ƏZİzxan tanriverdi

439

 

güsü sınıq, yayı nazik, - deyərək onu aşağılamaq istəyir. Oğuz igi-

dinin – Bəkil oğlu Əmranın dilindən kafirə ünvanlanmış parçaya 

nəzər salaq:  

 

“...Qara polad uz qılıcum qının toğrar. 

Qarğı talı sügüm nə bəgənməzsən, 

Köksüη dəlüb gögə pırlar. 

Ağca tozlu qatı yayım zari-zari iηlər,  

Sadaqda oxum kişin dilər...” (D-248) 

Bu parçadakı silah adlarının təqdimi də (qılıc→sügü→ 

yay→ox) dediklərimizi, yəni “semantik dinamika məhz “qılıc” 

sözü ilə başlanır” tezisini qüvvətləndirir. Çünki Bəkil oğlu Əmran 

ilk olaraq qınını doğrayan qılıncını, sonra isə zar-zar inləyərək 

oxunu istəyən yayını  və yay kirişini diləyən oxunu tərifləyir 

(əvvəlki səhifələrə bax); 

− Oğuz düşüncəsinə görə, iti qılınc müxənnətin, yaramazın 

əlində olmamalıdır: “Çalub-kəsər uz qılıcı müxənnətlər çalınca, 

çalmasa, yeg!” (D-4). Bu məqamda bir detal yada düşür: Beyrəyi 

qılıncla öldürən Aruz ən müxənnət obraz statusunda çıxış edir: 

“...Aruz qara polad uz qılıcın dartub Beyrəgiη sağ oyluğın çaldı, 

qara qana bulaşdı...” (D-297); 

− döyüş meydanları, daha doğrusu, Oğuz igidlərinin düş-

mənə qalib gəldiyi yerlər məhz “qılıc çalub baş  kəsdigüm” feli 

birləşməsinin  ümumi semantik  yükü kontekstində canlandırılır: 

“...qılıc çalub baş kəsdügim yerləri göstərəyim. Kafər sərhəddinə 

Cızığlara, Ağlağana, Gögcə tağa aluban çlqayın...” (D-126);  

− Oğuz igidi mərddir, cəsurdur, hətta qılıncdan belə qorx-

mur. Qazan xan “Qılıcından saparım yoq!” – deyirsə,  Basat da 

Təpəgözün qınsız qılıncından nəinki qorxur, əksinə, onu ağılla ələ 

keçirir və  Təpəgözü məhz həmin qılıncla öldürür: “Basat qaqıb 

yerindən turı  gəldi. Buğra kimi Dəpəgözi dizi üzərinə çökürdi. 

Dəpəgözüη kəndü qılıcilə boynını urdı...” (D-233-234); 

− “Kitab”da düşmən bayrağının qılıncla yerə salınması 

xüsusi olaraq qabardılır. Burada maraq doğuran  əsas cəhətlərdən 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

440

 

biri budur ki, kafir bayrağını qılıncla vurub yerə salan təkcə Oğuz 

kişiləri deyil, həm də Oğuz qadınlarıdır: “Qazan bəgüη qartaşı ka-

fəriη tuğilə sancağı qılıcladı” (D-64); “Boyı uzun Burla xatun qara 

tuğın kafəriη  qılıcladı, yerə saldı” (D-153). Sonuncu cümlənin 

semantikası  həm də ona görə  dərin və  zəngindir ki, kafirin qara 

bayrağını qılınclayaraq yerə salan Oğuz elinin birinci xanımı, xa-

nımlar xanımı Burla xatundur. Yeri gəlmişkən, Oğuz cəmiyyətin-

də Burla xatun tək deyil. Onun Səyrəyin xatunu, Selcan xatun ki-

mi baş kəsməkdə, qan tökməkdə israrlı olan silahdaşları var. Bu, 

onların dilindən verilmiş cümlələrdə aydın  şəkildə görünür: Səy-

rəyin xatununun dilində: “Şər xəbər gətürəniη başın kəsəm” (D-

261); Selcan xatunun dilində: “...Ğafillücə  səniη    başıη  mən 

kəsəyinmi?” (D-196); 

