  baldu»
d e y i r b r 75.
Z a m a n   və  m ək an   bildirən  isim br,  m əsd ər  həmişə  bu  qaydalar  əsa- 
sında  düzəldilir.  X aq aniy y ə  tü r k b r i  i b   digər  t ü r k b r ,   oğuz  tiirk m ə n b ri 
i b   başqaları  arasındakı  bu  f ə r q b r   dəyişməyon  bir  ölçüdür.  Az  sonra  bir 
çox  yerdə  bu  m ə sə b d ə n   bəhs ediləcəkdn 
Əlbəttə,  əgər  ulu  Taıırı  istəsə...
ъ  M a h m u d   Kaşğari  oğuzlarııı  «buçğu»  ycrinn  «bıçası»  dediklərinn  işaro  edir.  Burada 
ğ+vav.  yəni -ğu  əvəzinə əlif+si=ası/asi  şokilçisinin  pcyda  olduğunu göslorir.
Divanü lüğat-it-türk
65
<İ  K a
D araq   mənası  verən 
tarğak»  sözündəki  J   ka  hərfi  kimi.
saç taradı»  s ö z ü n d ə n   diızəlmədir.
«tjjji  üi  o t  ordı»  sö z ü n d ə n   əmələ  gələn 
orğak»  sözündəki  J
ka  da  bu  cürdür.  « O rğ ak »   o ra q   deməkdir.
^   K e (k a r kaf)
Нэг  hansı  bir  şeyin  kəsilmiş  hissəsinə 
кэээк  nənq»  deyilir
ki.  bu  da  « t k ə s d i »   sö zü nd ən   düzəlmişdir.
«Büriik»  m ən asın da  işlənən 
eşük»  sözü  də  bu  qəbildəndir,
əşüdi»  sö zü n d ən   əmələ  gəlmişdir,  «örtdü»,  « bü rü d ü »   deməkdir.
&  Ge (yumşaq  kaf)
« j-iL jj tirildi»  sözündətı  d ü z ə b n  
tirig»  kəlməsi  kimi.
« jil'jı  öldi»  sözü n d ən   э т э Ь   g ə b n  
ölüg»  sözündəki  <-* ge kimi.
ü  L
«
jaj
  JjİAjjbıçğıl  yer»  sözündəki  J k im i.  Monası  «yarılmış,  yarıq  yer» 
d em əkd ir,  bir  şey  kəsildiyi  z am an   sö y b n ən   « ‘-S-i'-i 
bıçıldı  nənq»
sözündon  düzəlmişdir.
«A la-bula  əşya»  mənasıııa  g ə b n   «Af-Ji  larğıl»  sözü  də  bu  qəbil- 
d ə n d ir, 
tarıldı»  sö zü n d ən   düzəlmədir.  Bir  şeyin  başqa  bir  şey  içə-
risindo dağılmasına,  ağla  q a ra n ın   bir-birinə q a n ş m a s ın a   deyilir.

66
M ahm ud K aşğari
?  M
«D öşək,  yayğı,  sərgi»  d em ək   olan   «j»İ y adhım »  sözündəki  ? m  kimi. 
«D öşədi,  yaydı»  m ən asın d a  işlədilən  «<>&  yadhtı»  sözündən  düzəlmiş- 
dir.
Bir  dilim  q o v u n   m ə n a s m a   gələn  «Oj&ü 
ja   bir  bıçım  k a ğ u n »  
ifadosindəki  «&& bıçım»  sözündə  işlənən  ? m   kimi.  «Kəsdi»  demək  o la n  
bıçdı»  sözündən əmələ gəlmişdir.
ö   N
«Sel»  m ənasında işlənən «C$ akın»  sözündəki  ü   n kimi.  Bu  söz « 
suw  akdı» ifadəsindən düzəlmişdir.
