ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tarıyanda bir oxla nəmlərdim
- Belik, yoxsa yelək
|
389
qov məqsədli şəkildə həmin sözlərin oxunuş formasını dəyişdirib. Bəri başdan qeyd edək ki, müəllif bilərəkdən “dələr” əvəzinə “dilər” oxunuş formasını məqbul hesab edibsə, haqlıdır; qorqud- şünas A.Hacıyev yazır: “...abidənin dilindən gətirilən nümunələr- dən (“Sadaqda oxum kişin dələr” misrası nəzərdə tutulur – Ə.T.) göründüyü kimi, “oxqabı” mənasında həm də “kiş” sözü işlədil- mişdir. Lakin “kiş” sözü tarixən həm nə “samur” anlamını bildir- mişdir. Görünür, oxqabı, yəni sadaq məhz samur dərisindən tikil- diyinə görə, eyni zamanda “kiş” sözü ilə də ifadə olunmuşdur. “Sadaqda oxum kişim dəlir” (kişim – kişin – Ə.T.) cümləsində “kiş” sözünün məhz “dəri” mənasını verməsi bu mülahizəni təs- diqləyir. “Ovçuluqla məşğul olan oğuzların dəri materiallarına geniş yer vermələri təbiidir. Bu onların geyimində və məişətində istifadə etdikləri ləvazimatın hazırlanmasında qabarıq şəkildə öz əksini tapmışdır. Yazılışına görə “yelək// yelük//yelik” variantla- rında oxuna bilən bu arxaizm ilkin mərhələdə “dağ keçisi, ceyran, cüyür balası” mənasını bildirmiş və söz önündə “y” səsdüşümü hadisəsinə uyğun olaraq “elik” formasını almışdır. Sadağın samur və yaxud cüyür dərisindən tikilməsi onun sinonim variantlarının yaranmasında mühüm rol oynamışdır” 1 . Mövcud transkripsiya, sa- dələşdirmə və bir sıra sanballı lüğətlərə istinadən söylənmiş bu cür fikirlərlə müəyyən mənada razılaşmaq da olar. Amma mətnin ümumi semantik yükü, “رلد” yazılış şəklinin həm də “dilər” şək- lində transkripsiya oluna bilməsi, “kiş” sözünün oğuz-qıpçaq dil- lərində “oxqabı” yox, “yay kirişi” (“kiş” –“kiriş” sözünün fonetik dəyişikliyə uğramış variantı hesab oluna bilər) mənasında çıxış et- məsi, “oxqabı” anlamlı “kiş” sözünün məhz karluq türklərinin dili üçün səciyyəvi olması, ən əsası isə “Kitab”ın poetik strukturu problemə tam başqa bucaqlardan yanaşmağı diktə edir. İlk olaraq “Kitab”da “kiş” sözünün işlənmə məqamları və semantikasına diqqət yetirmək lazım gəlir: “Yedi kiş ilə qurulurdu mənim ya- yım!” (D-207); “Yağı yurdı əlümdə qıl kişlim ayğır malı” (D-
1 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.128. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 390
108). Hər iki cümlədə “kiş” sözünün “yay ipi” (kiriş) mənasında işləndiyini mətnin ümumi semantik yükünə əsasən müəyyən etmək olur. S.Əlizadə “kiş ilə” formasının H.Araslı, O.Ş.Gökyay, M.Ergin və V.V.Bartoldun “kişiylə” şəklində başa düşdüklərini qeyd etməklə bərabər, “kiş” (kiriş) sözünün mətnə daha yapışıqlı olduğunu əsaslandırır və mətnin “müasir şəklin”də də məhz kiş (kiriş) formasında təqdim edir (Bakı, 1988, səh.193). Bu baxım- dan birinci cümlədəki “kiş” sözünü “yay düzəltmək üçün möh- kəm ip” mənasında izah edən F.Əhmədov da haqlıdır 1 . İkinci cümlədəki qıl kişlim” birləşməsinin məhz at qılından düzəldilmiş kiş (kiriş) mənasında olduğunu isə əlavə faktlarla təsdiqləməyə ehtiyac yoxdur (Ş.Cəmşidov “qıl kişlim” yox, “qızıl kişlim” şək- lində transkripsiyanı düzgün hesab edir: “Yağı yürüdü əlimdə qızıl kişlim” 2