 − müdriklər müdriki, el ağsaqqalı Dədəm Qorqud sayılıb-

seçilən Oğuz igidlərinin belinə  qılınc bağlayır: “Dədəm Qorqud 

himmət qılıcın belinə bağladı...” (D-236). Bu cümlənin semantik 

yükü belə yozula bilər: Vətən basılmazdır. Çünki onun Dədə 

Qorqud  kimi yol göstərəni, Bəkil kimi düşmənə qan udduran 

igidləri var; 

− xərac kimi göndərilmiş “qılıc” tabe olmamaq, döyüşə ça-

ğırış mənasını ifadə edir ki, bu da əşyavi yazının ən gözəl  nümu-

nələrindən biri kimi səciyyələndirilə bilər: “Toquz tümən  Gürcüs-

tanıη xəracı gəldi; bir at, bir qılıc, bir çomaq gətürdilər” (D-235);  

 “Kitab”ın müqəddiməsində xilafətin dördüncü xəlifəsi 

Əlinin qılınc çalmasına işarə edilir ki, burada da semantik dina-

mika “qılıc çalmaq” ifadəsi ilə başlanır: “Qılıc çaldı, din açdı şahi-

mərdan  Əli görkli//Əlinin oğulları – peyğəmbər nəvalələri” (D-6). 

Sonuncu cümlədəki  ərəb mənşəli “nəvalə” sözünü O.Ş.Gökyay 

bəxşiş, bəhrə, pay anlamlı söz kimi izah edib (İstanbul, 2000, 

səh.262). Zeynalov-Əlizadə  nəşrində “nəvalə” kimi transkripsiya 

olunsa da, “nəvə”  şəklində sadələşdirilib (Bakı, 1988, səh.130). 

Həmin yazılış  şəklini V.V.Bartold da “nəvə” (внук) mənasında 

başa düşüb (göstərilən əsəri, səh.12). Biz isə belə bir qeyd vermi-

şik: “...izahlarda “Kitab”da işlənməyən nəvə, nəticə, quda, bibi 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

441

 

kimi qohumluq bildirən sözlərdən də istifadə olunur” (Dədə sözü 

işığında. Bakı, 2014, səh.58). 

Müqayisə  və qarşılaşdırmalar göstərir ki, Zeynalov-Əliza-

də  nəşrində  ərəb mənşəli “nəvalə” sözünün fars mənşəli “nəvə” 

şəklində sadələşdirilməsi yerinə düşmür və ya bu cür sadələşdir-

məni şərti olaraq qəbul etmək olar; 

 − “Məhəmmədin dini eşqinə  qılıc urdım” (D-277). Bu 

cümlə Oğuz  cəmiyyətinin ikinci şəxsi, nüfuz sahibi Qazan xanın 

dilindən verilib. Nə qədər qəribə görünsə də, bu cümlənin ümumi 

semantik yükü ilə islam dinini sonradan qəbul etmiş azərbaycan-

lılar üçün deyilən “qılınc müsəlmanı” ifadəsi eyni semantik şaxə-

də birləşir. Baxmayaraq ki, həmin misrada başqa xalqlara işarə 

edilir. Həm də bu cür detallar “Kitab”a  sonradan əlavə edilib. 

X.Xəlillinin fikirləri də dediklərimizi təsdiqləyir: “Xilafət haki-

miyyətinin ilk illərindən oğuzlar arasında daha geniş  tərənnüm 

obyektinə çevrilən dastanlardan biri “Dədə Qorqud kitabı” – 

Azərbaycan  oğuznamələri olmuşdur... Azərbaycan oğuznamələri-

nə yüksək xalq məhəbbəti olduğundan dastanlardan İslam dinini 

yaymaq  məqsədi ilə istifadə olunub; oğuznamələrə  İslam  əlavə-

lərinin bir səbəbi də budur”

1

. T.Hacıyev bu cür məsələlərə “Ki-

tab”ın mətni və  İslam dini kontekstində aydınlıq gətirib: “Görü-

nür, həmin  düzəlişlər bu əlavələrin nəticəsidir ki, kilsəni uçurub 

məscid tikirlər, keşişləri öldürüb, əzan verirdilər (bunları dastana 

islamçı əlavəsi saymaq gərəkdir)”

2

. Burada bir  daha  “qılınc mü-

səlmanı” ifadəsinə qayıtmaq lazım gəlir: M.Adilov bu ifadəyə 

müxtəlif bucaqlardan yanaşıb: əvvəlcə diqqəti ərəblərin Azərbay-

canı işğal etməsinə yönəldib: “...Azərbaycan 90 illik mübarizədən 

sonra istila edilərək ərəb xilafətinin tərkibinə qatılmışdı. Əhalinin 

müqaviməti nəticəsində İslam çox ləng yayılırdı. Tarix boyu ərəb-

                                                            

1

 X.Xəlilli. Dədə Qorqud oğuznamələrinin yaranma tarixi və digər oğuznamələrlə 

paralellərin dövrü və səbəbləri. Bakı, 2007, səh.31. 

