Falsafa asoslari

2. Tushunchalar o‘rtasida munosabatlar
Avval ko‘rib o‘tganimizdek, tushunchalar hajmiga ko‘ra bir- 
biridan farq qiladi. Ba’zilarining hajmi keng, boshqalariniki tor, 
ba’zilarining hajmi boshqalarining hajmiga kiradi va h.k. Shu­
ningdek, mazmuniga ko‘ra bir-biriga yaqin bolgan («talaba» va 
«hunarmand») yoki juda uzoq bolgan («qalam» va «tog‘») tu­
shunchalar ham bor. Mazmuni biror umumiylikka ega bolgan 
tushunchalarni o‘zaro taqqoslash mumkin, mazmuni bir-birdan
1 Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida. /O ‘zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlari to‘plami, 2016-y., 34-son, 426-modda; 2017-y., 24-son, 487-modda.
214

---

uzoq bolgan tushunchalarni esa taqqoslab bolmaydi. Aytish 
mumkinki, ba’zi tushunchalar mazmuni va hajmiga k o la yaqin 
bolsa, boshqalari uzoq boladi.
Umumiy belgilarga ega bolgan, mazmuni va hajmi jihati- 
dan bir-biriga yaqin turgan tushunchalarga 
taqqoslanadigan tu­
shunchalar 
deyiladi. Masalan, «kvadrat» va «romb», «muhandis» 
va «olim» tushunchalari ana shunday taqqoslanadigan tushuncha­
lar hisoblanadi.
Bir-biri bilan uzoq aloqada bolgan, ko‘p hollarda moddiy 
yoki ideal bolishdan boshqa umumiy belgiga ega bolmagan 
predmetlarni aks ettiruvchi tushunchalar 
taqqoslanmaydigan
tushunchalardir. 
«Planeta» va «daraxt», «baxt» va «non» tu­
shunchalari 
taqqoslanmaydigan 
tushunchalar 
hisoblanadi. 
Taqqoslanmaydigan tushunchalarni taqqoslash albatta fikrning 
xato bolishiga, noto‘g‘ri xulosalarga olib keladi. Noto‘g‘ri, xato 
fikr xatti-harakatlarning ham noto‘g‘ri bolishiga sabab boladi. 
Masalan, «baxt» va «qimmatbaho taqinchoq» tushunchalari- 
ni taqqoslab bolmaydi. Shuning uchun insonning baxtli yoki 
baxtsiz bolishi uning qimmatbaho taqinchoqqa ega ekanligiga 
bogliq emas.
Mantiqda faqat taqqoslanadigan tushunchalar o‘rtasidagi 
mantiqiy munosabatlar o‘rganiladi. Taqqoslanadigan tushuncha­
lar hajm jihatidan siglshadigan va siglshmaydigan boladi. Hajmi 
umumiy elementlarga ega bolgan tushunchalar