11
(notiqlik san'ati) fanlari sistemalashgan, ya'ni fan sifatida tizimga tushirilgan edi. Chunki o‘sha
davrda qo‘shinni, mamlakatni va odamlarni boshqarish uchun siyosat va nutq madaniyati
sirlarini bilish katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Ammo o‘sha davrlarda falsafaning
qonunlari,
kategoriyalari va asosiy tayanch tushunchalari
muayyan tizimga tushirilmagan, izchil bayon
qilingan bilimlar sistemasi sifatida shakllantirilmagan edi. Hatto Yunonistonning mashhur olimi
va mutafakkiri Suqrotni ham ana shunday, hali go‘yoki shakllanmagan fan bilan shug‘ullangani
va yoshlarni bu ilm yo‘liga boshlab, ularning noto‘g‘ri tarbiyasiga sabab bo‘lganlikda ayblagan
ham edilar. Bu hol Suqrotning buyuk shogirdi Arastuning mazkur fanni aniq sistema tarzida
ifodalashga kirishishi uchun turtki bo‘lgan. Olim falsafaning qonun va kategoriyalarini birinchi
marta sistemalashtirgan, ta'riflagan va falsafani fan darajasiga ko‘targan. O‘sha davrdan boshlab
falsafa o‘z qonunlari, tamoyillari, kategorial tushunchalariga ega bo‘lgan fanga aylangan.
Sharqda bu masalaga Forobiy, Beruniy va ibn Sinolar ham katta ahamiyat berganlar.
XVII-XIX
asrlarga kelib, falsafiy kategoriyalar tahlilida yangi davr vujudga keldi.
Xususan, I. Kant qarashlarida kategoriyalar «sifat» (reallik, inkor, chegaralash), «miqdor»
(birlik, ko‘plik, yaxlitlik), «munosabat» (substansiya va xususiyat, sabab va harakat, o‘zaro
ta'sir), «modallik» (imkoniyat va imkoniyatsizlik, voqyelik va novoqyelik, zaruriyat va tasodif)
tarzida izohlangan. Kantdan farqli o‘laroq, Hyegel esa mantiqiy kategoriyalarni: «borliq» (sifat,
miqdor, me'yor), «mohiyat» (asos, hodisa, mavjudlik), «tushuncha» (ob'ektiv, sub'ektiv, absolyut
g‘oya) tarzida izohlagan.
Falsafa fanining kategoriyalari haqidagi turli qarashlarni umumlashtirib aytganda, ularning
mantiqiy tushunchalar sifatidagi quyidagi tavsiflari bor: 1) ob'ektiv voqyelikning in'ikosi; 2)
narsa va hodisalarning o‘zaro bog‘lanish va aloqadorligini mantiqiy
umumlashtiruvchi bilish
usuli; 3) narsa va hodisalarning rivojlanishi bilan o‘zgarib turuvchi mantiqiy tushuncha; 4)
borliqning mavjudligidan kelib chiqadigan tarixiy — mantiqiy bilish darajalaridan biri.
Ko‘pchilik mutaxassislar kategoriyalar olam,
undagi narsa va voqyealar, ularning asosiy va
takrorlanib turuvchi aloqadorligini ifodalaydigan keng mazmundagi tushunchalardir, degan
fikrga qo‘shiladilar. Bu ma'noda borliq, voqyelik, harakat, makon, zamon, miqdor, sifat va
boshqalar falsafaning ana shunday kategoriyalaridir.
Falsafada o‘z xususiyatlariga ko‘ra,
«juft kategoriyalar» deb ataladigan; umumiy
bog‘lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalovchi tushunchalar ham bor. Ular narsa va
hodisalarning muayyan yo‘nalishdagi eng muhim, zaruriy, nisbatan barqaror, davriy takrorlanib
turuvchi bog‘lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalaydi.
Falsafa kategoriyalari
mazmunidagi ichki birlik, bog‘lanish, aloqadorlik va munosabatlarning yaxlitligi bilish
jarayonining uzluksizligini ta'minlaydigan umumiy qonuniyat tarzida vujudga kelgan.