2

 T.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: tariximizin ilk yazılı dərsliyi. Bakı, 2014, 

səh.50. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

442

 

lərə və onların dininə qarşı çıxışlar baş vermişdir”. Sonra isə  fik-

rini müxtəlif bədii  əsərlərdən gətirdiyi  nümunələrlə gücləndirib. 

Məsələn, Ə.Haqverdiyevin “İt oyunu” hekayəsindən belə bir parça 

təqdim edib: “Mən N.qəzasının pristavı idim. Qılıncımın dalı da 

kəsirdi, qabağı da. Bir gün adam döydürməsə idim, gecə yata bil-

mirdim.  Əvvələn, bu yerin camaatına  qılınc müsəlmanları de-

yərlər. Bunların ki, bellərindən  bir gün dəyənək əskik oldu, qu-

durub yollarından çıxarlar”

1

; 

− “Kitab”da obrazlılığın fonetik, leksik və qrammatik sə-

viyyələrdə  təzahüründə “qılıc” sözünün assosiativliyi, məntiqi 

mərkəz funksiyasında çıxış etməsi qabarıq  şəkildə görünür. 

Faktlara müraciət edək:  

− obrazlılığın fonetik səviyyədə təzahüründə: heç şübhə-

siz ki, burada “q” səsi ilə başlayan “qılıc” sözünə görə alliterasiya-

dan bəhs  etmək lazım gəlir. “Kitab”ın dilində ahəngdarlıq yara-

dan belə alliterasiyalar isə kifayət qədərdir: “Qara polat uz qılıcın 

belinə quşandı” (D-31) – qara, qılıc, quşanmaq (q-q-q); “Qara po-

lat  uz qılıcum qının toğrar” (D-248) – qara, qılıc, qın (q-q-q); 

“Oğul da qılıc quşanur baba ğeyrətiçün” (D-131) – qılıc, quşan-

maq,  ğeyrət (q-q-ğ); “Qara qılıcın quşandı” (D-148) – qara, qılıc, 

quşanmaq (q-q-q). Qılıncla  silahlanmaq mənası ifadə olunmuş bu 

cümlədə hər üç söz  “q” səsi ilə başlanır, hər üç söz qalın saitlidir 

ki, bu da assonans yaradır.  Ən  əsası isə  həmin cümlədəki alli-

terasiya da, assonans da məhz “qılıc” sözünün assosiativliyi ilə 

yaradılıb;  

− obrazlılığın leksik səviyyədə  təzahüründə: “Kitab”ın 

dilindəki bir sıra epitet, təşbeh və mübaliğələrin tərkibində “qılıc” 

sözünün həlledici fiqur kimi çıxış etdiyi aydın  şəkildə görünür. 

Məsələn, epitetlərdə: qara polat uz qılıc... Qara polat uz qılıcım 

əlümə alayınmı?” (D-13); yüzi dönməz qılıc. “Yüzi dönməz qılı-

cum ələ aldım” (D-277); çalub-kəsər uz qılıc. “Çalub-kəsər uz qı-

lıcı müxənnətlər çalınca, çalmasa yeg!” (D-4);  gög polad (burada 

                                                            

1

 M.Adilov. Niyə belə deyirik. Bakı, 1982, səh.107. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

443

 

