Fazil Güney (Abbasov). «Qara qan» (roman). Bakı

– Elbəyi müəllim, narahat olmayın, özümüzünkülərdir.
Sonra hər şey asanlaşdı. İki nəfər gənc onlara yaxınlaşdı, Buludu şax qarışıq götürüb yaxınlıqdakı şəlliyə apardılar. Kənardan içərisi görünməyən şəllikdə on nəfər vardı. Elbəyi müəllim onların bir neçəsini sifətlərindən tanıdı, həmkəndliləri idilər. İçərilərində tanımadığı əli avtomatlı hərbi geyimlilər də vardı.
Onlarla qısa söhbətdən sonra Elbəyi baş verən bu müsibət haqda ümumi bilgi ala bildi.
... Rusların da iştirak elədiyi erməni hərbi hissələri Dəyirmanlı kəndinin işğalından başqa üzüaşağı bir neçə kəndi atəş altda saxlaya bilən yüksəklikləri də tutmuşdular. Amma, nədənsə hücumu dayandırmışdılar. Həm texnika, həm də canlı qüvvə cəhətdən ermənilərdən geri qalan bizim müdafiəçilərin köməyinə əlavə qüvvələr gəlmədiyi üçün vurulub mövqelərindən çıxarılmışdılar. İndi hərbçilərlə kəndin müdafiəçilərinin bir məqsədi vardı: Nəyin bahasına olursa-olsun girov götürülmüş qız-gəlini azad eləmək!...
Bu sözləri eşidən Elbəyi tanımadığı səlahiyyət sahibi olan üçulduzlu zabitin boynunu qucaraq hönkürmüşdü. Təsirlənmiş zabit isə ona toxtaqlıq vermişdi:
– Professor, biz sizin yazılarınızı oxuya-oxuya böyümüşük... O qızlar bizim namusumuzdur. Namusumuz uğrunda ölümə də getməyə hazırıq... Allahın köməyi ilə qurduğumuz plan baş tutacaq. Kəşfiyyatçılarımız ermənilərin hərəkətlərini izləyib mənə məlumat verirlər. Bizim işimizi asanlaşdıran budur ki, kənddən Hadrut magistralına çıxan bircə maşın yolu var. Siz arxayın gedin. Bağın içi təhlükəsiz olsa da döyüş zonasıdır. Görüşənədək.
Sonra Elbəyini Buludu xərəklə aparan iki həmkəndlisinə qoşmuşdular. Onlar bağın içi ilə üzüaşağı qonşu Sarıca kəndinə üz tutmuşdular. Kəndin girəcəyində onları qarşılayanlar Buludu xəstəxanaya, onu isə kəndin baş kəhrizinin üstünə gətirmişdilər. Həmkəndlilərinin çoxu buradakı ağaclıqda oturmuşdu. Elbəyini görən qohum-əqraba onun başına toplaşmışdı. Ağlamaqdan gözləri şişmiş Qönçə, qardaşı arvadı Gülzar sual dolu baxışlarını ona dikərkən Elbəyi zabitdən eşitdiklərini danışıb onlara toxtaqlıq vermiş, səbrə çağırmışdı...
Yaxınlıqdakı hinduşkaların “həyəcan siqnalı” Elbəyini xəyaldan ayırdı. Şən halda qurtuldaşa-qurtuldaşa yem axtaran balalar “gizlən!” əmrini alan kimi qurtultularını xırp kəsib özlərini kolun içinə təpdilər.
Elbəyi uşaq vaxtı bu dağlarda çox hinduşka otarmışdı, bu maraqlı ev quşlarının “dilini” bilirdi. O, anaşla xoruzun baxdığı səmtə baxdı. Bir cüt çalağan çox hündürdə onların başı üstündə fırlanırdı. Özlərini didib tökən hinduşkalar balalarını qorumaq üçün döyüşə hazır idilər. Pipiklərini şişirtmiş xoruzun gözləri qan çanağına dönmüşdü. Deyəsən, çalağanlar, yanında insan dayanmış hinduşka sürüsündən bir şey apara bilməyəcəklərini anladılar, bir dövrə də vuraraq aralanıb getdilər. Çalağanların hücumdan vaz keçmələrini özünün qələbəsi sayan xoruz tüklərini qabardaraq boğazını irəli uzatdı, bir-iki ağız “qulu-qulu” eləyərək quqquldadı. Balalar sevincək kolluqdan çıxdılar... 50-ci illərin sonlarınadək bu dağlarda adamın ayağının altından addımbaşı kəklik pırıldardı. Bu quzeylərdə ətirli otlar dizəcən qalxardı. Buranın yemiliyi, turşəngi çox dadlı olardı. Günəşlidən tutmuş Xələc dağınadək bu silsilə dağların yamyaşıl quzeyinin nəyə görə “Qara quzey” adlandırılmasını Elbəyi o zamanlar anlaya bilmirdi. Universitetin şərqşünaslıq fakültəsinə girdikdən sonra çox sözlərin, yer adlarının mənasını öyrənib bilmək onun üçün maraqlı məşğuliyyətə çevrilmişdi... Heç demə, “qara” sözünün əski türk dilində bir neçə mənası varmış: “torpaq”, “böyük” və “qara rəng, boya”... Qara quzey – Böyük quzey demək imiş...