siyanı düzgün hesab etmək olmaz). Deməli, “Sadaqda oxum kişin dələr” şəklində transkripsiya olunmuş cümlədə “kiş” sözü “oxqa- bı” yox, “yay ipi” (kiriş → kiş) mənasında götürülə bilər. Bu da həmin cümlədə “dələr” deyil, “dilər” formasında transkripsiyanın mətnlə səsləşdiyini təsdiqləyir. Burada “oxqabı” anlamlı “kiş” sö- zünün “Kitab”ın mətninə, ümumiyyətlə, uyğun gəlmədiyini arqu- mentləşdirən digər faktlara nəzər salaq: birincisi, M.Kaşğari gös- tərir: “kiş: sədəq, oxdan, oxqabı. Oğuzlar və oğuzların qardaşı olan qıpçaqlar bunu bilməzlər” 3 ; ikincisi,M.Kaşğarinin “Divan”ın- da oxun qabını dəlməsi yox, səs eləməsi, çaldır-çaldır etməsi ilə bağlı şərhlərə rast gəlinir: “ok kiştə çaldır-çaldır etti = ox sədəq- də, oxdanda çaldır-çaldır etdi”. Yel əsəndə otların çıxardığı səsə də belə deyilir” (I cild, səh.446). Bu cür şərhlər assosiativ olaraq “ “ox səs edir” = “ox kişini (kirişini) diləyir” modelini yada salır;
1 “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti. Bakı, 1999, səh.119. 2 Ş.Cəmşidov. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1999, səh.179, 332. 3 M.Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk” (tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: Ramiz Əskər). II cild, Bakı, 2006, səh.134. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 391
üçüncüsü, M.Kaşğarinin “Divan”ına, eləcə də digər mənbələrə is- tinad edən S.Mütəllibov “Oxqabı” anlamlı “kiş” sözünün karluq- lara aid olduğunu ehtimal edir: “...o dövrdə hərbi terminlərdən olan bu sözün (“kiş” – Ə.T.) oğuzlar tərəfindən bilinməməsi onla- rın bu mənada başqa bir sözdən istifadə etmələri ilə bağlı olmalı- dır. Çünki bir boyda bu sözün olmaması o dövrün savaş tələb- lərinə görə çox əhəmiyyətsiz mövqe tutmasına işarədir. Halbuki o dövrdə oğuzların türklər arasında çox mühüm mövqe tutduqları məlumdur...Onda belə çıxır ki, “oğuzların və onların qardaşları olan qıpçaqların bilmədiyi” bu söz (“kiş” – Ə.T.) karluqlara aid- dir. Lakin nədənsə Mahmud Kaşğari bu sözün hansı ləhcədə işlən- diyini göstərməmişdir” 1 ; dördüncüsü, “kiş” sözü Oğuz abidəsi “Kitab”da, həm də oğuz-qıpçaq əsilli Beyrək, Əmən, Əmran kimi obrazların dilində işlənib. Deməli, problemə etnolinqvistika və so- siolinqvistika prizmasından yanaşma da “Kitab”dakı “kiş” sözü- nün “oxqabı” mənasında işlənmədiyini, əksinə, “yay ipi” anlamlı “kiriş sözünün fonetik deformasiyaya uğramış variantı olduğunu göstərir. Buraya qədər təqdim etdiklərimiz (“ لد ر ”) yazılış şəklinin “dilər” şəklində transkripsiya oluna bilməsinə əsas verir. Təsadüfi deyil ki, “Kitab”ın Drezden nüsxəsinin 111-ci səhifəsində ardıcıl verilmiş cümlələrdəki (“نسرلد”) yazılış şəkli məhz “dilərsən” kimi transkripsiya olunub. Məsələn: O.Ş.Gökyayın nəşrində: dilersin (İstanbul, 2000, səh.51); M.Erginin nəşrində: dilersin (Ankara, 1958, səh.145); Zeynalov-Əlizadə nəşrində: dilərsən (Bakı. 1988, səh.64). Bu yazılış şəkillərindən ikincisi (“نسرلد”) birincisindən (“ لد
ر ”) yalnız “sən//sin” şəxs sonluğunun yazılışına görə (نس) fərqlənir ki, bu da birinci yazılış şəklinin məhz “dilər” kimi oxuna bilməsini açıq-aydın şəkildə göstərir. Eyni zamanda bu cür faktlar həmin misranın melodiyalılığı və semantikası ilə bağlı başqa de- tallara da işıq salmağa imkan verir. Bu mənada mübahisə obyekti-