“qılıc” sözü ellipsisə  uğrayıb). “Yanındağı gög poladıηı maηa 

vergil, yigit!” (D-149). Buradakı “gög polad” epitetinin semantik 

yükünü müxtəlif mənbələr, xüsusən də M.Kaşğarinin “Divan”ı 

kontekstində    araşdırmış B.Abdulla maraqlı mülahizələr irəli 

sürür: “...Bu böyük bilgin (M.Kaşğari – Ə.T.) “Göy dəmir geri 

durmaz” atalar sözünü “Göy dəmir boş durmaz” anlamında, yəni 

“Toxunduğu hər şeyi kəsir” tək açıqlamış və demişdir ki, bu atalar 

sözünün ifadə etdiyi başqa bir anlam daha vardır: Qırğız, Yabaku, 

Qıpçaq kimi başqa boyların xalqı aralarında bir şey üzərinə and 

içdikləri və ya sözləşdikləri zaman dəmirə sayğı göstərmək üçün 

qılıncı qınlarından çıxarırlar. Və yanlamasına olaraq önlərinə qo-

yarlar. Bundan sonra da qılınc üzərinə belə and edərlər: “Bu göy 

girsin, qızıl çıxsın. Bunun  da mənası: “Əgər sən sözündə durmaz-

san, bu göy rəngdəki qılınc  sənin qanına bulanaraq qızıl çıxsın və 

səndən öcünü alsın. Çünki türklər dəmiri ulu və qutsal  sayırlar”

1

. 

M.Kaşğarinin “Divan”ına istinadən söylənmiş bu fikirlər “Ki-

tab”ın dilindəki “qılıcına toğranmaq” andına da aid edilə bilər. Be-

lə ki, “Divan”dakı “Bu göy girsin, qızıl çıxsın” andı ilə “Ki-

tab”dakı “qılıcına toğranmaq” ifadəsi eyni semantik şaxədə birlə-

şir. Təşbehlərdə:  başı tob kibi yerə düşmək. “...qara polat uz qılıcı 

əηsəsinə eylə çaldı kim, başı tob kibi yerə düşdi” (D-211); başı top 

kibi  kəsilmək. “Ol gün bir qiyamət savaş oldı, meydan tolu baş 

oldı; başlar kəsildi top kibi” (D-63); mübaliğələrdə. qılıncla qılını 

kəsə bilməmək. “Qara polad uz qılıclar  kəsən  qılını kəsdirmədi” 

(D-221). Bu cümlədə mübaliğə ilə yanaşı, “q” səsinin alliterasiya-

sı da müşahidə olunur: qara, qılıc, qıl (q-q-q). Daha doğrusu, 

həmin cümlədə alliterasiya ilə mübaliğə sintez şəklindədir. Bu da, 

qeyd etdiyimiz kimi, məhz “qılıc” sözünün assosiativliyi ilə 

reallaşdırılıb...; 

−  obrazlılığın qrammatik səviyyədə  təzahüründə: “Ki-

tab”ın dilindəki bir sıra cümlə modellərində “qılıcla” sözünün el-

lipsisə uğrayaraq işləndiyi aydın şəkildə görünür: “Baş kəsmədiη, 

                                                            

1

 B.Abdulla. “Kitabi-Dədə Qorqud”da rəng simvolikası. Bakı, 2004, səh.117-118. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

444

 

qan tökmədiη” (D-125) tipli cümlələrdə “qılıcla” sözü işlənməsə 

də, asanlıqla bərpa oluna bilir (əvvəlki səhifələrə bax). Müqayisə 

və qarşılaşdırmalar onu deməyə  əsas verir ki, belə cümlələrdə 

obrazlılığın qüvvətləndirilməsi həm də ellipsisə uğramış “qılıcla” 

sözü ilə bağlıdır; hər şeydən əvvəl, şifahi ədəbiyyat nümunəsi olan 

“Kitab”ın dilində inversiya ilə işlənmənin üstün mövqedə görün-

məsi təbii qarşılanır.  Əslində, bu tip əsərlərdə inversiyadan şərti 

olaraq bəhs etmək lazımdır. Bu mənada burada cəmi bir nümunə 

təqdim etməklə kifayətlənmək olar: “Çal qılıcıη, xanım Qazan, 

yetdim!” – dedi” (D-151). Bu cümlədəki “çal qılıcıη” ifadəsinin 

inversiya ilə işlənməsini də şərti olaraq qeyd edirik. 

