F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

İlkin və  təkrar qruplar. Fərdlər arasındakı qarşılıqlı münasibətlərin fərqi  ən çox ilkin və ikinci qrupda 
özünü büruzə verir. İlkin qruplarda qrupun hər bir üzvü başqa bir üzvü şəxsiyyət və  fərd kimi görür. Belə bir 
görümün nailiyyəti intimliyin, şəxsiyyət təcrübəsinin bir çox elementlərini yaradan sosial münasibətlər vasitəsilə 
baş verir. Ailə qruplarında onların üzvləri çalışırlar ki, sosial münasibətləri qeyri-formal və mülayim etsinlər. Onlar 
bir-birini, ilk növbədə,  şəxsiyyət kimi maraqlandırır, ümumi ümid və hisslərə malikdirlər və ünsiyyət zamanı öz 
tələbatlarını tamamilə ödəyirlər. Təkrar qruplarda sosial münasibətlər şəxssiz, birtərəfli və utilitar xarakter daşıyır. 
Burada başqa üzvlərlə  şəxsi dostluq münasibətləri vacib deyil, lakin sosial rollar bunu tələb etdiyi üçün bütün 
kontaktlar fəaldır. 
«İlkin» və «təkrar» qruplar terminləri qrupşəkilli qarşılıqlı  əlaqələrin növlərini mövcud qrupun başqa 
qruplar sistemində əhəmiyyətinin göstəricilərindən daha yaxşı xarakterizə edirlər. İlkin qrup obyektiv məqsədlərin 
ifadəsi kimi, məsələn, istehsalatda özünü göstərə bilər. Lakin o, qrup 
[124 - 125]
 üzvlərinin qarşılıqlı insani 
münasibətlərini, emosional təminatını daha çox ödəyə bilər, nəinki geyimi və yaxud istehsalat məhsullarının 
faydalılığını. Təkrar qrup isə qarşılıqlı dostluq münasibətləri şəraitində fəaliyyət göstərməsi keyfiyyəti ilə fərqlənir, 
lakin onun mövcudluğunun əsas prinsipi spesifık funksiyaları yerinə yetirə bilməsidir. Beləliklə, ilkin qrup həmişə 
qrup üzvləri arasındakı qarşılıqlı əlaqəyə, təkrar qrup isə məqsədə əsaslanır. 
Referent qrup - ya real qrup, ya da şərti qrupdur. Burada fərd özünü nümunə ilə öz davranışını  və 
özünüqiymətləndirməni  əlaqələndirir. Bəzən referent qrupla inqrup uyğun ola bilər. Məsələn, yeniyetmə öz 
komandasına müəllimlərinin düşündüyündən də artıq dərəcədə istinad edir. Altqrup da həmçinin referent ola bilər. 
Altqruplar fərdlər tərəfındən adətən stereotip kimi qavranılır. Hansısa bir qrupun hərəkətini 
qiymətləndirərkən çox vaxt arzularımızdan  əlavə qrupun hər bir fərdinə, bizim zənnimizcə, qrupu bütövlükdə 
xarakterizə edən bəzi cizgiləri aid edirik. Məsələn, belə bir fikir mövcuddur ki, guya bütün zəncilər avropoid 
irqindən olan adamlardan daha ehtiraslıdırlar (hərçənd əslində belə deyil), bütün fransızlar - yüngül xasiyyətlidirlər, 
ingilislər - özlərinə qapılan və dinməzdirlər. Stereotip pozitiv (xeyirxahlıq, cəsarətlilik), neqativ (prinsipsizlik, 
qorxaqlıq) və qarışıq (almanlar intizamlı olsalar da, qəddardırlar, azərbaycanlılar qonaqpərvər olsalar da, 
unutqandırlar) ola bilər. Bir dəfə yaranan stereotip (fərdi fərqlər nəzərə alınmadan) müvafiq altqrupun bütün 
üzvlərinə şamil edilir. Sosial stereotiplərin yaranma mexanizmi tam tədqiq olunmayıbdır. 
Stereotiplər daim yaranır, dəyişilir və yox olur; bütün bunlar sosial qrupun üzvləri üçün vacibdir. Onların 
köməkliyi ilə bizi əhatə edən altqruplar haqqında yığcam və lakonik məlumat əldə edirik. 
Belə  məlumat bizim digər qruplara münasibətimizi müəyyənləşdirir,  əhatəmizdə olan qruplarsa altqrupun 
nümayəndələri 
[125 - 126]
 ilə ünsiyyətdə davranış  xəttini müəyyən etməyə imkan yaradır.  İnsanlar stereotipləri 
şəxsiyyətin  əsas cizgilərinə nisbətən daha tez qəbul edirlər. Beləliklə, altqrupda yalnız bəzi  şəxsiyyətlər qrupun 
normativ və müqayisə referent funksiyalarını tam ayırd edə bilirlər, stereotiplər isə bir çox kəskin və incə 
mülahizənin nəticəsi kimi meydana çıxırlar.