1 M.Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk” (tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: Ramiz Əskər). II cild, Bakı, 2006, səh.134. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 392
nə çevrilmiş misranın “Sadaqda oxum kişin dilər” şəklində trans- kripsiyasını düzgün hesab edir və onun poetik imkanlarına sintak- tik bütöv daxilində diqqət yetirməyi zəruri bilirik:
“Hərzə-mərzə söyləmə, mərə itim kafər! Altımda Al ayğırım nə bəgənməzsən, - səni gördi oynar. Əgnimdəki dəmür tonum çignüm qısar. Qara polad uz qılıcum qının toğrar. Qarğı talı sügüm nə bəgənməzsən, Köksüη dəlüb gögə pırlar. Ağca tozlu qatı yayım zari-zari iηlər, Sadaqda oxum kişin dilər. Yanımda yigitlərim savaş dilər. Alp ərə qorqu vermək eyb olur. Bərü gəlgil mərə kafər dürişəlim! – dedi” (D-248) Göründüyü kimi, “Sadaqda oxum kişin dilər” misrasındakı “dilər” sözü parçadakı alliterativ qafiyələnməni zənginləşdirən vasitələrdən biri kimi çıxış edir: iη (iηlər), in (kişin) ,di (dilər), di (dilər). Bu da, heç şübhəsiz ki, mətndəki melodiyalılığı, obrazlılığı qüvvətləndirməyə xidmət edir. Yuxarıdakı parçada təkcə silahları, döyüş sursatı yox, həm də bütün varlığı ilə döyüş meydanına atılaraq düşməni didib- parçalamağa hazır olan Oğuz igidi Bəkil oğlu Əmranın obrazı son dərəcə ustalıqla yaradılıb. Burada semantik dinamikaya diqqət yetirək: Bəkil oğlu Əmranın əynindəki dəmir don çiynini qısır; iti qılıncı qınını doğrayır; yayı zar-zar inləyir; oxu yay kişini (kirişi- ni) diləyir; yanındakı igidləri də döyüş diləyir... Deməli, semantik dinamika məhz “İgidlərim döyüş diləyir” cümləsi ilə tamamlanır. Bu isə o deməkdir ki, metaforalar kontekstində yaradılmış qınını doğrayan qılınc, zar-zar inləyərək ox istəyən yay, kişini (yay ipini) arzulayan, diləyən ox obrazları məhz döyüşməkdə israrlı olan igid obrazını qüvvətləndirməyə xidmət edir. Bu qeydlər, daha doğrusu, mətnin poetik siqlətini şərtləndirən bu cür ifadələr (bu sistemə
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 393
“Kitab”da obrazlı şəkildə ifadə edilmiş “Yay çəkmədüη, ox atmadıη” cümləsini də əlavə etmək olar) bir daha sübut edir ki, “Ağca tozlu qatı yayım zari-zari iηlər” və “Sadaqda oxum kişin dilər” cümlələrinin ayrılıqda təhlilə cəlb edilməsi qeyri-mümkün- dür. Ona görə ki, “yay” və “ox” tam müstəqil mənaya malik sözlər olsa da, bir silahın adını ifadə etməyə, işarələndirməyə xidmət edir: yay – ox: Yəni “ox” dedikdə assosiativ olaraq “yay”, “yay” dedikdə “ox” yada düşür. Bu cəhət həmin misralarda metaforalar şəklində canlandırılıb: “yay” “ox” üçün zar-zar inləyir, “ox” da “kiş”ini ( kirişini) istəyir. Sanki biri (yay) çəkilmədiyi, o biri (ox) atılmadığı üçün darıxıb. Burada təbiətlə bağlı bir bayatıdan da yan keçmək olmur: Dağlar duman arzular, Çaylar çimən arzular, Mənim bu sınıq könlüm Səni yaman arzular. Bu bayatının ümumi semantik yükü də “Sadaqda oxum kişin dilər” misrası ilə səsləşir: dağlar dumanı, çaylar çiməni, sevənlər bir-birini arzuladığı kimi, “ox” yay kirişini, “yay” oxunu, igid də savaşı, döyüşü diləyir.
“Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəşrindən götürdüyümüz (səh.93) bu misradakı “tarıyanda” və “nəmlərdim” sözlərinin transkripsiya- sı və semantikası ilə bağlı ziddiyyətli, hətta biri digərini təkzib edən kifayət qədər fikirlər var. Bir sözlə, tərkibində “ox” sözü işlənmiş bu misranın poetik yükü dəqiqləşdirilməyib. İlk olaraq qorqudşünaslıqdakı fikirlərin bir qismini saf-çürük edək: − O.Ş.Gökyay həmin misranı belə transkripsiya edib: “Tartanda bir ohıla neyleridüm”. Müəllifə görə, “tartan”da sözü “çəkdiyi zaman”, “çəkdiyi vaxt”, “neyləridim” isə “nə eylərdim” mənasındadır (İstanbul, 2000, səh.96, 290); “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 394
− M.Erginin nəşrində: “Tartanda bir ohile nemler – idim” (Ankara, 1958, səh.198); − Zeynalov-Əlizadə nəşrində: “Tarıyanda bir oxla nəmlərdim” (Yay dartanda bir oxla neyləyərdim?) (Bakı, 1988, səh.93, 191); − S.Əlizadənin nəşrində: * “Darıyanda bir oxla nəmlərdim” (Bakı, 2000, səh.86); − V.V.Bartoldun tərcüməsində: «я знала, что я делаю одной стрелой» (Mən bilirdim ki, bir oxla nə edərəm?) (Книга моего Деда Коркута. М.-Л., 1962, с.72)... S.Əlizadə yuxarıdakı fikirlərin bir hissəsi barədə yazır: “Tarıyanda. HA-da (Həmid Araslının nəşrində - Ə.T.) “darıyan- da”, Er-də (M.Erginin nəşrində - Ə.T.) “tartanda”. Bu söz H.Araslı tərəfindən düzgün yazılsa da, oxunuşca M.Erginə haqq vermək lazımdır. Yəqin ki, “r”dan sonrakı iki nöqtə hərfin üstünə qoyul- malı imiş; yoxsa bu sözün ortasındakı əlifə də ehtiyac olmazdı. Sonuncu sözün yazılışı da şübhəlidir: “nəmlərdim” yox, “neylər- dim” olmalıdır” 1 . Maraqlıdır ki, müəllif 2000-ci ildə həmin misra- ya tam başqa formada yanaşıb. Dəqiq desək, 1988-ci il nəşrindəki “tarıyanda” və “neylərdim” sözlərini, 2000-ci il nəşrində “darı- yanda” və “nəmlərdim” formasında təqdim edib. Bir cəhəti də qeyd edək ki, S.Əlizadə mübahisə obyektinə çevrilmiş misradakı sözlərin anlaşılmaz şəklə düşməsini katib xətası adlandırır: “Katib yəqin ki, “dartanda” yazmaq istəmişdir; bu sözü “neylərdim kimi də oxumaq olar. Ola bilsin ki, hərfin altında nöqtələr unudul- muşdur”
2 . Fikrimizcə, Drezden nüsxəsinin 200-cü səhifəsindəki yazılış şəklinin (“ ڍرط
ہدنا ”) “tartanda”, “darıyanda” şəklində trans- kripsiyasını düzgün hesab etmək olmaz. Digər tərəfdən, bu yazılış şəklində heç bir katib xətasına yol verilməyib. Belə ki, həmin
* Qeyd: Nümunələr “Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyasından (II cild, Bakı, 2000) götürülüb. 1 S.Əlizadə. Nüsxə fərqləri və şərhlər. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, səh.245. 2 Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası. I cild, Bakı, 2000, səh.96. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 395
yazılış şəklini məhz dağıtmaq, pərən-pərən salmaq anlamlı “tarı- yanda” sözü kimi oxumaq mümkündür. Bu da “tarıyanda” sözü işlənmiş parçanın semantikası ilə səsləşir:
Ala-geη sığın-keyik qovar idim, Tarıyanda bir oxla neylərdim Dəmrənsüz oxla, yigit, səni sınar idim! Öldürməgə, yigidim, mən səni qıyarmıdım?!.. Selcan xatunun dilindən verilmiş bu parçadakı müqayisəyə diqqət yetirək: “Selcan xatın, bir tərəfdən, qovaraq pərən-pərən saldığı sığın-keyikə bir oxla heç nə etmək mümkün olmadığını” – deyirsə, digər tərəfdən də, dəmir ucluqsuz oxla Qanturalını sına- dığını, onu öldürməyi isə heç ağlına belə gətirmədiyini söyləyir. Deməli, əvvəl verilmiş misralar sonuncunun semantikasını qüv- vətləndirməyə xidmət edir – qənaətinə gəlmək mümkündür. Bir cəhəti də qeyd edək ki, “tarmaq” (tarımaq) feli M.Kaşğarinin “Divan”ında da dağıtmaq mənasında verilib: “...bəg süsin tardı = bəy qoşununu yaydı, dağıtdı. Bir adam bir şeyi dağıtsa, yenə belə deyilir: tarar, tarmak (III cild, səh.177). Bu fakt da həmin mis- radakı “tarıyanda” sözünün məhz “dağıdanda”, “pərən-pərən sa- landa” mənasında olduğunu arqumentləşdirir. Yaxud “Kitab”da “ox”la bağlı işlədilmiş bir mübaliğəyə diqqət yetirək: “Ağ yeləklü ötkün oxıη maηa vergil//Ərdən ərə keşçirəyim səniη işün!” (D- 246). Buradakı ərdən-ərə keçirəyim” ifadəsi “oxun bir igidin bə- dənini dələrək çıxması və başqa bir igidin bədəninə sancılması (keçirilməsi)” mənasını ifadə edir ki, bu da təqdim etdiyimiz ya- zılış şəklinin “neyleridüm”,“nəmlərdim” kimi deyil, “qomlardım //qomarlardım” şəklində oxuna bilməsinin düzgünlüyünü əsaslan- dıran faktlardan biri kimi götürülə bilər (“ərdən ərə keçirəyim” mübaliğəsindən sonrakı səhifələrdə geniş şəkildə bəhs olunur). Yuxarıda qeyd etdik ki, mübahisə predmetinə çevrilmiş misranın sonundakı söz “neylerdim//neylərdim” və “nəmlərdim” şəklində transkripsiya olunub. Bunlardan ikincisi (nəmlərdim) heç bir məna vermir, birincisinin isə mətnlə səsləşdiyini qeyd etdik.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 396
Amma bu da var ki, “neylerdim//neylərdim” oxunuş forması da şərtidir. Bu mənada Drezden nüsxəsinin 200-cü səhifəsindəki ya- zılış şəklinə nəzər salaq: “ ن ص
٢ ”. Burada assosiativ olaraq da- ğıtmaq, pərən-pərən salmaq anlamlı “tarımaq” (darımaq) sözünün antonimi – yığmaq anlamlı “qomlamaq//qomarlamaq” sözü yada düşür. Bu isə belə bir fikri reallaşdırır: həmin yazılış şəklindəki birinci hərfə (ن) yalnız bir nöqtə işarəsi əlavə olunarsa, onu “qaf” (ق) kimi də oxumaq olar. Yəni nəmlərdim, neylərdim deyil, qomlardım//qomarlardım şəklində oxunuş forması düzgün hesab oluna bilər. Məhz burada bir nöqtə qüsurundan bəhs etmək yerinə düşür. “Qomlardım//qomarlardım” oxunuş şəklinin mətnin ümumi semantik yükü ilə daha çox səsləşdiyini isə aşağıdakı kimi arqumentləşdirmək olar: − qovaraq pərən-pərən saldığı (tarıyanda) sığın-keyikləri bir ox atmaqla bir yerə yığmağı (qomlardım//qomarlardım) baca- ran Selcan xatun mahir ovçu, cəngavər qadın təəssüratı yaradır: “Ala-geη sığın-keyik qovar idim. Tarıyanda bir oxla qomlardım” – “Gen yerlərdə - çöllərdə sığın-keyik qovardım. Onları dağıdanda bir oxla bir yerə yığardım” (D-200). Belə bir statusda çıxış edən qadının öz sevgilisini dəmir ucluqsuz (dəmrənsiz) oxla sınağa çəkməsi təbii qarşılanır: “Dəmrənsüz oxla, yigit, səni sınar idim!” (D-200). Ancaq bu da var ki, bu cür sınağa çəkilmə Qanturalını həyəcanlandırır: “Qız bir oxla Qanturalıyı atdı şöylə kim, başında olan bit ayağına endi” (D-199). Maraqlıdır ki, bu ifadələr həm də Qanturalının atası Qanlı qoca ilə bağlı işlədilib: “Qanlı qoca bu başları və bu canvərləri gördi, başında olan bit ayağına dərildi” (D-173). Bu, ata və oğul obrazlarını eyni gərgin psixoloji anları keçirmə xəttində birləşdirir. Digər tərəfdən, bu detal Qanturalının sınağa çəkilməsinin adi sınaqlardan olmadığını təsdiqləyir. Burada təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, Qanturalı ona atılmış oxun dəmir ucluqsuz (dəmrənsiz) olduğunu yalnız ox atılandan sonra bilir. Bu cəhət Selcan xatunla bağlı verilmiş parçada aydın şəkildə görünür: “İki oxıη dəmrənin çıraqdı: birin gizlədi, birin əlinə aldı. Dəmrənlü oxla atmağa qıyamadı” (D-198, 199);
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 397
− dağıtmaq, pərən-pərən salmaq anlamlı “tarımaq” və yığ- maq, dövrəyə almaq anlamlı, “qomlamaq//qomarlamaq” sözləri ilə antiteza yaradılıb – qənaətinə gəlmək mümkündür; − qomlar//qomarlar şəklində transkripsiya həmin parçada “q” səsinin alliterasiyası ilə yaradılmış alliterativ qafiyələrlə bir xətdə birləşir: qovar, qıyar... Digər tərəfdən, həmin sintaktik bü- tövdə misraların sonunda işlənmiş feillərin əksəriyyəti məhz qalın saitlidir ki, bu da ahəngdarlığı gücləndirməyə xidmət edir: durar, çıqar, avlar, qovar, sınaq, qıyar. Bu detal da qomlar// qomarlar şəklində transkripsiyanın daha düzgün olduğunu söyləməyə imkan verir.