Hinduşka balaları öz valideynlərinin himayəsi altında yenidən Qara quzeyin döşünə yayılaraq şən səslə civildəşə-civildəşə sevimli yemləri olan çəyirtkə ovuna çıxdılar. Balalarının keşiyində ayıq-sayıq durmuş quşlara baxan Elbəyi pıçıldadı: “Bu quşca da olmadım, adar-madar bir balamı qoruya bilmədim...” Yenidən onu fikir apardı...
...Girov götürülənlərin pusquda olan döyüşçülər tərəfindən azad edilməsi xəbərini eşidən camaat kəndin başına sarı axışdı. Ölümdən betər dəhşətli bir bəladan qurtulmuşları qucaqlayan yaxınları sevindiklərindən ağlayırdılar. Gələnlərin içində nə Aysu vardı, nə Narçiçək, nə də Ərtur.

Hamının balası gəldi,

Bəs mənim balam hanı?

Bayatı çəkən Qönçə ilə Gülzar, Narçiçəyin anası bir-birilərini qucaqlayıb şivən qopardılar.

Girovluqdan qurtulanlar ağlaya-ağlaya Narçiçəklə Ərturun müsibətini, erməni əsgərlərinin etdiyi zülmü, Aysunu rusa oxşayan bir hərbçinin ayrı maşınla aparmasını xəbər vermişdilər...
– Balam hey!.. Qızım hey!..
Üzüüstə torpağa düşən Elbəyinin hayqırtısı hamını ağlatmışdı... Bunu ona sonra demişdilər... O, ömründə birinci kərə idi ki, belə bağırtı ilə hönkürmüşdü. Bu hönkürtü onun hüceyrələrindən tutmuş bəni-insanın hələ görə bilmədiyi auralarınadək bütün varlığından qopmuşdu... Bu hayqırtıda bala yanğısı vardı... Ədalətsizliyə, haqsızlığa, hətta Tanrının özünə qarşı üsyan vardı... Vəhşilik və zülmə qarşı qəzəb vardı... Amma bu hayqırtı onu xilas etdi: nəfəsini genişləndirdi, onu özünə gətirdi... Yoxsa boğulub bağrı çatlayardı, dərd üstündən dərd gətirərdi qohum-əqrabaya...
Elbəyi ona uzadılan fincandan bir qurtum sərin su içib, üz-gözünə bir-iki ovuc su vuraraq özünü ələ ala bilmişdi. Zəiflik göstərdiyinə görə özünü qınamışdı. O dözməli idi, bütün ağrılarını, hıçqırtılarını, göz yaşlarını udmalı idi, içəri verməli idi. O, yetim kimi boyunlarını burmuş, əlləri qoyunlarında qalmış, neyləməli olduqlarını bilməyərək stress vəziyyətinə düşmüş kənd camaatına yol göstərməli idi... Meyitləri almaq, Aysunu azad etmək üçün tədbir qılmalı idi...
– Müəllim, bayaqdan sizi axtarıram, qonaq gəlib, sizi gözdüyür.
Elbəyi diksinən kimi oldu. Geriyə baxdıqda ev yiyəsinin on iki yaşlı oğlunu gördü. Bu mahalın hər yerində olduğu kimi, Telmangilin də ata evinin çırağının keşiyində qardaşlardan biri dururdu.
Elbəyi saatına baxdı. On tamam idi. Düz iki saatdı burda dayanmışdı. Səhər xahiş-minnətlə ona içirdikləri bir stəkan südün üstündə idi.
– Oğlum, kimdi gözlüyən?
– Balyatdı Oruc müəllimdir.