Yuxarıda təqdim etdiklərimiz “qılıc” sözünün “Kitab”ın 

poetik strukturunda xüsusi rola malik olduğunu müxtəlif bucaqlar-

dan təsdiqləyir. Amma bu heç də o demək deyil ki, “Kitab”dakı 

“qılıc” sözünün bütün tərəflərinə işıq sala bildik. “Kitab”ın  sirli-

sehirli dünyasında “qılıc” sözü və onun assosiativliyi ilə işlənmiş 

dil vahidlərində gizli məqamlar, heç şübhəsiz ki, var. Yəqin ki, bu 

mövzuya yenidən qayıtmalı olacağıq... Burada yekun olaraq 

sonrakı dövr ədəbiyyatımızda tərkibində “qılıc” (qılınc) sözü 

işlənmiş bəzi nümunələri təqdim  etməklə kifayətlənirik: 

“Oğuznamə”də: 

Qılıc yarası önəlür, dil yarası önəlməz. 

Q.Bürhanəddinin “Divan”ında: 

 ...Qanda əgri var isə tutmağıl dəq. 

Saiqə, qoç qılıcı toğrar isə. 

İ.Nəsiminin “Divan”ında: 

Gəhi müflis olub gülxanə düşmüş, 

Gəhi qüdrət qılıcını çaladur. 

M.Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasında: 

Səyyarədən aldı mehr meydan, 

Çaldı qılıcın, götürdü qalxan. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

445

 

“Koroğlu” dastanında: 

Qoyun bədöylər kişnəsin, 

Misri qılınclar işləsin, 

Kimi tənab qılınclasın! 

Kimimiz düşman üstünə. 

İraq türkmanlarının “Arzu-Qənbər” dastanında: 

Düşmən gəldi tabır-tabır düzüldü, 

Alnımıza qara yazı yazıldı,  

Tifəg icad oldu, mərdlik pozuldu,  

Əgri qılınc qında paslanmalıdı. 

Qazax xalqının “Qrak-Mamay” eposunda:  

Tört jasına kelqende, 

Beline kılış bayladı... 

S.Vurğunun  “Ala gözlər” şeirində:  

Yenə  qılıncını çəkdi üstümə: 

Qurbanı olduğum o ala gözlər... 

M.Müşfiqin “Məbədlər çökərkən” şeirində:  

İnsanların başı qalmaqaldadır, 

“Əcəl qılıncları çalhaçaldadır...” 

Giya Paçxataşvılının şeirlərində:  

Qılınc tuş oldu qına, 

Ellər döndü qaçqına. 

Saç yolmaqla iş aşmaz 

Qına, özünü qına. 

Bu nümunələrdə “qılınc” sözünün semantik yükü, rənga-

rəng məna çalarları qabarıq şəkildə görünür. Bu da o deməkdir ki, 

“qılınc” sözü təkcə “Kitab” yox, ümumən  ədəbiyyatımızdakı 

poetik siqlətli vahidlərdəndir. 

Yay.  Heç  şübhəsiz ki, burada  ilk olaraq fəsil anlamlı 

“yay”la silah anlamlı “yay” sözünün işlənmə məqamlarına diqqət 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

446

 

yetirmək lazımdır.  Faktlara müraciət edək. “Kitab”da fəsil anlam-

lı “yay” sözü yalnız düzəltmə sözlər daxilində müşahidə olunur. 

Bu tip sözlər isə, əsasən, bunları əhatə edir: yayla (yaylaq). “Oğuz 

bir gün yaylaya köçdi (D-214); yaylaq (dağ yeri). “Qarşu yatan 

qara tağı sorar olsam, yaylaq kimüη?”  (D-102); yaylamaq (yay  

günlərini keçirmək). “Qarşu yatan qara tağlar istər olsa, el yaylar” 

(D-145);  yaylam (yaylaq yeri). “Yaylamında Oğuz elinin qondur-

madı” (D-221). 

Müqayisə və qarşılaşdırmalar “Kitab”ın poetik strukturun-

da fəsil anlamlı “yay” deyil, silah anlamlı “yay” (ox atmaq üçün 

yarımdairə  şəklində  əyilib ucları tarım iplə birləşdirilmiş ibtidai 

silah) sözünün intensiv şəkildə işləndiyini qabarıq şəkildə göstərir. 

