Эя я ч, fQ andaM,J

25
kin  о  dövrdə  N işap u rd a  türk  yaşam am ası  belo  bir  nəticə  çıxarm ağa  əsas 
verir ki,  «Divan»  müəllifi  bu  y e rb rə   təhsil  alm aq  üçün  gəlmişdir.
M ahımıd  K aşğari  öz  döv rü n iin  b ü tü n   elm b rin i  m ükəm m əl  şəkildə 
öyrənmiş,  о  vaxt  m ə d rə s ə b r d ə   tədris  o lu n an   riyaziyyat,  hesab,  həndəsə, 
astronomiya,  dil,  ədəbiyyat,  tarix,  coğrafiya,  fəlsəfə,  hüquq,  təbabət,  ila- 
hiyyat,  pedaqogika,  psixologiya,  hərb  sənəti,  məntiq,  siyasət,  etika  və 
sair  elm  s a h əb rin d ə  dərin  b ilik b r   qazanm ışdır.  B u n d an   b aşqa,  o,  etno- 
qrafıya  ib   də  y a x ın d an   m ara q lan m ış,  id m a n   və  əyləncə  oyunları,  kuli- 
nariya  və  musiqi,  geyim  və  bəzək  əşyaları,  ticarət,  ovçuluq,  balıqçılıq  və 
atçılıq,  sənətkarlıq,  əkinçilik  və  lıeyvandarlıq  kimi  sahələrə  də  vaq if ol- 
muş, ərəb,  fars,  b ö y ü k   eh tim a la   görə,  h əm  də  soğd  d ilb rin i d ərin dən   öy- 
rənmiş,  bu  dillərdə  yazılmış  bədii,  elmi  ədəbiyyatı,  Fərabi,  ibn  Sina,  Bi- 
runi  kimi  düh aların ,  ərəb  dilində  yunan,  hind  və  Çin  müəlliflərinin  əsər- 
b r in i  oxum uşdur.
10-15  il  b ü tü n   tü r k   e lb rin i  şəhər-şəhər,  kənd-kənd,  o y m a q -o y m aq , 
o b a-o b a  gəzən  M a h m u d   K aşğ ari  30-dan  yuxarı  tü rk   bhcəsini,  о  c ü m b -  
dən  oğuz,  qıpçaq,  karlu q ,  bulğar,  arğu,  kənçək,  uğrak,  y ab a k u ,  у э т э к ,  
bəçənək,  ıtlık,  kay,  çigil,  tuxsı,  çumul,  basmıl,  köçə,  suvar,  barsğan,  uç, 
xaqaniyyə,  tatar,  tü rk m ən ,  çaru k ,  başğırt,  uyğur  b h c ə b r in i,  tü rk   olma- 
yıb  tü rkcə  b ib n - d a m ş a n   tü b ü t b r in ,   x o tə n lib rin   və  digər  xalqların  d i l b ­
rini  b ü tü n   in cəlik b rin ə  qədər  öyrənmişdir.  « D ivan»da  tü rk   b o y la rm d an  
yalnız  qırğızların  dilinə  d air  m isallar yoxdur.  H albuki  M a h m u d   K aşğari 
onların  dilini  araşdırdığını  xüsusi  qeyd  etmişdir.  Əsər  ərəbcə  yazıldığı 
ü çün  külli  m iq d ard a  ərəbcə,  ara-sıra  farsca  və  çincə  misallar  verilmişdir. 
Bir  s ö z b ,  « D ivan » d a 40-a  yaxın  dil  və  b h c ə   illüstrasiya  o lunm uşdur.
M a h m u d   Kaşğari  bu  b h c ə b r i   пэ  üçün  öyrondiyini  b e b   izah  etmiş- 
dir:  « M ən  t ü r k b ı in ,  Ш г к т э п Ь п п ,   oğuzlarm,  çigilbrin,  y ağm alarm ,  qır- 
ğızların  şəhərbrini  və  m ə sk ə n b rin i  uzun  il b r   b aşdan -b aşa  dolaşdım,

26
M ahm ud K aşğari
sözbrini  topladım ,  mi'ıxtəlif  sözlərin  xüsusiyyətbrini  öyrəndim,  yadda- 
şıma  həkk  e b d im .  М эп  bu  işləri  dil  bilmədiyim  üçün  deyil,  əksinə,  bu 
dilb rin   ən  kiçik  fərqlərini  göstərm ək  üçün  e b d im .  Y oxsa  ki,  mən  dil  sa- 
həsində  oııların  эп  bəlağətlisi,  эп  aydm   d an ışam ,  ağılca  ən  incəsi,  soyca 
эп  nəcabətlisi,  savaşda  ən  m a h ir  nizəçisiyəm.  М эп   onlara  о  qədər  diq- 
qət  yetirdim  ki,  türk,  tiirkmən,  oğuz,  çigiJ,  y ağm a,  qırğız  boylarının  dil- 
b r i  b ü t ü n l ü k b   m əndə  cəm  oldu.  М эп  onları  эп  yaxşı  şəkildə  sıraladım, 
эп  gözəl  biçimdə  tərtib elədim».