Elbəyi tələbəlikdən dostluq etdiyi Orucla görüşə tələsdi.
Oruc aynabənddə açılmış çay süfrəsinin arxasında əyləşmişdi. Onlar görüşüb, qucaqlaşdılar, bir müddət beləcə dayanıb, hıçqırıqlarını içəri uddular, özlərini ələ alıb oturdular. Xeyli susdular. Sanki ağızlarını açmağa qorxurdular... Qorxurdular ki, ağızlarını açsalar, bayaq udduqları hıçqırıq içərilərindən çıxıb hönkürtüyə çevriləcəkdir.
“Yazıq Elbəyi, gör nə günə düşüb... Bala dərdi əymiyən qəddi heç nə əyə bilməz. Ata-ana üçün heç nəylə müqayisəyə gəlməyən əzabdır bu... Biçarə qız...” – deyə dostunun dərdini bütün ağırlığı ilə çəkən Orucun ürəyi göynəyirdi.
Elbəyinin həmişə təmkinli, vüqarlı görməyə adət etdiyi, iki yaş ondan böyük olan dostu indi uşaq kimi kövrəlmişdi. Orucun taleyi tələbəlikdən sonra üzünə gülməmişdi. Ucaboy, mütənasib bədənli, saf, təmiz insan olan Oruc çalışqan tələbə idi. Müəllimlər də, tələbələr də onun xətrini istəyirdilər. Xeyirxah, əliaçıq idi. Son tikəsini dostları ilə bölüşərdi. Evdən gələn üzlü motal pendirindən, nehrə yağından, beçə balından, əmlik ətindən bütün dostlarına pay verməsə, yaxud hamısını yığıb bir yerdə yeməsələr, rahat olmazdı. Oruc yaxşı da geyinərdi. Heyvandarlıqla məşğul olan böyük qardaşı, bu yerlərdə qoçaq, xeyirxah insan kimi tanınan atası Həmzə kişi Orucu korluq çəkməyə qoymurdular. İnstitutun son kursunda aspiranturaya hazırlaşırdı. Onu institutda saxlamağa razılıq verilmişdi. Çoxları onun simasında gələcəyin tanınmış alimini görürdü. Ən sevimli yeri laboratoriya idi. Kimyanı da, biologiyanı da eyni dərəcədə sevib öyrənirdi. Fakültənin ən gözəl qızlarından biri ilə sevişirdi. Öz gözəlliyini Zaqatalanın füsunkar təbiətindən almış Süsən ona layiq idi. Dərsdən sonra saatlarla gözləyib onunla institutdan qoşa çıxardı... Oruca zarafatla deyəndə ki, bir əldə üç qarpız tutma, ya kimyanı, ya biologiyanı, ya da Süsəni seç, o deyərdi: “Yox, onların üçünü də sevəcəyəm. Kimya ilə biologiyaya gəldikdə, onlar əkiz qardaşdırlar. Mən elmi işimi onların qardaşlığından, onları ayırıb birləşdirən amillərdən yazacağam, Süsən isə bunlar üçün katalizator olacaq”... Amma bütün bunların heç biri baş tutmadı. Qardaş sevgisi, ailə borcu Orucun gənclik istəklərinə qalib gəldi. Beşinci kursun ikinci semestrində diplom işinə çıxanda Oruca xəbər gəldi ki, böyük qardaşı, evin çörək ağacı, yeddi uşaq atası ağır xəstədir. Oruc gedib onu Bakıya gətirdi, məşhur həkimlərə göstərdi. Həkimlər onun xəstə ayağını saxlamaq üçün müalicənin illərlə uzanacağını, bir neçə dəfə cərrahiyyə əməliyyatı aparılacağını dedilər. Orucun qarşısında iki yol vardı: ya institutda qalıb aspiranturaya girmək, ya da təyinatını kəndə alıb işləmək, qardaşını müalicə etdirmək... Ya özü üçün yaşamaq, ya da ailəni yaşatmaq... Qardaş sevgisi, ailə borcu hər şeyə üstün gəldi. Oruc elmi işə olan böyük marağı ilə yanaşı, Süsənə olan sevgisi ilə də vidalaşmalı oldu. Süsən çox çalışdı, çox təkid etdi... Axırda yalvarıb dedi ki, özü də işləyəcək, atası da onlara kömək edəcək, təki nişanlansınlar, institutda qalsınlar.
