Fəlsəfə elmi haqqında ümumi anlayış İnsan biliyinin ən mürəkkəb və çətin sahəsi olan fəlsəfə ən qədim elm sahələrindən biridir. Əvvələr o, «elmlər elmi»

Elmi dünyagörüşü - təbii-elmi və sosial-tarixi biliklərə, dünyanın təbii-elmi 
mənzərəsinə əsaslanan, gerçəklikdə hadisə və proseslərin inkişaf və dəyişməsinin elmi 
səbəblərinə istinad edərək dünya haqqında elmi anlayış və qanunauyğunluqların 
ümumiləşmiş in`ikasını ifadə edən baxış, ideya və prinsiplərin məcmusudur. Elmi 
dünyagörüşü - öz müddəalarında müasiri olduğu elmin son nailiyyətlərinə istinadən insanı 

---

9 
əhatə edən gerçəkliyə insan münasibətini xüsusi elmi qanun və kateqoriyalar, təlim və 
nəzəriyyələr vasitəsilə ifadə edir.
Fəlsəfi dünyagörüşü - elmi dünyagörüşün növ müxtəlifliyindən biridir. O, müəyyən 
cəhətlərdən elmi dünyagörüşüilə qovuşur, eyniləşir, müəyyən cəhətlərdən isə ondan 
fərqlənir, ayrılır.
Dünyagörüşünün strukturu. Dünyagörüşün strukturu zəngin və mürəkkəbdir. 
Gerçəkliyin mənimsənilməsi səviyyəsinə, elmi əsaslandırılması dərəcəsinə uyğun olaraq 
hər bir dünyagörüşün iki səviyyəsi vardır:
1) 
Dünyagörüşün adi şüur səviyyəsinə uyğun gələn sağlam düşüncə, hissi-
obrazlı təfəkkürə, mifoloji təsəvvürlərə və gündəlik təcrübi biliyə əsaslanan empirik-
kütləvi (və ya adi-gündəlik) səviyyəsi. Bu səviyyədə dünyagörüşü sağlam təcrübəvi biliyə 
istinad edib, çox vaxt faydalı və müsbət olsa da, ziddiyyətlərdən, məhdudluqlardan azad 
deyildir. Bu səviyyədə dünyagörüşü üçün tərəddüdlər, inamsızlıq və s. xasdır.
2) 
Elmi-nəzəri dünyagörüşü səviyyəsi. Dünyanın həqiqi təbii-elmi mənzərəsinə 
və fəlsəfəyə istinad edən dünyagörüşü məhz elmi-nəzəri dünyagörüşü səviyyəsinə misal 
ola bilər.
Dünyagörüşü struktur baxımından inteqral mütəşəkkillikdir. Burada əsas cəhət onun 
struktur komponentlərini sintezinin, birliyinin əldə edilməsidir. Bu mənada dünyagörüşü 
gerçəklik haqqında ancaq biliklərin toplusu deyildir. Dünyagörüşdə ideallar, əqidə, 
fəaliyyətdə müəyyən rol oynayır. Lakin bitkin dünyagörüşü belə komponentlərin vəhdəti, 
sintezi əsasında yaranır, bilik, sərvətlər, həyat oriyentiri (meyli), əqidə və fəaliyyəti 
birləşdirərək insana nəzəri və əməli fəaliyyət üçün qüdrətli bir silah verir.
Dünyagörüşün strukturunda dünyanı dərketmə prosesinin müxtəlif səviyyələrini əks 
etdirən 
dünyaduyumu, 
dünyanıqavrama, 
dünyanıanlama 
kateqoriyaları 
da 
fərqləndirilmişdir. Bu anlayışlara dünyagörüşün formalaşması mərhələləri də demək olar. 
Ümumiyyətlə, insan idrakının əsasında duyğu, hiss üzvlərinin (görmə, eşitmə, iybilmə, 
dadbilmə, lamisə) verdiyi məlumatlar seyr müşahidə durduğu kimi, dünyagörüşün də 
əsasında dünyaduyumu durur. Dünyaduyumu gerçəkliyin bu və ya digər konkret tərəf və 
cəhətləri, xüsusilə onun zahiri təzahürləri haqqında əldə edilən hiss, əhval-ruhiyyə, baxış, 
duyumdur. Bu mərhələdə predmetin konkret, ayrı-ayrı cəhətləri haqqında görüşlər, 
hisslər, emosional hal - dünyaduyumu formalaşır.
Dünyanı qavrama isə predmet və hadisəni hissi bütöv halında qavrama mərhələsidir, 
gerçəklik haqqında qavranılan baxışlar, hisslər və təsəvvürlərin məcmusudur, dünyanı 
dərketməyə aparan yoldur. Deməli, hisslər və əhval-ruhiyyə səviyyəsində dünyagörüşün 

---

10 
emosional-psixoloji cəhətini dünyaduyumu, gerçəkliyin hissi bütövünün əyanı 
təsəvvürlər əsasında hissi-obrazlı qavranılmasını isə dünyanıqavrama təşkil edir. Məhz 
duyma və qavramanın nəticəsində alınmış informasiyaların təhlili, ümumiləşdirilməsi 
yolu ilə anlayışlar, mühakimələr, əqli nəticələr, ümumi nəzəri baxışlar yaradılır, 
dünyagörüşün ıdraki-intellektual səviyyəsi olan dünyanıanlaına baş verir. Dünyagörüşdə