« T o r p a q   yığını»  dem ək  olan 
Ся-ü  yığın  to p rak »   sözündəki
«ü**J  yığın»  kəlməsinin  ö  n hərfı kimi.  «&■&} J ' j ^ t o p r a k  yığdı»  sö zü n d ən  
əmələ gəlmişdir.
j
U / Ü
Bu  hərfın  qoşulması  i b   y a ra n a n   s ö z b r   a y rıh q d a   nadir  hallarda  iş b -  
nir.  « Q an   alan  a b t »   (neştər)  m ənasındakı  « 
sorğu»  sözündəki  j
vav  hərfı  kimi.  Bir  heyvanın  süd  və  ya  q a n   əmdiyi  zam an   söylənən 
«LS'b**  sordı» sözündən  düzəlmişdir.
D ay an ılan   [durulan] yer m ən asın d a  işlənən  « j £  
turğu  yer» sözü 
də  b e b d ir.
B unlar  e b   q ay d alard ır  ki,  göy  q ü tb   ulduzu  ətrafında  песэ  fırlanır- 
sa,  tü rk   dili  də  bu  q a y d a la r  ətrafın d a  e b   fırlanır.  Bu  q ay d alar  üç,  dörd, 
beş  və  d a h a   artıq  hərfli  fe’llərə  də  aiddir.  Biz  b u r a d a   m üxtəsər  şəkildə 
s ö y b d ik ,  d a h a   sonra,  ulu  və  u ca  T an rı  istəsə,  irəlidə  d ah a  geniş  şəkildə 
izah  ediləcəkdir.
D ivanü lüğat-it-türk
67
S Ö Z LƏ R İN  Q U R U L U Ş U  H A Q Q I N D A
Quruluşuna  görə  s ö z b r   iki  hərfli  («^l  at»,  « J   эг»)  və  ya  üç  hərfli 
olur:  « J j '  azuk= azuqə»  və  «Söz  d ö rd   hərfli  də  ola  b ib r : 
yağm ur»  və  «>“ *   çağm ur=şal-
ğam »  sözbri  kimi.
Söz  beş  hərfli  də  ola  b ib r :  « Jb-c^a  k u ru ğ sak= m ədə,  q ursaq»  və 
k afta n ın  iki  ətəyindən  biri  m ə n a sın d a   işlənən  « 
ku d h u rğ ak »  kimi.
Söz altı  hərfli  də o la  bilər:  atın  döşaltı  qayışı  mənas-ına gələn 
k ö m üld ü rü k »  və  q u şq u n ,  q u y ru q a ltı  dem ək   olan  « 
k u d h u rğ u n »
sözləri kimi.
Və  nəhayət,  söz  yeddi  hərfli  də  ola  b ib r .  Lak in   yeddi  hərfli  isim  az- 
dır.  Məsələn,  yeddi  hərfli 
zarğ u n çm u d»   sözü  bir növ  ətirli dağ
reyhanı deməkdir.
T ü rk  dilində yeddi  hərfı  keçən  söz yoxdur.
İS İM L Ə R D Ə  S Ə S A R T I M I  ( Z İY A D Ə )  H A Q Q I N D A
İsimlərə  artırılan  hərflər  ya  «-^  m ə d = u z a tm a » ,  yaxud  da  « 
lin= 
yum şaltm a,  incəltmə»  h ə r f b r id i r 76.
76  «Hərfi-mod»  üçdür:  əlif,  vav,  ye  hərfləridir.  Bu  h ə rfb r  öziindon  ovvol  gələn  hərfləri 
uzatm ağa  xidmət  edir.  «Hərfi-lin»  də  üçdür.  Burada  əlif  hərfi  sükunlu  olduğu  üçün 
an c a q   çakməyə  xidmət  edir.  Vav  və  ye  hərfləri  sakin  olsa,  hərfı-lin  olur.  НэгП-Нпэ 
«yumşaq»  adı  da  verilə  bibr.  «Hərfi-məd»  isə  uzatma  hərfı  demokdir.  Bunlar  эгэЬсэ 
sözlər  üçün  iş b d ib n   qaydalardır,  türk  dili  üçün  məqbul  dcyildir.  Тйгксэуэ  ancaq 
m əcburi  tətbiq  edilə  bilər.  Əslində,  Kaşğari  «korığ»,  «arığ»  sözlərini  linli  göstərsə  də, 
bu,  d o ğru  deyildir, çünki  b u rad ak ı  u  və  ı  hərfləri  uzatm aqdan  başqa  bir vəzifə daşımır. 