“ ب ل ک ”, “ ڊ ي کل ”.”Kitab”ın Drezden nüsxəsində işlənmiş bu yazılış şəkillərinin (D-41, D-225, D-241, D-247) transkripsiyası və semantikası ilə bağlı müxtəlif fikirlər var. Daha doğrusu, bu məsələ qorqudşünaslıqda bu gün də mübahisə predmeti olaraq qalmaqdadır. Aşağıdakı transkripsiya və şərhlərdə də mübahisəli və ziddiyyətli məqamlar aydın şəkildə görünür: − O.Ş.Gökyayın nəşrində - oxunuşu: bilüg, belüg; mənası: sadaq, oxluq, oxqabı (İstanbul, 2000, səh.18, 110, 117, 121, 176); − M.Erginin nəşrində - oxunuşu: bilük; mənası:sadaq, ox- luq, oxqabı ((Ankara, 1958, I c., səh.96, 211, 218, 222; II c., 1963, 50);
− S.Tezcan və H.Boeschotenin nəşrində: belüg (Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul, 2001, səh.52, 151, 158, 162); − H.Araslının nəşrində: bel, belək (Kitabi-Dədə Qorqud, Bakı, 1978, səh.33, 120, 127, 130); − Zeynalov-Əlizadə nəşrində: oxunuşu: belüηdə, biləg; mənası: belində; paltarın qolu – bilək hissəsi; bilək (Bakı, 1988, səh.43, 101, 107, 110; səh. 142, 199, 203, 206);
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 398
− Ş.Cəmşidovun nəşrində: yeləg (1 dəfə), biləg (3 dəfə) (Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1999, səh.299, 388, 396, 400); − S.Əlizadənin nəşrində: biləg (Bakı, 2000, səh. 47, 91, 95, 96); − A.Hacıyevin transkripsiyası: yelək (“Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.124, 125); − V.V.Bartoldun tərcüməsində: пояс (kəmər, qurşaq), камзол (qolsuz kişi köynəyi) (Книга моего Деда Коркута. М., - Л., 1962, с.24, 80, 85, 87). Bu tərcümə ilə bağlı A.Hacıyev yazır: “V.V.Bartoldun tərcüməsindən belə aydın olur ki, göstərilən işlən- mə məqamlarından birincisində bu söz nəzərə alınmayaraq bura- xılmış (səh.23), ikinci məqamda “yelək” variantında oxunduğun- dan əksər türk dillərində işlənən “qolsuz kişi köynəyi” mənasında anlaşılaraq “камзол” (səh.80), üçüncü və dördüncü məqamlarda isə -ün mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş “bel” sözü kimi düşünü- lərək “пояс” anlamında (səh.85, 87) çevrilmişdir” 1 . Buradakı bi- rinci fikri (göstərilən işlənmə məqamlarından birincisində bu söz nəzərə alınmayaraq buraxılmışdır) qəbul etmək olmaz. Belə ki, həmin söz V.Bartoldun tərcüməsində 23-cü yox, 24-cü səhifədə məhz “поясницы” (belində) şəklində verilib: “...стрелами у твоей поясницы, гяур?” (yuxarıda göstərilən əsər, səh.24). Təqdim etdiyimiz yazılış şəkillərinin oxunuşu və semanti- kası ilə bağlı fikirlərin əksəriyyətini geniş şəkildə təhlil süzgə- cindən keçirən A.Hacıyev yazır: “...nə əski, nə də müasir türk dili lüğətlərində “oxqabı” ifadə edən “bilüg//belüg” variantlarına rast gəlinmədiyi kimi, “bilək” və “bel” mənasına uyğun yozumu da qondarma təsir bağışlayır” 2 . Sonra isə “yelək” (oxqabı) oxunuş formasının düzgün olduğunu müxtəlif bucaqlardan əsaslandırmağa çalışır. Bu, əsasən, aşağıdakıları əhatə edir: − “...sadaq sözü “ox” mənasını bildirən “sa” sözünə -daq morfeminin əlavəsi ilə düzəlib. “Sa” söz kökü isə həm tarixən,
1 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.125 2 Yenə orada, səh.126-127. |