Fanidan O’quv-uslubiy majmua

Buxgalteriya balansi
3.7-/<

Aktiv	Satr	Hisobot davri		Aktiv	Satr	Hisobot davri
		boshi- ga	oxiri­ga			boshi- ga	oxiri­ga
I. Uzoq muddat- li aktivlar				I O‘z mablag'­lari manbalari
Asosiy vositalar	012	1900	2100	Ustav kapitali	410	2700	2700
Nomoddiy aktivlar	022	760	870	Qo'shilgan kapi­tal	420	150	180
				Rezerv kapital	430	657	690
				Taqsimlaiuna- gan foyda	450	241	779
I bo'lim bo'yi­cha jami	X	2660	2970	I bo'lim bo'yi­cha jami	X	3748	4349
11 Joriy aktivlar				II Majburiyatlar
I/ch zaxiralari	150	245	293	Uzoq muddatli majburiyatlar	490	601	938
Tugallanmagan i/ch	160	833	1031
Debitorlar	210	976	1089
Pul mablag'lari	320	486	'717	Joriy majburi­yatlar	600	851	813
II bo'lim bo'yi­cha jami	X	2540	3130	II bo'lim bo'yi­cha jami	X	1452	1751
Balans aktivi bo'yicha javii	X	5200	6100	Balans passivi bo'yicha jami	X	5200	6100

• 
  mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga;
  
• 
  sho‘ba va tobe korxonalarga;
  

ajratilgan bo'linmalarga;

• 
  kechiktirilgan majburiyatlar;
  

olingan bo’naklar;
sug‘urtalar bo'yicha qarz;
*ta’sischilarga bo'lgan qarzlar;
*mehnat haqi bo'yicha qarzlar;
*bank kreditlari va sh.k.
Yuqorida bayon qilinganlarga asoslanib, buxgalteriya balansining tuzulmasini quyidagicha ifodalash mumkin (3.2-rasm).
Buxgalteriya balansining ushbu tuzulmasi barcha tashkiliy-huqu- qiy shakldagi xo'jalik yurituvchi subyektlar uchun umumiy bo'lib, ulaming xususiyatlariga qarab balans moddalari farq qilishi mumkin. Masalan, savdo korxonalari uchun «Tovarlar», qishloq xo'jalik korxo- nalari uchun «Tugallanmagan ishlab chiqarish», «O'stinlayotgan va boquvdagi chorva mollari» kabi moddalar xosdir.
№5-«Buxgalteriya balansi» nomli BHMSga muvofiq tegishli modda ochib berilishi lozim bo'lsa, lekin hisobot sanasiga unday summa bo'lmasa, ushbu ko'rsatkich o'miga chiziq tortiladi.
Shunday qilib, bayon qilingan talablarga muvofiq tuzilgan buxgalteriya balansi xo'jalik yurituvchi subyektning ma’lum sanaga bo'lgan moliyaviy ahvolini aks ettirishi lozim.Buxgalteriya balansi bozor iqtisodiyoti sharoitida turli axborotdan foydalanuvchilar uchun asosiy manba bo'lib xizmat qiladi. Xo'jalik yurituvchi subyektning balansi, mulkdorlar, menejerlar va boshqaruv bilan bog'liq boshqa shaxslami korxonaning mulkiy holati bilan tanishtiradi.
Balansdan mulkdor nimaga ega ekanligini, ya’ni korxona tasarruf qila oladigan tovar-moddiy zaxiralar va boshqa aktivlar qanday miqdor va sifat nisbatida ekanligini bilish mumkin.

