FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

 
3. Ellinizm və Roma dövrünün fəlsəfəsi 
A. Ellinizm dövrü fəlsəfəsi.
Ellinizm Dövrü Makedoniyalı Aleksandrın yürüşlərinin başlanmasından, onun 
imperiyasının ayn-ayrı xırda dövlətlərə parçalanmasından romalıların Misiri fəth 
etməsinə qədər olan dövrü əhatə edir. E.ə. IV və III əsrlərdə azad yunan 
polislərinin (dövlətlərinin) böhranı kulminasiya nöqtəsinə çatmışdı. Yunan 
şəhərləri əvvəlcə Makedoniya hakimiyyətinin, sonralar isə Romanın təsiri altına 
düşmüşdü. Yunanıstanın iqtisadi və siyasi cəhətdən süquta uğraması, imperiyanın 
ayn-ayrı xırda dövlətlərə parçalanması, polislərin-dövlətlərin rolunun heçə enməsi 
Yunan fəlsəfəsinin inkişafına da öz mənfi təsirini göstərdi. 

---

Yunanıstanda obyektiv aləmin dərk edilməsinə yönəldilmiş bütün cəhdlər, 
filosofların siyasi həyatda fəal iştirakı tədricən 
fərdiyyətçilik, skeptisizm və 
aqnostisizmlə
əvəz olundu. Bir müddət sonra, fəlsəfi təfəkkürə maraq kəskin 
şəkildə azaldı. Belə
bir şəraitdə 
mistika, dini-fəlsəfi sinkretizm
(bir-biri ilə 
uyğunlaşmayan ziddiyyətli görüşlərin birləşdirilməsi), 
xristianlıq fəlsəfəsi 
dövrü 
başlandı. Bu zaman Yunanıstanda bir neçə fəlsəfi məktəb fəaliyyət göstərirdi. 
Aristotel fəlsəfəsinin varisi kimi 
peripatika
(gəzinti zamam fəlsəfi 
söhbətlərin, mübahisələrin aparılması) meydana gəldi və təqribən min il fəaliyyət 
göstərdi. Bu məktəbin nümayəndələri -
Teofrast, Evdem, Aristoksen,
əsasən, 
Aristotel fəlsəfəsinin təhlili və şərhi ilə məşğul idilər. Afinada peripatetika məktəbi 
ilə yanaşı, Platonun yaratdığı 
akademiya
da fəaliyyət göstərirdi. Akademiya 
eramızdan əvvəl I əsrdə tədricən tənəzzülə uğradı, son nəticədə Platonun 
idealizmindən imtina edildi və nəhayət, Epikürün materialist tə"limi meydana 
gəldi. 
Epikür 
(e.ə. 342-271) fəlsəfəsinin mənbəyi Demokritin atomistika təlimi idi. 
Demokritin fəlsəfəsini dərindən öyrənmiş və sonralar Afinada özünün fəlsəfi 
məktəbini ("Epikür bağı") yaratmışdı. O, atomist materializmin ən böyük 
nümayəndəsidir. Öz müəllimi Demokrit kimi Epikür də dünyanı bölünməz 
atomlardan və bunların hərəkət etdiyi boşluqdan ibarət bilirdi. Lakin Demokritdən 
fərqli olaraq Epikür qeyd edirdi ki, atomlar təkcə böyüklüyünə və formalarına görə 
deyil, habelə, ağırlıqlarına görə də fərqlənirlər. Epikür özünəməxsus şəkildə atom 
çəkisini bilmiş və atomun həcmini təyin etməyə cəhd etmişdir. Epikürə görə, 
atomlar əbədi, fasiləsiz hərəkət halındadırlar. Hərəkət atomların və boşluğun 
vəhdətinin, onların qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir. Epikür atomların hərəkətinin 
səbəbini öyrənməyə səy göstərmişdir. Onun fikrincə, atomların hərəkəti onların 
ağırlığı ilə əlaqədardır. Ağırlıqlarından asılı olaraq atomlar şaquli xətt üzrə hərəkət 
etməklə bərabər, düzxətli hərəkətdən kənara meyl edib əyri xətlə də hərəkət 
edirlər. Epikürün zənnincə, atomlar boşluqda üç cür hərəkətə malikdirlər: I) düz 
xətt üzrə düşmə hərəkəti; 2) düz xətdən kənara meyl edilməsindən törəyən hərəkət; 
3) atomların toqquşmasından əmələ gələn hərəkət. 
Bununla Epikür atomlar aləminin quruluşuna baxişları dəyişdirdi və göstəfdi 
ki, öz-özünə hərəkət etmək atomların daxili mahiyyətindən irəli gəlir. 
Epikür fəlsəfəsində təbiət hadisələrinin sadəlövh materialist şərhi dünyaya 
kortəbii-diaiektik baxışla üzvü surətdə birləşmişdir. O,
 
varlıqdakı bütün 
dəyişmələrin səbəbini sonsuz, hərəkət materiyada, təbiətin özündə görürdü. Epikür 
deyirdi ki, elmin, fəlsəfənin vəzifəsi daha mühüm səbəbləri axtarıb tapmaqdan, 
təbiətin qanunauyğunluqlarını dərk etməkdən və onları öyrənib insanlar üçün 

---

xoşbəxt həyat yaratmaqdan ibarətdir. O, Demokritə nisbətən irəli gedərək 
təbiətdəki zərurəti, səbəbiyyəti daha mükəmməl
 
anlamış, atomların hərəkətində 
təsadüfi halları qabul edərək detirminizmin fatalistcəsinə izah edilməsi əleyhinə 
çıxmışdır. 
Fəlsəfə tarixində Epikürün böyük xidməti bir də ondadır ki, o, Demokritdən 
fərqli olaraq rəng, iy, dad kimi keyfiyyətlərin obyektivliyini qəbul etmişdir. 
Epikürün idrak nəzəriyyəsi. Epikür duyulan maddi şeyləri insan biliyinin 
mənbəyi hesab etmiş, idrakın mexanizmi və yolları haqqında sadəlövh materialist 
müddəalar söyləmişdir. Epikürün təliminə görə, idrak müşahidə, hissi qavrayışlar 
əsasında baş verir. Onun fikrincə, cisimlərin surətləri hiss üzvlərində əks olunaraq 
insanda duyğu yaradır, bu da öz növbəsində insan beynində xarici cisim və 
hadisələrin uyğun surətlərini əmələ gətirir. İnsan özünün yaddaşı sayəsində xarici 
aləmdə mövcud olan cisimlərin surətlərini toplayaraq saxlayır, təfəkkürün vasitəsi 
ilə onları təhlil edir, ümumləşdirir və nəhayət, anlayışlar yaradır. Epikürə görə, 
idrak prosesində əldə edilən təsəvvürlər cisimlərə, hadisələrə uyğun gəlmirsə, onlar 
həqiqi deyil. 
Epikür duyğuların obyektiv məzmununu açıb göstərməklə yanaşı, ruhu maddi 
varlıq hesab edir və bu fikrini əsaslandırmağa çalışırdı. Onun fikrincə ruh da 
atomlardan təşkil olunmuşdur, lakin şeylərin atomlarına nisbətən o daha incə və 
sürətlə hərəkət edən atomlardan ibarətdir. Epikür fəlsəfəsinə görə, Kainat 
sonsuzdur, qeyri-məhduddur, maddi aləmdən başqa və ondan kənarda heç bir şey 
yoxdur. O öyrədirdi ki, insanlar nə təbiətin dəhşətli hadisələrindən, nə də 
allahlardan qorxmamalıdır. İnsanlar üçün ölüm qorxulu görünməməlidir. Epikür 
axirət dünyasının mövcudluğunu rədd edirdi. O, deyirdi ki, insan öləndən sonra 
onun atomlardan ibarət olan ruhu da məhv olur, odur ki
 
həyat zövqü yalnız bu 
dünyaya məxsusdur. 
Epikürün görkəmli tələbəsi Filodemin e.ə. I əsrdə təlimini Romaya gətirdi, 
qısa bir müddətdə o, Romada yayıldı. 
Ellinizın dövründə əvvəllər Yunanıstanda, sonralar isə Romada stoisizm, 
skeptisizm, eklektisizm kimi digər fəlsəfi təlimlər də geniş yayılmışdır.