M a h m u d   K aşğari  «bu  kitabı  hikmət,  sə’c,  ata la r  sözü,  şeir,  rəzəc. 
nəsr  kimi  ədəbi  p arça larla  süsbyərək»  tərtib  etmiş,  tü rk   ədəbiyyatı  və 
şifahi  xa]q  yaradıcılığı  üçün  misilsiz əhəmiyyət daşıyan  318  sav, yənı  a t a ­
lar  sözü  və  məsəl,  deyim,  kəlam   və  aforizm  (o n lard a n   26-sı  «D i-van»da 
iki,  6-sı  üç  dəfə  tə k ra r  edilir),  təqribən  240  b ə n d   və  beyt  şeir  ver-mişdir. 
N əsilb rd ən   nəsillərə  keçən  bu  hikmətli  ata la r  s ö zb ri  və  məsəllər  türklə- 
rin  d ü n y a g ö rü ş ü n ü ,  milli  əxlaqi-mənəvi  d əy ərb rin i,  gündəlik  hə-yat  ha- 
disələrinə  m ünasibətini,  bir  s ö zb ,  u zun  ə s r b r in   m üşahidə  və  təcrü-bəsi 
nəticəsində  y a r a n a n   xalq  fəlsəfəsini  əks  etdirir,  insanlara,  xüsusən  də 
g ən cb rə ibrətam iz  öyiıd  və  n əsih ətb r  aşılayır.
« D ivan » d ak ı  şeir  nümunələri  isə  türk  bədii  təfəkkürünün  b ü tü n   in- 
cəliyini  vo  zərifliyini  o rta y a   qoyur.  Burada  bö y ü k   türk   xaqanı  A lp  Ər 
T o n q an ın   (Əfrasiyabm)  ölüm ünə  həsr  o lu n m uş  ürək  parçalayan  mərsi- 
уэ,  tərk ən   x a tu n a   xitabən  yazılmış  duyğu  y ü k lü   bəndlər,  aşiqanə-lirik 
parçalar,  ov  və  savaş  səhnəbrini,  təbiət  lö v h əb rin i  əks  etdirən  əsasən  7-8 
hecalı  lakonik  ş e ir b r   öz  mükəmməlliyi  və  ifadə  vasitəbrinin  zənginliyi 
ib   insanı  heyran  edir.  « D ivan»dakı  ədəbi  m ətnlər  Ağaverdi  Xəlil  tərə- 
findən  xüsusi  m o n o q ra fiy a d a   ətraflı  şəkildə  tədqiq  edilmişdir39.
,l’ Ağaverdi  Xəlil.  M ahm ud  Kaşqarlm m  «Türk  dilloriniıı  divanı  kitabı»nda  ədəbi  mətn- 
br.  Bakı.  Səda,  2001,  182  s.
Divanü lüğat-it-türk
27
Əsərdə  onlarca  siyasi,  iqtisadi,  hərbi  tcrmin,  ad.  i'ınvan,  məişət  əş- 
yalarından.  ətriyyat  və  ipok  n ö v b rin d ə n   tutm uş  palto,  plaş,  əlcək,  hətta 
ütü  barədə  эп  m üxtəlif  m əlum atlara.  yiizbrco  heyvan  və  bitki,  silah  və 
çalğı  alətinin  adına  rast  gəlirik.  K itabda  200-dən  artıq  d ərm an   növü,  30- 
dan  çox  xəstəlik  adı,  təqribən  40  у е т э к   resepti  öz  əksini  tapmışdır. 
Bütün  bunlar  türk  mədəniyyət  tarixi  və  etnoqrafıyası  baxım m d an   böyük 
dəyər daşıyan  bilgibrdir.
«Divan»da  verilmiş  d ü n y a  xəritəsi  də  bö y ü k   əhəmiyyətə  malikdir. 
Bu,  ilk  türk  xəritəsi  və  o r ta   əsrlərin  эп  dəqiq  xəritələrindən  biridir.  Bala- 
sağun  şəhərini  т э г к э г   o la ra q   qəbul  edən,  diam etri  17,75  sm  olan   bu  xə- 
ritədə miqyas  tətbiq  edilməmiş,  paralel  və m eridian lar göstərilməmiş-dir. 