Orucun simasında gələcəyin elm adamını görən institutun çox hörmətli professorları Verdiyevlər sevimli yetirmələri ilə görüşüb danışanda o demişdi: “Mən qardaşımın sağlamlığını, ailəmizin xoşbəxtliyini öz şəxsi uğurlarıma dəyişə bilmərəm. Onların başına bir iş gəlsə, ömrüm boyu özümü bağışlaya bilmərəm”.
Oruc dediyini elədi, təyinatını rayona aldı. Süsən də acığa düşüb, təyinatı öz rayonlarına aldı... Amma gözü yolda qaldı, Orucun elçiləri gəlmədi... Elbəyi bunun səbəbini bilirdi. Orucun maddi imkanı yox idi. Oruc bilirdi ki, evlənsə başı öz ailəsinə qarışacaq, qardaşını sağaltmaq mümkün olmayacaq... Süsən bir neçə il gözləyib ərə getdi. Orucsa düz on üç il sonra evləndi. Daha doğrusu, evləndirdilər... Evlənmək xatirinə evləndi... Çox qəribə idi ki, bu illərdə o, gözünün ucu ilə də kimsəyə baxmamışdı. Süsən ürəyindən çıxmırdı.
İndi onun dörd qızı, bir oğlu vardı. Oğlu ən kiçiyi idi. Böyük qızı Şəlalə Aysu ilə yaşıd idi, bir-birilərini tanıyırdılar, dostluq edirdilər. Şəlalə çox sakit, başıaşağı, çalışqan, işgüzar idi. Atasına çox bağlı idi, onun ixtisası üzrə təhsil alırdı. Bu il kimya-biologiya fakültəsini bitirirdi.
– Şəlalə gəlibmi? – deyə handan-hana Elbəyi dilləndi.
– Yox, hələ Bakıdadı, – deyə boğuq səslə cavab verən Oruc, birbaşa mətləbə keçib soruşdu: – İndi nə deyirlər, nə qədər pul istəyirlər, nə qədər toplaya bilibsən?
– Hələ dəqiq bir şey deməyiblər, gözləyirəm. Bu gün-sabah deməlidirlər.
– Elbəyi, bu xəbəri eşidəndən yata bilmirəm. Özün bilirsən, bizlərdə dollar-zad olmur. Mənim gümanım bu gəbəyə gəlir, – deyə Oruc gətirdiyi kisəni açdı, Qarabağ çeşnisi ilə toxunmuş qədim bir xalçanı çıxarıb yerə sərdi, etiraz eləmək istəyən Elbəyinin sözünü ağzında qoydu: – Xahiş eləyirəm, day başqa söz danışmayasan, bu bizim borcumuzdur. Gəbə qədimidir, nənəmin cehizidir, yüz ildən çox yaşı var, təbii boyayla boyanmışdır. Bu it uşağı belə şeylərin qiymətini yaxşı bilir. Daha kənddə-kəsəkdə qədimi gümüşdən, qızıldan kəmər, papaq, silsilə, canım sənə desin xalça, kilim, heybə, farmaş qoymadılar, on-on beş il qabaq camaatın xam vaxtında su qiymətinə alıb apardılar. Eşitdiyimə görə onlar çalıb çapdıqları belə xalçaları xaricdə çox baha satırlar. Sən ermənilərlə danışanda bu xalçanın adını çək, güman ki, tamahsılanacaqlar.
Elbəyi etiraz etməyə söz tapmadı, daha doğrusu, ilkin olaraq dilinə gələn sözləri də demədi.
Demədi ki, dədə-baba yadigarını, xalq sənəti nümunəsini öz əlinlə düşmənin ayağı altına atmaq şərəfimizi onun tapdağına vermək kimi bir şeydir. Lakin indi o, namus yolunda hər şeyi verməyə hazır idi. Balasını xilas eləmək üçün ömürlük qul olmağa, əsir olmağa hazır idi... Ermənilər qızını qaytarıb əvəzində onun gözünü, böyrəyini, lap ürəyini də istəsəydilər verərdi o... Bədən üzvlərini satmaq üçün onların əsirləri saxladıqları xüsusi gizli yerlərdə qurbanlıq qoyun kimi bağlanmasına razı idi o... Təki Aysunu buraxsınlar. O, ciyərparasının uğrunda hər əzaba mənən hazır idi.
– Hə, niyə fikrə getdin?