B u ra d a   ehtimal  ki,  hərfı-lindən  çox «orta  məddi-lin»  nəzərdo tutulur.

M ahm ud K aşğari
U zatm a  hərfi  «çuval»  m ənasındakı 
tağar»  və  od  q alam aq d a 
fbir  şcyı  alışdırmaq  üçün]  istifadə  e d i b n   şey  [çalı-çırpı]  mənasına  gələn 
« Ä >   çaw ar»  sözündəki 
əlifdir.
Y u m şaltm a  hərfi  q o r u n a n   yer  mənası  verən  « & J   k o n ğ »   və  «tə- 
miz»  m ənasına  gələn  « & J   arığ»,  hazır  mənasındakı  « 
anuk»,  «şa- 
hid»  d em ək   olan  «  j   [vav və ye]  hərfloridir.
İ s im b rə   artırılan  h ə r f b r d ə n   biri  də  '  həmzədir.  Ayğır  deınək  olan 
« j p Л adhğır»,  səbzənin  bir  n ö v ü n ü n   adı  olan 
ışğun» sö zlərindəki' 
həmzələr  kimi.
İsimlərə  artırılan  horflərdən  biri  də  ö   n  hərfidur.  Morsin  ağacmın 
meyvəsi  mənasım  verən  « ü 1^ j i   bazğan»  və  sel  sularm m   yardığı  yer  de- 
mək  oian  « ü ^ j^ k a z ğ a n »   sözlərindəki  İsimlərə artırılan digər bir h ərf isə  j   vav  hərfidir.
«İpək»  m ənasında «
j
*
j j
 turku»  və «zəvzək»  m ənasında  «
j2 kurğu» 
s ö z b rin d ə k i  j   vav  kimi.
İsimlərə 
ls
  ı  hərfı  də  artırılır.  Məsələn,  topəlik,  dağlıq  monasına  goloıı 
kötki»,  « q aş-q abaq ,  turşum uş  üz»  m ənasm ı  verən  « 
burkı» 
s ö z b rin d ə k i  l?  ı  kimi.
Bu  sözlərdən 
fə’a l , J ^   fu’al,Jl*Ş  fi’al,Jj*3  fo’ul.Jj*^  fə’j]  tipində 
o la n la rd a   ox u n u şd a  y u m şaltm a  [incəltmə]  hərfini  atm aq   da  m üm kün- 
dür.
№
  —
  y jğ a Ç  s ö z ü   £ * j ş ə k l i n d ə   [oiifsiz]  d ə   y a z ı l a   b i b r .   E y n i  q a y d a   tizrə 
« i r m a q   v ə   d ə r ə ı ı in   a r x a s ı »   m ə n a s ı r u   v e r ə n   « £ j * j   y u ğ u ç »   s ö z ü n ı ı   [vavsız] 
« £ * j »   ş o k lin d o   y a z m a q   m ü m k ü n d ü r .
Q o ru q   sözünıı  do  yazıda  eynən  hom  [ts  ı  ilə] 
korığ»  şəklində, 
həm  də  [lä  ı-sız] 
korğ»  şəklində y azm aq  olar.
Söziin  qısası  u z u n u n d a n   yaxşıdır.  T'ann  izin  versə,  qalaıı  m ə s ə b b r  
bu  k itabd a  davaın  etdiriləcəkdir.
Divanii lüğat-it-türk^