Lakin  b una  b a x m a y a ra q   o n u n   xəta  payı  çox  azdır.  M əsəb n ,  K aş-ğarla 
Y arkəndin  arası  8  m m   o la ra q   verilmişdir.  Bu  isə  gerçək  məsafəyə  (195 
km)  nisbətdə  1:25.000.000-luq  bir  miqyasa  uyğun  gəlir.  B u ra d a   cə h ə tb r 
və  coğrafi  y ö n b r ,  tlırk  e lb rin in   və  ölkələrin  coğrafi  ardıcıllığı,  h ətta 
ekvator  və  şimal  q ü tb ü ,  d ağ lar  və  çaylar,  səhralar  və  d ə n iz b r   təs-vir 
edilmişdir.  Xəritədə  adı  « ərzi-A zərabadqan»  kimi  çok ib n   Azərbayca-nın 
coğrafı  mövqeyi  və  qonşuları  d a   öz  əksini  tapmışdır.  Bu  xəritə  min  il 
b u n d an   əvvəlki  d övr  iiçün  ideal  sayıla  b ib r.
« D ivanü  lüğat-ıt-türk»  M a h m u d   K aşğarinin  ikiııci  əsəridir.  О  özü 
bu  barədə  m əlum at  verərək  yazmışdır:  «Sifotbrin  təklik,  cəmlik,  çoxalt- 
m a  və  azaltm a  d ərəc əb ri  kimi  i’rab,  yəni  söz  s o n u n d a   hərf  dəyişm əbri 
i b   əlaqədar  olan  ın ə səblərd ən  bəhs  etmədim.  Ç ünki  bunlar  üçün  ayrıca 
bir  kitab  yazaraq  adını  d a  « K ita b ü   cəvahir  in-nohvi  fi  lüğat-it-türki» 
|« T ü rk   d ilb rin in   nəhvinə  aid  g ö v hərb r» ]  qoydum .  Ulu  T an rın ın  köməyi 
i b   nohvə  d air  bütün  q a y d a la r   o r a d a   göstərilmişdir».  Bugünədək  tapıl- 
m ayan   həmin  əsorinin  a d ın d a k ı  «cəvahir»  sözii  «cövhorbr»,  « g ö v h ərb r»

28
M ahm ud K a şğa ri
dem ək  olsa  da,  q ra m m a tik   m ənaya  b ax ara q   kitab m   admi  m iiasir  dili- 
mizə  « T ü rk   dillərinin  sintaksisinin əsasları»  kimi çevirmək  m ü m k ü n d ü r.
U y ğ u r  tədqiqatçılarının  yazdıqlarına  görə,  M a h m u d   K aşğari  öm - 
rü n ü n   s o n u n a   yaxın  vətəninə  qayıtmış,  O p a ld a   mədrəsə  açaraq  («M əd - 
rəseyi-M ahm udiyyə»)  bir  m ü d d ə t  b u r a d a   dərs  demiş,  daha  son ra  h a q - 
qın  rəhm ətin ə  qovuşm uşd u r.  O n u n   qəbri  üzərində  möhtəşəm  bir  tü rb ə 
tikilmiş,  məzarı  isə  əsrlərdən  bəri  qədirbilən  xalqın  ziyarət  yerinə  çevril- 
mişdir.  « D ivan»ın  900  illik  yubileyi  m ünasibətilə  tü r b ə   təmir  edilmiş, 
ətrafı  abadlaşdırılmış,  b ö y ü k   p ark   salınmış,  m ü x təlif ağaclar əkilmişdir.
« D İ V A N »  N 0  Z A M A N  VƏ  H A R A D A  Y A Z I L M IŞ D I R ?