Orucun sözləri onu xəyaldan ayırdı:
– Düz deyirsən, bu onları tamahsılandıra bilər. Kəlbəcəri tutanda bəsdi deyincən qədim xalça-kilim apardılar. Bu da olsun onlardan biri... Çox sağ ol, qardaş, Allah əvəzin versin. Özün yaxşı bilirsən ki, Aysunu girov götürməsəydilər, mən heç vaxt bunu ermənilərə verməyə qıymazdım. Mən bu ilmələrdə, əski türk nişan və rəmzlərində nənələrimizin nəfəsini, buraya sərf elədikləri enerjini duyuram, dedikləri bayatıları eşidirəm... Allah heç birinizin başına mənim faciəmi gətirməsin...
Amma Elbəyi müəllim bilmirdi ki, Orucu hansı tale gözləyir... Heç Oruc özü də bilə bilməzdi...
– Ay Elbəyi, sən çox ölkələr gəzib görmüşsən, dünyanın gərdişini yaxşı anlayırsan. Nəydi bizim günahımız? Bəlkə mən bilmirəm, xalqımızın Allah-taala qarşısında günahı var? Bu faciələrə göz yuman dünya xalqlarının nəzərində bir taxsır sahibidir? Biz niyə bu günə düşdük? Erməni terrorçularının elədiklərinin yüzdə birini biz eləsək, atamıza od vurardılar. Sovet dövründə də belə idi, indi də belədir... Yoxsa bunun səbəbi bizim xristian olmamağımızdır?
Elbəyi həmişə siyasətdən kənar olmuş, başını aşağı salıb dərsini demiş dostunun bu sadə sualını dərhal cavablaya bilmədi. Sualın cavabı çox uzun idi... Buna görə də o, uzaqdan başladı:
– Düz deyirsən, elə birinci səbəb odur. Avropa nə qədər demokratikləşsə də, orada xristian amili çox güclüdür. Xristian dünyası orta əsrlərdə səlib yürüşlərində edə bilmədiyini keçən əsrdə etdi, islam dünyasına girişməyə başladı. Bunu Şərqdə – Qafqaz və Orta Asiyada rus imperiyası, Qərbdə – Şimali Afrikada Qərbi Avropa dövlətləri həyata keçirdilər. O zamandan bu təcavüzlərə qarşı islam dünyasının, türk ölkələrinin birləşməsinə çağıranları panislamçı, pantürkçü kimi qələmə verdilər. Bu proseslər indi də bu və ya digər şəkildə davam eləyir. Buna görə də erməni terroruna Qərbdə göz yumurlar, çoxları isə bunu xristianların “özünümüdafiəsi kimi” qələmə verir. Ermənilərsə uzun illərdir müsəlmanların onları sıxışdırıb zülm etmələri haqqında dünyaya məqsədyönlü iftiralar yayırlar.
– Bəs biz?
– Bizi onlar kimi təşkilatlanmağa qoymadılar. 20-ci ildən 50-ci illərədək bolşeviklər xalqımızın savadlı, təmiz, milli dəyərlərə söykənən oğullarını müsavatçı, pantürkçü, antisovet damğası ilə zindanlarda, Sibir tayqalarında, Qazaxıstan çöllərində çürütdülər. Məmmədəmin Rəsulzadə kimi böyük şəxsiyyəti xalq düşməni elədilər, ailəsini Qazaxıstan çöllərinə sürdülər, onların qurduqları dövləti, yaratdıqları bayrağı, müsavat ideyalarını dilə gətirməyi, qələmə almağı yasaqladılar. Meydan verildi millətin tör-töküntülərinə: yaltaqlara, iftiraçılara, kəmsavadlara, ikiüzlülərə... Onlar bolşevik baltasının sapına çevrildilər, öz həmvətənlərinə qənim kəsildilər. Erməni kommunistləri əski Dədə Qorqud oylaqlarında qurduqları dövləti yavaş-yavaş bir daha Azərbaycan torpaqları hesabına genişləndirəndə, öz uşaqlarını “Türk – sənin düşmənindir” deyə tərbiyə eləyəndə, uydurma genosidə abidə tikəndə, Qarabağda silah anbarı yaradanda, Azərbaycan türklərini günün günorta çağı Xankəndinin ortasında öldürüb, yandıranda bizim bolşeviklər Hayastanla qardaş olmaları haqda mahnılarla öz xalqını yuxuya verirdilər... 88-89-cu illərdə ermənilər münaqişəyə başlayandan sonra Moskvanın əmriylə bütün respublikada, Bakının özündə belə, evlərdə olan ov tüfənglərini də yığdılar. Ermənilərinsə avtomatlarla, raketlərlə silahlanmasına göz yumuldu. Sovet ordusu həm onları müdafiə edir, həm də silahlandırırdı. O zaman hələ sovet hökumətinin “mənəm-mənəm” deyən vaxtında KQB-də işləyən yaxın tanışımla görüşüb abrını ətəyinə bükdüm. Dedim ki, niyə oturubsunuz orda? Bəyəm, sizin erməni rayonlarında şöbələriniz yoxdur? Niyə onların silahlanması, diversiya dəstələri yaratması, xaricdəki terrorçularla əlaqələri haqda Moskvaya məlumat göndərmirsiniz? O, dərindən ah çəkib dedi ki, balıq başından iylənər. Kremldəkilər ermənilərlə əlbirdilər. Bizim göndərdiklərimiz Moskvada arxivdə yatıb qalır.