3.2-rasm. Buxgalteriya balansi tuzulmas .
Balansga asosan xo’jalik yurituvchi subyekt uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarini bajara olishi yoki unga moliyaviy qiyin- chiliklar xavf tug‘dirayotganligini aniqlash mumkin.
Balans bo’yicha xo’jalik yurituvchi subyekt moliya-xo’jalik faoli- yatining yakuniy moliyaviy natijasi hisobot davrida xususiy kapitalning o’sishi ko’rinishida aniqlanib, unga muvofiq korxona rahbarlarining ularga ishonib topshirilgan moddiy va moliyaviy resurslami saqlash va ko’paytirish layoqati baholanadi.
Balans ma’lumotlari asosida istalgan xo’jalik yurituvchi subyekt- ning operativ moliyaviy rejasi tuziladi va olingan foydaga muvofiq, pul mablag’lari harakatini nazorat qilish amalga oshiriladi.
Balans ma’lumotlari soliq organlari, kredit muassasalari va davlat boshqaruv organlari tomonidan keng foydalaniladi.
2.Buxgalteriya balanslarining turkumlanishi
Har bir xo’jalik yurituvchi subyekt bozor makonida yuzaga kelgan muayyan vaziyatda aniq maqsadni amalga oshirishi uchun tegishli balans modelini tanlashi va tuzishi talab etiladi.
Shu bois, har xil vaziyatlar uchun buxgalteriya balansining turkumlanishini ko’rib chiqamiz.
Balansning turlari ko’p bo-lib, ular asosan quyidagi belgilari bo’yicha turkumlanadi:

• 
  tuzish manbasi;
  
• 
  mulkchilik shakli;
  
• 
  axborotlar hajmi;
  
• 
  tuzish vaqti;
  
• 
  huquqiy maqomi;
  
• 
  taqdim etilish vaqti;
  
• 
  qayta tashkil etish tartibi;
  
• 
  tuzilish shakli;
  
• 
  soflik darajasi;
  
• 
  faoliyat turi;
  
• 
  tarmoqlar bo’yicha;
  
• 
  tuzish usuli bo’yicha (3.3-rasm).
  