Faktlara müraciət edək: “yay” daha çox sadə söz  formasında iş-

lənib: “Bir ağ tozlu qatı  yay aldılar” (D-70); “Mərə Beyrəgiη yayı 

vardır, gətüriη!” (D-108); yayı olan,  yay daşıyan anlamlı “yaylı” 

düzəltmə    sifətinin tərkibində müşahidə olunur: yaylı. “... dəmür 

yaylı  Qıpçaq Məlikə qan qusdıran...” (D-60); bir sıra ifadələrin 

tərkibində  tərəflərdən biri kimi çıxış edir: yay çəkmək.  Əlbəttə, 

“yay” ox atmaq üçün çəkilir. Bu mənada “yay çəkmək” assosiativ 

olaraq “ox atmaq” ifadəsini yada salır. Bu ifadələr “Kitab”ın 

dilində  də  məhz ardıcıl  şəkildə  işlənib: “Yay çəkmədüη, ox 

atmadıη” (D-125). Şübhəsiz ki, başqa cür ola da bilməz. Ancaq bu 

da var ki, bəzən ikinciyə görə (ox atmaq) birincinin (yay çəkmək) 

ellipsisə  uğramasına təsadüf olunur: “Babam at səgirdişimə baq-

sun, qıvansun; ox atışıma baqsun, güvənsün; qılıc çalışıma baq-

sun, sevinsin!” (D-22). Bu cümlədə ellipsisə uğramış “yay” çəkişi-

mə” (yay çəkməyimə) ifadəsinin yeri açıq-aydın görünür, həm də 

asanlıqla bərpa oluna bilir. Bəzən isə hər iki ifadənin inversiya ilə 

işlənərək obrazlılıq yaratması müşahidə olunur: çəkəyim yayı, 

atayım oxı. “Andan Beyrək aydır: “Bəglər, sizüη eşqiηizə çəkəyim 

yayı,  atayım oxı”, - dedi” (D-109). Bu cür inversiya ilə Beyrəyin 

ən gərgin, ən dramatik anları obrazlı şəkildə canlandırılıb. Sintak-

tik bütövdəki “Beyrək yayı gördigində yoldaşların andı, ağladı” 

(D-108) cümləsi də Beyrəyin gərgin, sarsıntılı anlar yaşadığını 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

447

 

açıq-aydın  şəkildə göstərir. Beyrəyin gərgin anları isə  məhz oxla 

üzüyü vurub, paraladıqdan sonra qurtarır: “Beyrək oqla yüzügi 

urdı, paraladı. Oğuz bəgləri bunı göricək  əl-ələ çaldılar, gülüşdi-

lər” (D-109). Burada yekun olaraq onu da qeyd edək ki, müasir di-

limizdəki “ “açaram sandığı, tökərəm pambığı” ifadəsi formasına 

görə “Kitab”ın dilindəki “çəkəyim yayı, atayım oxu” (çəkim yayı, 

atım oxu) ifadəsi ilə səsləşir. yay tartışmaq  (qarşılıqlı olaraq yay 

çəkmək, bir-birinə ox atmaq). Bu ifadə “Kitab”ın dilində cəmi bir 

dəfə işlənib: “Ağca tozlu qatı yaylar tartışaydıq//Ağ yeləklü ötkün 

oxlar atışaydıq” (D-249); yay söykənmək (yaya söykənmək: adlıq 

halda işlənmiş “yay” sözü yönlük hal mövqeyində  çıxış edib). 

“Oğlı Uruz qarşusında yay söykənib turtardı” (D-123). Zeynalov-

Əlizadə  nəşrində  həmin söz təşbeh kimi sadələşdirilib: yay kimi 

söykənmək. “Oğlu Uruz qarşısında yay kimi söykənib durmuşdu” 

(Bakı, 1988, səh.166). O.Ş.Gökyay isə “yaya dayanmaq” mənasın-

da  izah  edib  (İstanbul, 2000, səh.308). Fikrimizcə, “yay söykən-

mək” ifadəsi həm də ayıq-sayıq dayanmaq, veriləcək  əmrə tam 

hazır olmaq mənasında yozula bilər;  yay dayanmaq. “Bayındır 

xanıη qarşusında oğlı Qarabudaq yay tayanub turmışdı”. Drezden 

nüsxəsinin 67-ci səhifəsindəki “ېاٻ” yazılış  şəklini O.Ş.Gökyay 

“yayın”, H.Araslı “bay”, M.Ergin “yay, Zeynalov-Əlizadə “bay”, 

S.Əlizadə “bay” şəklində transkripsiya edib:  