Birnəfəsə danışan Elbəyi söhbətinə ara verdi, gilənar mürəbbəsini qonağın qabağına çəkdi:
– Sən də mənim kimi danışmırsan ha, çayını iç, – deyib öz fincanını dodağına yaxınlaşdırdı. – Soyuyub, qoy təzələsinlər.
– Yox, içməlidir. Sən, deyəsən, çayı qaynar-qaynar içmək adətindən əl çəkməyibsən. Yadında saxla, isti şey mədəyə soyuq şey qəbul eləməkdən daha çox ziyan vurur.
Çaylarını içdikdən sonra Elbəyi sözünə davam elədi:
– Qaldı bütün kartların açılmasından sonrakı dövrə... Yəni Sovet hakimiyyəti dağılandan sonra ruslar açıqdan-açığa, ermənilərə kömək etməyə başladılar. Bizimsə başçımız olmadı. Birinci prezidentimiz küt getdi. Birinci katiblik kürsüsündən avtomatik olaraq keçib prezidentlik kürsüsündə oturmuş Ayaz Mütəllibov mülayim, humanist adam olsa da iradəsi zəif idi, qətiyyətsizlik göstərirdi, müstəqil qərarlar çıxara bilmirdi. Çünki o da Moskvanın buyruq qulu idi, indi yenə onun qoltuğuna sığınıbdır. O, torpaqlarımızı işğal etmək üçün çoxdan hazırlanmış planı olan ermənilərlə mübarizəyə yaramırdı. Erməni komandanlığı onu yumurta kimi dişinə vurmuşdu, görmüşdü boşdu, döyüşmək olar. 91-ci ilin noyabrında daxili işlər nazirimizi, baş prokurorumuzu, millət vəkillərimizi, bir sözlə 23 nəfər seçmə-saytal ərənlərimizi aparan vertolyotu Xocavəndin Qarakənd həndəvərində vurub saldılar. Sonra Yuxarı Qarabağda Azərbaycan kəndlərini bir-bir alıb əhalisini qırıb-çatıb qovdular, Xocalının başına o müsibəti gətirdilər, uşaqlı-qocalı yüzlərlə adamı vəhşicəsinə qırdılar. Ölkənin prezidenti isə bir-birinin dalınca gələn bu fəlakətlərin qarşısını almaq üçün bir şey edə bilmədi. Ordu yaratmaqda, xaricə işləyən qüvvələri susdurmaqda aciz qaldı... Nədənsə, son vaxtlar boğazım tez-tez quruyur,-deyə Elbəyi növbəti çay stəkanını əlinə götürdü.