« D ivan»ın  пэ  zam an   yazılması  barədə  yekdil  fıkir  yoxdur.  B u n u n  
başlıca  səbəbi  əsərdə  bu  barədə  kifayat  qədar  səhih  m əlum at  verilməmə- 
sidir.  M a h m u d   K aşğari  özü  kitabı  пэ  z am an   yazması  h aqda  m üxtəlif 
rəqəm lər  göstərmişdir.  Məsələn,  o,  türk  təqvim indən  bəhs  edərkən  yaz- 
mışdır:  «biz  bu  kitabı  y aza n d a  d ö rd   yüz  altmış  altıncı  (466)  ilin  m əhər- 
rəm  ayı  idi40,  ilan  ili  girmişdi.  Bir  il  keçib  467-ci  il  o la n d a   at  ili  girəcək- 
dir.  H esab   sənə göstərdiyim  üzrə  olacaqdır».  M üəllif timsah  ili  h a q q ın d a  
m ə lu m at  verərkən  «bu  kitabı  yazdığımız  zam an   [dörd  yüz]  altmış 
d o q q u z u n c u   il  -   nək  ilidir»  deyə  bildirmişdir.  Təəssüf ki,  əsərin  yazılma- 
sı  ilə  bağlı  göstərilən  tarixlər  heyvan  adı  (ilan,  at,  пэк)  daşıyan  illərə
411  Bııradan  etibaron  abzasın  sonuna  qodər  olan  qismin  tərciimosiııi  başqa  bir  noşrdon 
do (miiqayiso  üçiin)  veririk:  «...ilan  ili  davam   edirdi.  Bu  il  bitib do 470-ci  il  [əlyazmaııın 
bu  qismində  sonradan  əlavo  cdilmiş  bir  qeyd  vardır:  «düzəltmo:  467-ci  il»;  bundan 
dolayı  kitabın  bitirilmə  tarixindo  bir  qeyri-miiəyyonlik  hasil  olur.  İstər  kətobə  sohi- 
fosindo,  istərsə  do  bu  maddo  içindo  466-cı  il  dcyilmiş,  ancaq  bir  neço  yerdo  469-cu  il 
yazılmışdır)  olunca  at  ili  başlayacaqdır»  (Kaşgarlı  M ahm ut.  Divanü  Lugat-it-Türk. 
Çeviri,  Uyarlama,  Düzenlcme.  Hazırlayanlar:  Scçkin  Eıdi.  Serap  Tuğba  Yurtsever, 
İstanbul,  2005.  s. 173).
Divanü lüğat-it-türk
29
uy ğ un  g ə l m i r .   ç ü n k i   ə l y a z ı ı ı a d a k ı   t a r i x b r   ü z o r i n d ə   qı r mı z t   m ü r ə k k ə b b  
d i ız əl iş b r   a p a n h n ı ş d ı r .
«Divan»ın  əlyazm a  nüsxəsinin  so n un d ak ı  kətəbəyə  görə,  M a h m u d  
Kaşğari  kitabını  hicri  təqvimi  i b   464-cü  ilin  cəmadiyil-əvvəl  aym m   ilk 
günündə  (ğürrəsində)  y a z m a ğ a   başlamış,  d ö rd   dəfə  yazdıqdan  və  təshih 
etdikdən  sonra  466-cı  ilin  cəmadiyil-axır  ayının  12-də  bitirmişdir.  Bu  da 
müvafıq  olaraq  miladi  tə q v i m b   1072-ci  ilin  25  y anvar,  çərşənbə  gününə 
və  1074-cü  ilin  10  fevral.  b a z a r  ertəsi  g ü n ü n ə  uyğun  galir.
«Divan»ın  yazılm a  tarixi  b arəd ə  b aşq a  r ə q ə m b r   irəli  sürülsə  də,  el- 
mi  ədəbiyyatda  25  y a n v a r   1072-10  fevral  1074-cü  illər  əsas  kimi  qəbul 
edilmişdir.  Əsərin  r e d a k ta   o lun m ası  h a q q m d a   d a  bir-birindən  fərq b n ən  
rəq əm b r (1076-78.  h ə tta   1083-cü  il)  göstərilir.
Əsərin xəlifə 3İ-M üqtədiyə  ərm əğan  edilməsi  h aq q ın d ak ı  qeyd  də  bə- 
zi  dolaşıqlıq  yaradır.  Ç ü n k i  əl-M ü q təd i  1075-ci  ilin  aprelində,  «D ivan» 
faktiki  olaraq   yazılıb  b a ş a   çatd ırıld ıq dan   14  ay  so n ra   taxta  çıxmışdır. 
Ehtimal  ki,  bu qeyd  k ita b ın   redaktəsi  b itdikdən  so n ra   əlavə edilmişdir.
Bəs  əsər  h a r a d a   yazılmışdır?  Bu  suala  d a   b irm ən ah   cavab  vermək 
çətindir.  « D iv an ü   lü ğ a t-it-tü rk »   kimi  fu n d a m e n ta l  və  iri  həcmli  m ürək- 
kəb  əsəri  iki  il  on  beş  g ü n   ərzində  sıfırdan  yazıb  bitirmək,  d ö rd   dəfə 
üzünü  köçü rm ək   və  təshih  etm ək  yalnız  о  h ald a  m ü m k ü n   ola  b ib r d i  ki, 
faktiki  m aterial  ayrı-ayrı  b ö l m ə b r   üzrə  əvvəlcədən  q aralam a  şəklində 
qismən  haztrlanm ış  olsun.  E h tim a l  ki,  müollif  h ə b   T ü rk ü s ta n d a   ikən 
m ibyyən  hazırlıq  işb ri  g ö rm ü ş,  B ağ d ad d a  əsəri  s ü r ə tb   yazıb  bitirmişdir.
Əsərin  Q a r a x a n i b r   im periyası  s ə rh əd b ri  daxilindo  yazılmadığım  be- 
b   bir  məntiqi  tezis  təsdiq  edir  ki,  bu  halda  M a h m u d   Kaşğari  öz  dahi 
müasiri  Y u sif B alasağ u n lu n u n   1070-ci  ildo  ta m am lam ış  olduğu  «Q utad- 
ğu  Bilig»  əsərindən  h ö k m ə n   x ə b ərd a r  olmalı  və  o n d a n   d a  bəzi  nüm unə- 
b r   verməli  idi.  Bu  o n u   g ö s tə rir  ki,  1070-ci  ildə  M a h m u d   Kaşğari  artıq

30
M ahm ud K aşğari
im periyanın  sərhədlərindən  k ən a rd a   və  ya  o n u n   çox  u cq ar  bir  guşəsin- 
də  (B ağdad  istiqam ətində)  olm uşdur.  О  d ö v r ü n   nəqliyyat  vasitələrinin 
hərəkət  sürətini  nəzəıə  alsaq,  xilafətin  p a y tax tın a  ç a tm a q   üçün  bir  neçə 
ay  vaxt  lazım  o ld u ğ u n u   görərik.  B un d an   başqa,  əsər  B ağ d ad d a  yazılsay- 
dı,  ərəb  biblioqrafık  ris a lə b rin d ə   qeydə  alınmalı  idi.  Üstəlik,  « D ivan ü  
lü ğ at-it-tü rk ü» ü n   ö zü nd ən   anlaşıldığına  görə,  M a h m u d   Kaşğari  bir 
m ü d d ə t  ərəb  dilçiliyinin  ən  m ü h ü m   əsərlərini,  m ə səb n ,  məşhur  leksi- 
k o q raf,  Bəsrə  q r a m m a tik a   m əktəbinin  ta n m m ış  nümayəndəsi,  əruz  пэ- 
zəriyyəsinin  y arad ıcılarm d an   biri  olan  Xəlil  ibn  Ə h m əd   əl-Fərahidi  əl- 
Bəsrinin  (718-792)  m əşhu r  « K itab   ül-əyn»  əsərini  nəzərdən  keçirmişdir. 
Ərəb  dilinin  ilk  izahlı  lüğət  olan  b u   kitab  эуп  hərfi  i b   başlandığı  üçiın 
belə  adlanır.  M a h m u d   K aşğari  heç  şübhəsiz  digər  m ü h ü m   ə s ərb ri,  о 
cüm lədən  İshaq  ibn  İ b ra h im   əl-Fərabinin  (vəfatı:  961-ci  il)  « D iv an   ül- 
ədəb  fı  bəyani  lüğat  Ш-эгэЬ»  kitabm ı d a  gozdən  keçirmiş,  bir  m ü d d ə t  öz 
əsərində  tətbiq  edəcəyi,  izləyəcəyi  m etodu  g ö tü r-q o y  etmişdir.
Bir  neçə  kəlmə  də  «D ivan»ın  katibi  b arəd ə  dem ək  yerinə  düşərdi. 
M əlu m   old uğ u   kimi,  M a h m u d   K aşğarinin  öz  əlilə  yazdığı  d ö rd   nüsxə- 
dən  heç  biri  bizə  gəlib  çatm am ışdır.  «D ivan»ın  elm  aləminə  məlum  olan 
yeganə  nüsxəsi  ə s b n   C ənu b i  A zərbaycanın  Savə  şəhərindən  olan,  sonra 
Ş am a yerləşən  M əh əm m əd   ibn  Əbu  Bəkr  ibn  Ə b u -l-F əth   əs-Savi,  süm m ə 
əd-D iməşqi  (yəni  D əm əşqdə  yaşayan)  tərofindən  M a h m u d   K aşğarinin 
öz  av to q ra fın d a n   tam   200  il  sonra  k ö ç ü r ü b n   nüsxədir.  Bu  gün  biz  bu 
qiymətli  ə s ə rb   tanış  olm ağım ıza görə  məhz o n a   borcluyuq.