V.V.Bartold “yaya söykənmək” (опираяс  на  лук) məna-

sında başa düşüb (səh.49).  Maraqlıdır ki, Drezden nüsxəsinin 

123-cü səhifəsində eynilə  təkrarlanan həmin yazılış  şəkli Zey-

nalov-Əlizadə  nəşrində “yay” kimi transkripsiya edilib (Bakı, 

1988, səh.68). Bu da səbəbsiz  deyil. Belə ki, “yay” sözündən 

sonra işlənmiş çoxmənalı “söykənmək” felinin semantikası  “ېاٻ” 

yazılış şəklini “bay” formasında transkripsiya etməyə imkan ver-

mir. Burada assosiativ olaraq “söykənmək” feli ilə eyni semantik 

şaxədə birləşən, onun sinonimi kimi çıxış edən “dayanmaq” feli 

yada düşür. Bu məqamda o da vurğulanmalıdır ki, V.V.Bartold 

Drezden nüsxəsinin təkcə 67-ci yox, həm də 123-cü səhifəsindəki 

yazılış  şəklini (yuxarıdakı yazılış  şəkilləri nəzərdə tutulur) məhz 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

448

 

“yaya söykənmək mənasında başa düşüb (səh.32). Həmin ifadələ-

rin səciyyəvi cəhətlərini belə ümumiləşdirmək olar: “yay söykə-

nib” və “tayanub” ifadələri eyni sintaktik mühitlə bağlı olaraq işlə-

dilib. Daha dəqiqi, bunlardan birincisi (yay söykənib) “Bir gün 

Ulaş oğlı Qazan bəg yerindən turmışdı” (D-122) cümləsi ilə baş-

lanan sintaktik bütövdə  işlənibsə, ikincisi də “Qam Ğan oğlı xan 

Bayındır yerindən turmışdı” (D-67) cümləsi ilə başlanan sintaktik 

bütövdə işlənib; hər ikisi feli birləşmədir; hər ikisində ikinci tərəf 

eyni feli bağlama  şəkilçisini qəbul edib (-ib, -ub); hər  iki feil 

(söykənmək, tayanmaq ) eyni semantik yuvaya daxil ola bilir, 

daha doğrusu, biri digərinin sinonimi kimi işlənə bilir; hər iki bir-

ləşmənin birinci tərəfində silah anlamlı “yay” sözü asılı tərəf kimi 

çıxış edib; hər iki birləşmədən sonra işlənmiş feil (feli xəbər) keç-

miş zamanın ikinci dərəcəli morfoloji göstəricisini qəbul edib: 

tur+ar+dı; tur+muş+dı... Deməli, “yay söykənib” feli bağlamasına 

aid söylədiyimiz yozum (ayıq-sayıq dayanmaq, əmrə hazır ol-

maq...) “yay tayanıb” feli bağlamasına  da şamil edilə bilər. T.Ha-

cıyevin söylədikləri də dediklərimizi  qüvvətləndirir: “Bayındır 

xanın qarşısında Qaragünə oğlı Qarabudaq yay  dayanıb durmuş-

dı”. İgidin duruşu yaya bənzədilir; qəhrəman yay kimi çəkilməyə, 

atılmağa – buyruğa,  şücaət göstərməyə hazırdır”

1

;  yayı zari-zari 

inləmək. “Ağca tozlu qatı yayım zari-zari iηlər” (D-248). Bu mis-

radakı metaforanın səciyyəvi cəhətlərindən əvvəlki səhifələrdə ge-

niş  şəkildə  bəhs etdiyimiz üçün burada yalnız bir cəhəti qeyd 

etməklə kifayətlənirik:  bu cür metaforalarda at belində sağına-

soluna iki qoşa yay çəkərək düşməni lərzəyə salan türk ərənlərinin 

ruhu yaşayır;  yay qurmaq (yayı hazırlamaq). “Bəkil nə yay 

qurardı, nə ox atardı” (D-237); sağına-soluna eki qoşa yay çək-

mək (yay çəkməkdə mahir, igidlikdə tayı-bərabəri olmamaq). 

“Sağına-soluna eki qoşa yay çəkərdi” (D-173). “Kitab”ın dilində 

bu ifadə cəmi bir dəfə Selcan xatunla bağlı işlədilib; qurulu yaya 

bənzəmək (gözəlin qaşını yayın əyriliyinə bənzətmə; hamını hey-

                                                            

1

 T.Hacıyev. Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil. Bakı, 1979, səh.27. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası