1.2-§. Birinchi tur xosmas integrallar uchun yaqinlashish belgilari Ba’zi hollarda funksiyaning boshlang’ich funkiyasini topib bo’lmaydi. Bunday vaqtda xosmas integralni yaqinlashuvchi yoki uzoqlashuvchi bo’lishini aniqlash uchun boshlang’ich funksiyani axtarmasdan ma’lum bir belgilarga murojat qilishga to’gri keladi. Birinchi tur xosmas integralni yaqinlashishini yoki uzoqlashishini tekshirish uchun yetarli shartni ifodalovchi quyidagi belgini keltiramiz.
1.1-teorema. (Yaqinlashish belgisi) Aytaylik funksiya oraliqda uzluksiz va musbat bo’lsin, ya’ni . U vaqtda, agar oraliqda
(6)
tengsizlik bajarilib, bo’lsa, u holda
(7)
xosmas integral yaqinlashadi; agar
(8)
tengsizlik bajarilib, bo’lsa, u holda (7) xosmas integral uzoqlashadi, bunda , M-qandaydir o’zgarmas son.
Isbot: funksiya musbat bo’lganligi uchun yuqori chegarasi o’zgaruvchi bo’lgan quyidagi aniq integral
(9)
yuqori chegara A ga bog’liq bo’lgan o’suvchi funksiyani ifodalaydi. (6) tengsizlikka asosan quyidagi kelib chiqadi:
Demak, (9) funksiya yuqoridan chegaralangan. Ma’lumki agar funksiya o’suvchi va yuqoridan chegaralangan bo’lsa, u holda
chekli limitga ega bo’ladi, ya’ni
integral mavjud bo’ladi. Demak, (7) xosmas integral yaqinlashadi. Agar (8) tengsizlik bajarilsa, u holda
bo’ladi bo’lganda esa dir.
Bu esa
ekanligini anglatadi. Demak, (7) xosmas integral uzoqlashadi. Teorema ibotlanadi. Bu isbotlangan teoremadan amaliyotda tatbiq qilinadigan xosmas integralni yaqinlashuvchi yoki uzoqlashuvchi bo’lishini ta’minlovchi quyidagi yetarli belgi kelib chiqadi.
Yaqinlashish uchun yetarli belgi. Aytaylik oraliqda funksiya musbat va uzluksiz bo’lsin . Agar bo’lib, ushbu
(10)
chekli limit mavjud bo’lsa, u holda (7) xosmas integral yaqinlashadi. Agar bo’lib, ushbu
(11)
chekli yoki cheksiz limit mavjud bo’lsa, u holda (7) xosmas integral uzoqlashadi.
Birinchi hol. Aytaylik bo’lganda (10) limit mavjud bo’lsin. U vaqtda limit ta’rifiga asosan uchun bo’ladiki, x>N bo’lganda tengsizlik bajariladi. Bundan kelib chiqadi, bunda . Shunday qilib (6) shart hosil bo’ladi. Bu esa integralning mavjudligini ta’minlaydi. Quyidagi
(12)
tenglikdan esa (7)-xosmas integralning yaqinlashishi kelib chiqadi.
Ikkinchi hol. bo’lganda (11) limit mavjud bo’lsin. Bizda J dan kichik bo’lgan musbat M sonni olamiz. U vaqtda tanlangan M bo’yicha shunday N sonni topish mumkinki, natijada bo’lganda tengsizlik bajariladi (ma’lumki, agar va bo’lsa, u holda ma’lum bir joydan boshlab munosabat bajariladi). Shunday qilib (8) tengsizlik hosil bo’ladi. Bundan esa
integralning uzoqlashuvchi bo’lishi kelib chiqadi. (12) ga asosan (7) integral uzoqlashadi.