– Əşi, mən onların başarısızlığını bizim Cəbrayılda gördüm, – deyə Oruc Elbəyinin sözünə dayaq verdi. – İki il qabaq yaz vaxtı bizim rayonun camaatı gözəl, səfalı yerlərimizdə məskunlaşdırılmış ermənilərə dedilər: madam ki, bizlə yaşamaq istəmirsiniz, gəmidə oturub gəmiçi ilə dava eləyirsiniz, çıxın bizim torpaqlardan. Sonra isə onları xoşaxoşluğunan bir yerə yığıb, Ermənistan sərhədindən o yana ötürdülər. Bir erməninin də burnu qanamadı. Bununla da həmin kəndlərdə xaricdən gəlmiş terrorçuların, yerli silahlı dəstələrin yerləşdirilməsinin qabağı alındı. Bu işdə uşaqdan böyüyə qədər, kəndçisindən tutmuş Bakıdakı ziyalısınadək bütün Cəbrayıl əhlinin böyük əməyi oldu. Rayonun polis rəisi əslən Ermənistandan olan Rəşid Məmmədov da igid ər idi. Deyirlər ki, ermənilər onun qardaşını hələ bu savaşdan qabaqlar elektrik mişarının ağzına verib iki parça eləmişlər. Ermənilər Rəşidin başına mükafat qoymuşdular və hey artırırdılar. Nə başını ağrıdım, hamı əl-ələ verib bu işi çox gözəl təşkil elədi. Amma payıza dönəndə, ermənilər Hadrutdakı rus hərbi hissəsindən aldıqları BTR və digər silahlarla iki tərəfdən hücum eləyərək o kəndlərdən ən mühümü olan Şayağı tutdular. Bizim Şayaqdakı postumuzda olan iyirmiyə yaxın polisimiz bir neçə gün döyüşmüşdü. Amma onlara heç bir kömək göndərilmədi. Rayonumuzda olan OMON-çuların komandiri ona Bakıdan göstəriş verilmədiyini deyərək döyüşə qatılmadı. Bakıya nə qədər teleqram, zəng vurdular xeyri olmadı. O mühüm postun ermənilərə satılması apaydın idi, – deyə Oruc müəllim əli ilə eyvandan yaxşı görünən, Hadrutun sol tərəfindəki başı dumanlı dağı göstərərək heyfsiləndi: – Oradan Hadrut əl içi kimi görünürdü. O yüksəkliyi qoruyan dəstəyə Süleymanlı Süleyman müəllimin oğlu mayor Qəhrəman komandirlik eləyirdi. Ermənilərin qəfil hücumu zamanı dəstə bir neçə nəfər itirsə də ölənəcən dayanacaqlarını ratsiya ilə məlumat vermişdi, kömək tələb eləyirdi. O zaman Rəşidi, elə bil, qəsdən rayondan aralamışdılar. Onun müavini Vaqif bir dəstə polislə Şayağın altındakı Zamzur kəndində döyüşürdü, Qəhrəmanın üzük qaşı kimi mühasirəyə alınmış dəstəsinə kömək eləmək istəyirdi. Onlar Zamzuru azad elədilər, amma Şayağa qalxa bilmədilər. Ermənilərin qüvvəsi həm çox idi, həm də iki BTR-ləri vardı.
– Hə, yadıma gəlir. Deyəsən, o kənddə on nəfəri diri-diri yandırmışdılar.
– Elədir, Zamzurun müdafiəçilərini məğlub edə bilmədiklərini görən ermənilər onların daldalandığı evə od vurmuşdular ki, çıxıb təslim olsunlar. Aralarında qadın da vardı. Amma heç kim çıxmamışdı, hamısı vuruşa-vuruşa yanıb kül olmuşdu.
– Bəs, Şayaqdakıların axırı nə oldu?
– Nə olacaq, heç nə... Bütün rayonun camaatı tökülüşüb gəlmişdi. Tələb eləyirdilər ki, bizə silah verin, özümüz gedək ermənilərin üstünə. Amma onları düşmən üstünə aparan bir kəs yox idi. Əksinə, rayonun bəzi məsul işçiləri çalışırdılar ki, camaatı sakitləşdirsinlər. Axırı bizim rayonun KQB-si ilə onlarınkı görüşüb danışdılar. Razılığa gəlindi ki, Şayaqdakı polis işçilərinə çıxış yolu verilsin. Vallah, o Qəhrəman hirsindən uşaq kimi ağlayırdı. Nə başını ağrıdım, indiyəcən açılmayıb ki, Şayağı kim verdi, neçəyə verdi...
– Məsələ məlumdur. Hər iki rayonun KQB-sinin başı bir yerə bağlıydı, ipin o biri ucu isə ermənilərin əlində idi. Faşizmə qarşı müharibədən sonra – 1948-ci ildən başlayaraq Daşnaksütyunla sovet KQB-si qardaş olmuşdu. Sovet dövləti dağıldıqdan sonra özümüzün təhlükəsizlik orqanları hələ təzə-təzə yaranırdı, paqon altda buyruq qulu olan çoxları bilmirdilər ki, kimə işləyirlər.