Tuzish manbalariga ko’ra balanslar inventar, daftar va bosh balans\arga bo’linadi.
Inventar balans faqat mablag‘laming inventar ro'yxatidan iborat bo'lib, qisqartirilgan va soddalashtirilgan shaklda tuziladi. Yuridik shaxsning ta’sis hujjatlari bilan tasdiqlangan dastlabki balans bunga misol bo'la oladi. Shuningdek, inventar balans korxonaning tashkiliy- huquqiy shakli o'zgarganida ham tuzilishi miimkin.
Daftar balansi faqat Bosh daftar schotlarining qoldiqlari asosida joriy buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bo'yicha (inventarizatsiya ma’lumotlarisiz) tuziladi.
Bosh balans Bosh daftardagi joriy buxgalteriya hisobi yozuvlari va inventarizatsiya ma’lumotlari bilan tasdiqlanganidan so‘ng tuziladi.
Mulkchilik shakli bo'yicha balanslar xo'jalik yurituvchi subyektlar mablag'laming vujudga kelish manbalari bo'yicha farq qiladi. Masalan, davlat (unitar) korxonalarining balansi; shirkat xo'jaliklarining balansi; xususiy korxonalar balansi; aralash mulkchilik korxonalari (aksiyadorlik jamiyatlari, xo'jalik shirkatlari va b.) balansi; jamoat tashkilotlari balansi va h.k.
Axborotlar hajmi bo'yicha balanslar yakka, yig'ma va umumlashtirilgan (konsolidatsiyalangan) balanslarga bo'linadi. Yakka balans faqat bitta xo'jalik yurituvchi' subyektning moliya-xo‘jalik faoliyati natijalarini aks ettiradi.
Yig'ma balans bir nechta yakka balanslaming moddalarini mos ravishda mexanik jamlash yo‘li bilan tuziladi. Yig'ma balanslaming o'ziga xos turlaridan biri konsolidatsiyalangan balans hisoblanadi.
Umumlashtirilgan (konsolidatsiyalangan) balans yuridik mustaqil, lekin iqtisodiy va moliyaviy jihatdan o'zaro bog'liq korxonalaming balanslarini birlashtirish natijasida hosil bo'ladi. Umumlashtirilgan balans «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonunining 17-moddasi va №8-«Umumlashtirilgan moliyaviy hisobot va sho'ba xo'jalik jamiyat- larida investitsiyalami hisobga olish» nomli BHMSga muvofiq tuziladi.
Tuzish vaqti bo 'yicha balanslar dastlabki, joriy, sanatsiyalanuvchi, tugatish, bo ‘linish va birlashtirish balanslariga bo'linadi.
Dastlabki (tashkiliy) balans faqat bir marta tuzilib, korxonada buxgalteriya hisobini yuritish shundan boshlanadi. U korxona o'z faoliyatini boshlayotgan vaqtda ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga qo'shiladigan ulushlar hajmini bildiradi va korxona ustavi ro'yxatga olinganidan keyin yoki aktivlar (ulushlar) ustav kapitaliga qo'shilga- nidan keyin tuziladi.riy balanslar xo'jalik yurituvchi subyektning butun faoliyat davri davomida belgilangan muddatlarda tuziladi. Ular boshlang'ich (kirish), oraliq va yakunlovchi balanslarga bo'linadi. Boshlang'ich balans yil boshida, yakunlovchi balans esa yil oxirida tuziladi.
Oraliq balanslar yil davomida tuziladi. Oraliq balanslar yakunlovchi balanslardan, birinchidan yakunlovchi balansga undagi moddalami ochib beruvchi bir qancha hisobot shakllari ilova qilinishi bilan farq qiladi. Ikkinchidan, oraliq balanslar, qoidaga ko'ra, faqat joriy hisob ma’lumotlari asosida tuziladi. Yakunlovchi balansni tuzishdan oldin esa to'liq inventarizatsiya tuzilib, uning natijalari ham balansga ta’sir ko'rsatadi va yakunlovchi balans aniq tuzilishiga erishiladi.
Sanatsiyalovchi balanslar xo'jalik yurituvchi subyekt bankrot bo'lishiga yaqinlashgan vaqtda tuziladi. Bunday sharoitlarda xo'jalik yurituvchi subyekt o'zini bankrot deb e’lon qilishi yoki kreditorlar bilan qarzlar bo'yicha to'lovlami uzaytirishga shartnoma tuzishi zarur bo'ladi. Ammo kreditorlar ko'rgan zararlari qanchalik katta ekanligi va kel- gusida ulami qoplashga umid borligini bilishlari zarur. Sanatsiyalovchi balans auditor yordamida, xo'jalik yurituvchi subyektdagi haqiqiy holatni baholash maqsadida, hisobot davri tugamasdan oldin tuziladi.
Tugatish balansi xo'jalik yurituvchi subyekt tugatilayotganda tuziladi. U boshqa balanslardan o'z moddalarining hisob (dastlabki yoki tiklanish) qiymati bo'yicha emas, balki tugatilish paytida har bir aktivning sotish mumkin bo'lgan bahoda baholanishi bilan tubdan farq qiladi. «Noumid qarzlar», «Zararlar», «Kelgusi davr daromadlari» va «Kelgusi davr xarajatlari» moddalari tugatish balansiga kiritilmasligi mumkin. Ammo gudvill, patent va savdo belgilari qiymati kabi yangi moddalar paydo bo'lishi mumkin. Tugatish davri boshidan barcha o'z mablag'lari maxsus ochiladigan «Tugatish» schotida hisobga olinib, unda keyinchalik mulkiy moddalar va xo'jalik yurituvchi subyektni tugatish xarajatlari o'rtasidagi farq ko'rsatiladi.