Ə SƏ R İ Z İ K R  E D Ə N  M Ə N B Ə L Ə R
« D iv anü   lüğat-it-türk»  h aq q ın d a  bəzi  n ıə n b ə b r d ə   m əlum at  veril- 
ınişdir.  M ə s ə b n ,  T ürkiyənin  A ntəb  şohəriııdən  olan  Bədrəddin  M a h m u d
Divanü lüğat-it-türk
31
bin  M usa  əl-Eyni  (Eynlobi)  öziiniin  30  cildlik  m əşhur  «İqd  ül-cüm an  fı 
tarixi  əhli  iz-zaman»  adlı  k itab ın ın   coğrafıyadan  və  n is b əb rd ən   bəhs 
edon  qismində  və  digər  iki  osərində  (o n u n   əsərbrinin  ü m um i  həcmi  yüz 
cilddən  çoxdur)  M a h m u d   K aşğaridən  və  « D iv an ü   lüğat-it-türk»dən  söz 
açmış,  o n d an   bəzi  b ilg ib ri,  о  c ü m b d ə n   oğuz  boyları,  tiırk  ləhcələri  və 
uyğur  əlifbası  h a q q ı n d a   m əlu m atları  xıılasə  şəklində  iqtibas  etmişdir41. 
Əl-Eyninin  əs ə rb rin d ə   verilmiş  bir  sıra  söz  və  te rm in b rin   imlası  və  oğuz 
boylarmm  dam ğaları  əlimizdəki  « D iv an » d an   xeyli  fərq b n ir.  Bu  d a  b e b  
düşünməyə  əsas  verir  ki,  o n u n   sərən cam ın d a  « D iv an ü   lüğat-it-türk»ün 
elın  a b m in ə   məlum  o lm a y a n   b a ş q a   bir  redaksiyası  və ya  nüsxəsi varmış.
Əl-Eyninin  q ard aşı  Ş əh a b ə d d in   Ə hm əd  də  «Tarixi  əl-Bədr  fı  övsaf 
əhli  əl-əsr»  adlı  əsərində  tiirk  e tn o q ra fıy a s m a   dair  müfəssəl  m əlum atla 
yanaşı  «D iv an » d an   tü r k   bo y ları  və  nisbələri  barədə  bilgibri  də  öz  kita- 
bına daxil etmişdir42.
Böyük  tü rk   alimi  K a tib   Ç ə b b i   ö z ü n ü n   « K əşf  tız-zünun»  əsərində 
M .K aşğarinin  adını  çəkmiş,  « D iv a n ü   lüğ at-it-tü rk » dən   qısa  d a   olsa  bəhs 
etmiş,  on u n   эгэЬсэ  yazıldığım,  tü rk   əlifbasının  18  h ərf  üzərində  bina 
edildiyini,  kitabın  хэШэуэ it h a f  və  təq d im  o lu n d u ğ u n u   bildirmişdir43.
O rdinarius  p ro fessor  Ə h m əd   Zəki  Vəlidi  T oğ an ın   yazdığına  görə, 
Misirdə  m ə m lü k -tü rk   hakim iyyəti  d ö v rü n d o   m əşh u r  X an əg ah i-B ay - 
barsiyyə  şeyxlərindən  o la n   A lim   bin  M ohəm m əd  əl-Kaşğari  adlı  bir  şəxs 
hicri  764-cü  ildə  yazdığı  «T ac  üs-səadət  və  ünvan  üs-siadət»  adlı  kita- 
bında  tiirk  sultanlarım   və  ü m u m ə n   tü r k b r i   mədh  edorkən  «D ivan»ın 
girişiııdoki  bəzi  ifadə  və  ibarələrdən  istifadə etm işdir44.
41  Rcşat  Gcııç,  lıəmin  əsər,  s.16.
42  Bcsim  Atalay.  Önsöz.  Divanii  Lugat-it-Tiirk  Tercünıcsi.  1939,  I  cild.  s.  XXI.
43  Şcraleddin  Yaltkaya.  Kcşfu'z -  Z ünıın.  İslaııbul.  1941,  с. I,  s.  808.
44  Z.V.Togaıı.  Malımud  K aşg a ıi'y c   Ait  Notlar.  Alsız  Mccmua,  1932.  sayı  17,  s.133- 
134.

32
M ahm ud K a şğ a ri
« D İ V A N » I N  T A P I L M A S I
«D iv an ü   lü ğat-it-türk»  elm  aləminə  1914-cü  ildə  məlum  o lm u şd u r. 
M əşh u r  kitabsevər,  bukinist  m ağ azalarm ın   daim i  müştərisi  Əli  Əmiri 
Əfəndi  bir  dəfə  İ s ta n b u lu n   «Səhhaflar  çarşısı»nda  yeni  bir  kitabın  sora- 
ğını  almış,  lakin  onun  çox  baha,  30 qızıl lirəyə  satıldığım,  kitabın  əvvəlcə 
m a a r if  nazirinə  təqdim   o lu n d u ğ u n u   və  nazirliyin  elmi  şurasmda  o na  on 
qızıl  təklif edildiyini  eşidəndə  kitabı  dərhal  a lm a q   istəmişdir.  Tərslikdən 
Əli  Əmiri  Əfəndinin  ü s tü n d ə   yalnız  on  qızıl  varrnış.  Təsadüfən  o ra d a n  
keçən  bir  tanışından  b o rc  g ö tü rərə k   kitabı  33  qızıl  iirəyə satm  ahnışdır.