– Bəs indi? Xalq Cəbhəsi hakimiyyətə gələndən sonra niyə o satqınları iş başından götürmür? Niyə bizim orduda vəziyyət düzəlmir? Bu əsgərlərin hamısı pələng kimi döyüşməyə hazırdır. İndi meyiti ermənilərdə olan Elsevər adlı döyüşçü bizim Balyatdandır. Rəhmətlik min əziyyətlə Sovet ordusundan qaçıb gəlmişdi ki, dədə-baba torpaqlarını qorusun. Gələn kimi də könüllülərin dəstəsinə yazılmışdı. İki il idi ki, vuruşurdu...
– Allah rəhmət eləsin, özünü qızlarımızın namusu yolunda qurban verdi... Şəhid oldu...
– O könüllülərin hamısı belədir. Onların qabağına düşən olsa, düz Yerevana gedib çıxarlar. Amma aparan olmadı, Xankəndinin bir neçə kilometrliyindən geri qaytardılar ordunu...
– Hə, keçən ilin payızında Xankəndini ermənilərin gözləmədiyi bir istiqamətdən – şimaldan almağa bir neçə kənd və kiçik bir çay qalmışdı...
– Bəs niyə almadılar? Pişik asqırdı?
– Hücumun dayandırılması və düşmənin əks-hücuma keçməsinin iki səbəbi vardı: birincisi, xəyanət, ikincisi, ermənilərin həmin vaxt Sovet ordusundan onların payına düşən tankları və digər zirehli maşınları alması idi, – deyə dərindən ah çəkən Elbəyi sözünə davam elədi: – Rusiya yenidən Azərbaycana qayıtmaq üçün burda özünə dayaq yaradır. Qiyamçıların başına toplaşmış dəstələri silahlandırır. Ümumi siyasi məqsədlərdən başqa Gəncədəki rus hərbi hissələrinin komandirlərinin də öz şəxsi maraqları var: silah və texnika alveri.
– Yaxşı, indi biz neyləməliyik? Bu xalq təzədən geriyəmi qayıtsın?
– Geriyə yol yoxdur. Əgər indi köhnə imperiya tərəfdarı və erməni faşistləri ilə əlbir olan rus qüvvələri yenidən Azərbaycana qayıtsa bir millət kimi axırımıza çıxacaqlar.
Orucun sual dolu baxışlarını sezən Elbəyi izahata keçdi:
– Bax, məsələn, inəyinin yemini bol eləyirsən ki, yaxşı sağasan. Mindiyin ulağa arpa-zad verirsən ki, yük altında büdrəməsin. Əlqərəz, qapıdakı bütün heyvanlara, həyət-bacaya qulluq göstərirsən, can yandırırsan. Çünki hamısı sənin malındır. Əvvəllər, Rusiya da bu torpağı, içi biz qarışıq, özünün dədə malı hesab eləyirdi, indi onlar təzədən qayıtsalar, tamam başqa cür hərəkət eləyəcək, bizim axırımıza çıxacaqlar. Çünki dövran dəyişdi, çox yağlı tikələr Rusiyanın əlindən çıxdı. Artıq Azərbaycan Rusiya müstəmləkəsi deyil.
– Yaman amansız danışırsan ruslara qarşı.
– Yox, elə deyil, məni düz başa düşmədin. Söhbət bütün xalqdan deyil, imperiya ambisiyalı ruslardan gedir. Rus xalqı gənc xalqdır, onun yaranıb formalaşmasında slavyanlarla bərabər şimal tayfaları və türklər də iştirak eləmişlər.
Oruc çiyinlərini çəkdi:
– Nə bilim, vallah, biz dərs keçdiyimiz tarix kitablarında belə yazılmayıb...
– Yazmaq nədir, heç işarə də edilməyibdir. Əslində ruslar bizlərə qohum xalqdır. Bu qaynayıb-qarışma rusların Kiyevdən ayrılıb şimal-şərqə yayılmasından sonra poloves, peçenenq, avar, süvar kimi türk tayfaları, sonralar Sibir türkləri ilə başlanmışdı. Tatar-monqol yürüşlərindən bu yanakı dövrlərdə, Qızıl Ordanın süqutundan sonra indiki rusların əcdadları seçim qarşısında qalmışdılar: slavyan dilini götürsünlər, yoxsa türk dilini... İndi rus siyasətçiləri imperiya ambisiyalarından əl çəksələr, tarixi düzgün yazsalar, I Pyotrdan qalma doktrinalarında düzəliş eləsələr, çox udarlar, Orta Asiya və Qafqaz xalqlarını özlərindən uzaqlaşdırmazlar. Yoxsa dünyanın tərəzisi əyilməyə doğru gedəcək.