Bo ‘linish balansi yirik korxonani bir qancha mayda korxonalarga bo'lish, bitta yoki bir nechta bo'linmalami boshqa korxonaga berish paytida tuzilib, so'nggi holatda balans о 'tkazish balansi deb ham ataladi.
Birlashtirish balansi bir nechta korxonalar bittaga birlashganida tuziladi.
Huquqiy maqomi bo'yicha buxgalteriya balanslari quyidagicha:
Z yuridik shaxslar balansi;
•f alohida bo ‘linmalar balanslari.
Yuridik shaxslar balansi yuridik shaxs maqomiga ega xo'jalik yurituvchi subyektlar tomonidan tuziladi. Ulaming maqomi 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 39-moddasida belgilangan. Unga muvofiq: «O'z mulkida, xo'jalikyuritishida yoki operativ boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo ‘Igan hamda о 'z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, о 'z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo 'la oladigan va ulami amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da 'vogar va javobgar bo 'la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi»⁷.
Yuridik shaxslar mustaqil balans yoki smetaga ega bo'lishlari kerak».
Alohida bo'linmalar balansi korxonaning yuridik shaxs maqomiga ega bo'lmagan, alohida tarkibiy bo'linmalari (sexlar, bo'limlar va b.) tomonidan tuziladi. Yuridik shaxslar va ichki xo'jalik bo'linmalari balanslari o'rtasidagi bog'liqlik ichki hisoblashuv schotlari tizimi orqali amalga oshiriladi.
Taqdim etish davri bo ‘yicha quyidagi balans turlari mavjud: kirish balansi, davriy balans va yakuniy balans.
Kirish balansi xo'jalik yurituvchi subyektning yuridik shaxs maqomiga ega bo'lishi, ya’ni uning davlat ro'yxatidan o'tkazilishi bilan bevosita bog'liq. ..
Davriy balanslar har bir hisobot davri (oy, chorak, yarim yil, 9 oy) bo'yicha tuziladi.
Yakuniy balanslar hisobot yili yakuni bo'yicha taqdim etiladi. Bir vaqtning o'zida ular keyingi hisobot yilining boshiga kirish balansi bo'lib, shu bilan birga buxgalteriya hisobining asosiy tamoyillaridan biri - uzluksizlik, ya’ni faoliyati uzluksiz korxona tamoyilini bildiradi.
Qayta tashkil etish tartibi bo 'yicha buxgalteriya balanslari muayyan korxonaning hayot sikliga qaratilgan bo'lib, uning maqomi O'zR FKning 49-moddasida ochib berilgan va qo'shib yuborish, qo'shib olish, bo'lish, ajratib chiqarish va o'zgartirish kabi qayta tashkil etish turlarini o'z ichiga oladi.
Masalan, «qo'shib olish shaklida qayta tashkil etish hollarini istisno qilganda, yangidan vujudga kelgan yuridik shaxslar davlat ro ‘yxatidan о 'tkazilgan paytidan boshlab yuridik shaxs qayta tashkil etilgan hisoblanadi»².
Yuridik shaxsni qayta tashkil etish qoidalaridan kelib chiqqan holda buxgalteriya balanslari kirish, bo ‘linish, birlashtirish va tugatish balanslariga bo'linadi.
Kirish balanslari ma’lum mablag'lar va mablag'lar manbalari to'plamidan iborat bo'lib, ularga korxona o‘z faoliyatini boshlagan vaqtda ega bo'ladi. Bunday balans qayta tashkil etish natijasida avval faoliyat ko'rsatgan korxona o‘mida tashkil etilgan korxonalarda tuziladi.
Bo'linish balanslari ta’sischilar qarori yoki ta’sis hujjatlariga muvofiq vakolat berilgan yuridik shaxslar yoki sud qarori bo'yicha oldin faoliyat ko'rsatgan korxonani tugatish natijasida tashkil etilgan korxonalar mulklarini aks ettiradi.
Bitta korxonaning alohida tarkibiy bo'linmalari boshqa korxonaga o'tkazilganda, ulaming aktiv va passivlari о 'tkazish balansida aks ettiriladi.
Birlashtirish balansi qo'shib olish yo‘li bilan qayta tashkil etish natijasida birlashgan bir qancha tashkilotlaming mulklarini aks etti- radi.Yuridik shaxs unga boshqa yuridik shaxsni qo‘shib olish shaklida qayta tashkil etilganida qo'shib olingan yuridik shaxsning faoliyati to'x- tatilgani haqidagi yozuv yuridik shaxslaming yagona davlat reestriga kiritilgan paytdan boshlab yuridik shaxs qayta tashkil etilgan hisob- lanadi.
Tugatish balanslari bankrot deb e’lon qilingan korxona mulklarini aks ettiradi.
Korxona moliyaviy ahvolining yomonlashishiga qarab tugatish balanslari quyidagi ko'rinishlarda tuziladi:

• 
  kirish tugatish balansi;
  
• 
  " oraliq tugatish balansi;
  
• 
  yakuniy tugatish balansi.
  

Ulaming har biri tugatilayotgan korxona mulklarini sotish mumkin bo'lgan bahoda baholanib tuziladi.
Tuzilish shakli bo'yicha buxgalteriya balanslari bir tomonlama (vertikal) va ikki tomonlama (gorizontal) balanslarga bo'linadi.
Bir tomonlama (vertikal) balanslar vertikal ko'rinishda tuzilib, oldin balans aktivining bo'lim va moddalari, undan keyin passiv bo'limlari va moddalari keltiriladi.
Ikki tomonlama (gorizontal) balanslar gorizontal ko'rinishda tuziladi. Uning chap tomonida aktiv bo'limlari va moddalari, qarama- qarshi, ya’ni o'ng tomonida passiv bo'limlari va moddalari aks ettiriladi.
Balansning bunday tuzilishi korxona moliyaviy ahvolini tahlil qilishni osonlashtiradi.
Soflik darajasiga ko’ra balanslar brutto-balans va netto-balans- larga. bo’linadi.
Brutto balans - bu barcha tartibga soluvchi (kontr-aktiv va kontr- passiv) moddalami o‘z ichiga oladigan balansdir. Brutto (brutto) - italyancha so‘z bo’lib, aynan taijimasi «qo'pol», «tozalanmagan» degan ma’nolami bildiradi. Brutto balans shakli faqatgina har xil ilmiy tadqiqotlar, balans shaklida umumlashtirishning tarixiy jihatlarini o‘rganish va shunga o’xshash maqsadlarda tuziladi.
Netto balans - bu tartibga soluvchi moddalar (kontr-aktiv va kontr- passiv schotlar) qoldiqlari mos ravishda tegishli moddalardan ayirib tashlangan, ya’ni tozalangan balansdir. Netto (netto) so‘zi ham italyancha bo’lib, «sof», «toza» degan ma’nolami bildiradi. Hozirgi vaqtda balansning buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga muvofiq aniqlangan, netto-balansiga mos keladigan shakli qo’llaniladi. Masalan, «asosiy vositalaming eskirishi», «nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi», «savdo ustamasi» va hokazolar aktivdagi tegishli moddalardan mos ravishda chegirib tashlanib, ulaming sof qoldig’i ko’rsatiladi. Passivda esa kontr-passiv schotlar qoldig’i, masalan, «sotib olingan xususiy aksiyalar» moddasining qoldig’i u bilan bog’liq tegishli modda, ya’ni «Ustav kapitali» moddasi qoldig’idan chegirib tashlanadi.
Faoliyat turi bo'yicha balanslar asosiy va asosiy bo’lmagan faoliyat balanslariga bo’linadi. Xo’jalik yurituvchi subyektning ixti- soslashganligi va uning ustaviga mos faoliyat asosiy faoliyat deyiladi. Faoliyatning barcha boshqa turlari asosiy bo’lmagan faoliyat hisobla- nadi.
Tarmoqlar bo ‘yicha balanslar sanoat korxonalari balansi, transport korxonalari balanslari va h.k.larga bo’linadi.
Tuzish usuli bo’yicha buxgalteriya balanslari oborot (oborot- qoldiq), oddiy shakldagi va shaxmat shaklidagi balanslarga bo’linadi.
Oborot (oborot-qoldiq) balanslari amalga oshirilgan xo’jalik muomalalarini schotlarda to’liq aks ettirilganligini, oborot va qoldiqlar to’g’ri chiqarilganligini nazorat qilish uchun qo’llaniladi.
Oddiy shakldagi balanslar namunaviy bo’lib, O’zbekiston Res- publikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlanadi. axmat shaklidagi balans oborot-qoldiq balansining barcha belgilari(xususiyatlari)ni o‘z ichiga oladi. Uning asosiy afzalliklari quyidagilarda namoyon bo’ladi:

• 
  bir xil toifadagi xo’jalik muomalalari umumlashtirilganligi bois iqtisodiy hodisalar faktlari ustidan nazoratni kuchaytiradi;
  
• 
  bir xil xo‘jalik muomalalari balansda ikkita pozitsiyadan: debet- lanuvchi schot tomonidan va kreditlanuvchi schot tomonidan ko’r- satiladi;
  
• 
  korrespondensiyalanuvchi schotlar bo’yicha yozuv ikkiyoqlama yozuv qoidasini saqlagan holda, debetlanuvchi va kreditlanuvchi schot­lar kesishgan joyda bir marta yozilganligi sababli hisob yozuvlarining soni qisqaradi;
  
• 
  alohida mablag’lar va manbalar to’g’risidagi ma’lumotlardan foydalanish osonlashadi. Chunki bunday balansning tuzilishi nafaqat sodir etilgan xo’jalik muomalalarining mohiyatini chuqurroq tushunishni ochib beradi, balki ulaming umumlashgan ko’rsatkichlarini ham aks ettiradi (3.2-jadval).
  

3.Xo’jalik muomalalari ta’sirida balansda ro‘y beradigan
o’zgarishlar va ularning tavsifi
Xo’jalik faoliyati jarayonida sodir bo‘ladigan muomalalar ta’sirida korxona mablag’larining tarkibida va ulaming tashkil topish manba- larida, ayrim hollarda ulaming ikkalasida ham o’zgarishlar yuzaga ke- ladi. Xo’jalik mablag’lari va ulaming tashkil topish manbalaridagi ro‘y bergan o’zgarishlar balansda ham tegishli o'zgarishlarga olib keladi. Mablag’lar qiymati o’zgarmagan holda doiraviy aylanish jarayonida ulaming buyum shakli o’zgaradi, mablag’lar tashkil topish manbalari- ning ham shakli o’zgaradi, xo’jalik mablag’lari ko’payadi yoki kama- yadi. Lekin balansning asosiy xususiyati - xo’jalik muomalalarini schotlarda ikkiyoqlama aks ettirish ta’sirida balans moddalari summasi o’zgarganda aktiv va passiv tengligining o’zgarmasligi doimo saqlanadi. Buni misolda tasdiqlashimiz uchun qishloq xo’jalik korxonasining yil boshiga tuzilgan balansni keltiramiz (3.3-jadval) va uning xo’jalik muomalalari ta’sirida o’zgarishini quyidagi misollarda ko’rib chiqamiz.

Aktiv	Summa, so‘m	Passiv	Summa, so‘m
Asosiy vositalar	1312600	Ustav kapitali.	1448960
Materiallar	24200	Xodimlar bilan mehnat haqi bo'yicha hisoblashuvlar	39890
Asosiy ishlab chiqarish	43850
Hisob-kitob schoti	134400	Mol yetkazib beruvchilar	26200
Balans	1515050	Balans	1515050