T e z lik b   kitabın  şöhrəti  h ər  y a n a   yayılmış,  Ziya  G ö y alp   o n u n la  ma- 
raqlanm ışdır.  Lakin  k ita b ın   itib-batacağı  q o rx u su   i b   Əli  Əmiri  Əfəndi 
b u n a  heç  cür  razılıq  verməmişdir.  A xırda  baş  nazir  Tələt  Paşamn,  Ziya 
G ö y alp ın   və  ədliyyə  naziri  İ b r a h im   Əfəndinin  xahişi  i b   kitabın  tərcüm ə 
və  nəşrini  Kilisli  Rifətə  (Əhməd  Rifət  bin  Əbdülkərim)  (1873-1953) 
etibar  etmişdir.  Türkiyədə  M üəllim  Rifət,  Kilisli  Rifət,  soyadı  h a q q m d a  
q a n u n d a n   so n ra  isə  R ifət  Bilgə  adı  ilo  də  ta n ın a n   alim  эгэЬ 
уэ
  fars  dil- 
lərindən  bir  sıra  a b id ə b r i  və  lüğətləri  türkcəyə  çevirmişdir.  B unlardan 
«Əl-qəvanin  ül-külliyyə  li-zəbt  ül-lüğat  it-türkiyyə»  əsəri  çox m əşhurdur.
Kilisli  Rifət  239x165  m m   ölçüsündə  319  vərəq  üzərində yazılmış  638 
səhifədən  (175x115  ınm  ölçülü  səhifəbrdə  m a k sim u m   17  sətir var)  ibarət 
bir cildlik  əlyazmanı  (elmi  ədəbiyyatda  b u na  y azm a  nüsxə  deyilir)  3  cild 
halında  nəşr  etmişdir.  D ö rd   təcrübəli  m ü rəttib in   ay lar  boyu  gecə-gün- 
düz  çalışması  nəticəsində  436  səhifə  olan  I  cild  və  294  səhifə  olan  II  cild 
1915-ci  ildə,  333  səhifə  olan  III  cild  isə  1917-ci  ildo  hər  biri  300  nüsxə 
tirajla  işıq  üzü  g ö rm ü şd ü r.  Bu  nəşr  elmi  əd əbiyyatda  b asm a  nüsxə  və  ya
Divanü lüğat-it-türk
33
Kilisli  nəşri  adlamr.  B e b ü k b ,   Əli  Əmiri  Əfəndinin  sayəsində  tü rk lü y ü n  
şah  əsəri  olan  «D ivan»  itib -b atm aq d an   qu rtu lm u şdu r.
K ita b   çıxdıqdan  so n ra   T ə b t   Paşa  Əli  Əmiri  Əfəndiyə  çox  yüksək 
maaşlı  vəzifə  təklif etmiş,  lakin  o,  razı  olm amışdır.  O n d a  o n a   «Zati-ali- 
nizə  kiçik  bir  m ü k a fa t  o la ra q   300  lirə  g öndərdim ,  lütfən,  qəbul  buyu- 
run»  deyə  m ə k tu b   yazmışdır.  Lakin  g örd ü y ü   işin  vüqarı  i b   tox  olan 
m əğrur  oslmanlı  m ə m u r u   pulu  q a y ta r a r a q   onu  yoxsul  ailələrə  « D iv an ü 
lüğat-it-türk» sədəqəsi  kimi p aylam ağı  xahiş  etmişdir.
1857-ci  ildə  D iy ab ək ird ə  a n a d a n   olan,  u zun  i l b r   Osmanlı  im periya- 
sının  m üxtəlif vilayətlərində d əftə rd ar 
уэ
  mülkiyyə  müfəttişi  kim i çalışan 
və  öm rü  boy u   evlənməyən  Əli  Əmiri  Əfəndi  m a d d i  sıxmtılar  b a h a s m a   15 
minə  yaxın  nadir  k ita b   və  əlyazması  toplamış,  axırda  onların  hamısını 
Fatihdəki  (İstanbul)  M illət  k itab x an asın a  bağışlamışdır.  « D iv an ü   lüğat- 
it-türk»ün  yeganə  əlyazm a  nüsxəsi  h azırd a  həm in  k ita b x a n a n m   k ata- 
lo q u n d a A r.  4189 n ö m r ə  altın d a  qeydə  alın araq   saxlanır.
F ransızlar  kitabları  üçün  o n a   30  m in  ingilis  fu n t  sterlinqi  ödəməyi, 
ad ın a  Parisdə  k ita b x a n a   açm ağı  və  hər  cür  şərait  y aratm ağ ı  vəd  etmiş- 
b r ,   lakin  Əli  Əmiri  Əfəndi  «m ən  bu  kitabları  d ö v b ti n   verdiyi  m aaşla 
yığdım,  ö ld ü yü m   z a m a n   onların  m ilb tim ə   q alm asım   istəyirəm»  deyə  b u  
təklifə qətiyyətlə rədd  cav abı vermişdir.
23 
y a n v a r  1924-cü  ildə  İ s ta n b u ld a   vəfat  edən  vətənpərvər  və  kitab- 
sevər  Əli  Əmiri  Ə fəndinin  ö lü m ü n ə  şair  Yohya  K am al  hü zünlü  bir  şeir 
həsr etmişdir.  H əm in  şeirin  ilk  və  son  b e y tb ri  belədir:
« M ö h ta c   isən  fü y u zu n a  əslaf pəndinin,
Diz çök  ön ü n d ə  şiındi  Əmiri  Ə fəndinin...
Y a   fəxri-kainat,  sən  iyfa et əcrini 
D ivani-kibriyada  b u   Şərq  əncüm əndinin».

34
M ahmud  K aşğ ari
« D İ V A N » I N  T Ə R C Ü M Ə L Ə R İ
Kilisli  nəşrindən  s o n ra   « D iv anü   lüğat-it-türk»ün  yeni  nəşrinə  və  tər- 
cüm əsinə  ehtiyac  d u y u ld u ğ u   ü ç ü n   1920-ci  illərdə  b u   iş b   bəzi  a d a m la r  
məşğul  olmuş,  lakin  bir  nəticə  hasil  olm amışdır.
Breslau  Universitetinin  sami  dilləri  professoru,  ərəb,  ibrani,  kopt, 
sanskrit,  a k k a d   və  tü rk   dilləri  üzrə  görkəm li  mütəxəssis,  600-dən  artıq 
elmi  əsər  müəllifi  K arl  B ro k k elm an n   (1868-1956)  1928-ci  ildə  «D ivanü 
lüğat-it-türk»dəki  sözləri  əlifba  sırasında  düzm üş  və  bir  cild  halında 
M a c a rısta n   E l m b r   A kad em iy asın m   m addi  dəstəyi  i b   nəşr  etdirm işdir45. 
B u n d a n   başqa,  o,  «D ivan»  h a q q m d a   ona  yaxın  m əqalə  yazmış,  əsərdək 
a ta la r s ö z b rin i  ayrıca k ita b  h alın d a çap d a n   buraxmışdır.
Ö tə n   əsrin  30-cu  illərində  T ürkiyədə  « D iv an ü   lüğat-it-türk»ün  tərr 
cüməsi  m əsəbsi  çox  aktuallaşm ışdır.  1932-ci  ildə  keçirib n   I  T ü rk   Dili 
Q u ru lta y ın d a   bu  barədə  xüsusi  q ərar  qəbul  edilmiş,  m ütəxəssisbrdən 
ibarət  kom issiya  q u ru lm u ş  və  tərcümə  işi  Kilisli  Rifətə  tapşırılmışdır. 
M ü x tə lif səbəblər üzü n dən   bu  təşəbbüs  baş  tu tm ay ın ca,  Konyalı  A tif  və 
T B M M - d ə   Van  vilayətini  təmsil  edən  millət  vəkili  Tevfiq  Ьэу  bu  işb  
məşğul  olm uşlar.  O nların  tərcüm ədə  b u raxd ıq ları  çoxlu  səhv  və  yanlış- 
lıqlar  əsərin  nəşrinə  im kan  verməmişdir.  Nəlıayət,  bu  ağır  iş  m əşhur  icti- 
mai-siyasi  xadim,  alim  və  şərqşünas,  T ü rk   Dil  Q u ru m u n u n   b a n ib rin - 
dən  biri  olan  professor  Bəsim  A talay a (1882-1965)  h ə v a b  edilmişdir.
Bəsim  A talay   1939-cu  ildə  «Divan»ın  I  cildini  (530  səhifə),  1940-cı 
ildə  II  cildini  (366  səhifə),  1941-ci  ildə  III  cildini  (452  səhifə),  1942-ci  ildə 
faksimilesini  (320  səhifə),  1943-cü  ildə  isa  indeks  cildini  (886  səhifə)
45  Mitteltiirkischer  Wörtshatz  nach  M ahm ud  al-Kaschgaris  Divan  Lııgat  at-Tiırk.  Bi- 
biliotheca  Orientalis  Hungarica,  Budapesl-Lcipzig.  1928.  Vl+252  p.
Divanü lüğat-it-türk