FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

materiya insana 
öz duyğusu ilə verilən, duyğularımızdan asılı olmayaraq mövcud olan və 
duyğularımızla surəti alınan, şəkli alınan, əks olunan obyektiv reallığı göstərmək 
üçün fəlsəfi bir kateqoriyadır.
Materiyanın bu tərifi fəlsəfənin əsas məsələsinin hər iki ontoloji və 
qnoseoloji tərəflərinin materialistcəsinə həllini əks etdirən aşağıdakı müddəalara 
əsaslanır:
a)materiya insan şüurundan xaricdə və ondan asılı olma
dan mövcud olan 
obyektiv reallıqdır;
b)obyektiv reallıq olan materiya hiss üzvlərimizə təsir edərək duyğularımızda 
əks olunur, yəni o, dərkediləndir.
Bununla da həmin tərif öz məzmununa görə xarici aləmin obyektiv reallığını 
və şüura nəzərən birinciliyini rədd edən həm obyektiv, həm subyektiv idealizmə, 
eyni zamanda materiya və şüuru bir
-
birindən asılı olmayan müstəqil 
substansiyalar sayan dualizmə, həm də dünyanın dərkedilənliyini inkar edən 
aqnostisizmə qarşı yönəlmişdir.
Materiyanın bəhs etdiyimiz tərifi
gördüyümüz kimi, son dərəcə geniş olub, 
özlüyündə materiyanın bütün məlum formalarını, habelə hələlik məlum olmayan, 
lakin dünyanın sonsuz dərk olunması prosesində kəşf oluna bilən bütün 
formalarını əhatə edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, müasir fəlsəfədə də materiya qədim fəlsəfədə 
olduğu kimi, dünyanın substansional əsası kimi səciyyələndirilir. Lakin bu zaman iki 
momenti nəzərdə tutmaq 1azımdır. Əvvəla, materiya substansiya olmaq e'tibarilə 
bütün maddi törəmələrin əsası kimi çıxış etsə də, bu, artıq qədim filosofların qəbul 
etdikləri dünyanın dəyişməz, mütləq əsası olmayıb nisbidir. İkincisi, bu 
substansionallıq əlaməti materiyanın tərifinə daxil edilən “obyektiv reallıq olmaq” 

---

xassəsi ilə üzvi əlaqədədir. Materiyanın şüura nəzərən birinciliyinin və onun 
möv
cudluğunun şüurdan asılı olmamasının qəbul edilməsi materiyanın 
substansiya kimi səciyyələndirilməsini fərz edir. Bu sonuncusu əsas qnoseoloji 
məsələ daxilində materiya və şüurun bir
-
birinə qarşı qoyulmasının nisbiliyini 
aşkara çıxararaq göstərir ki, həmin
əksliyin yalnız çox məhdud bir hüdud daxilində 
mütləq əhəmiyyəti vardır: burada onun əhəmiyyəti yalnız onlardan hansının 
birinci və hansının ikinci götürülməsi kimi əsas qnoseoloji məsələ dairəsindədir. Bu 
dairədən kənarda mə'lum olur ki, onların hər ikis
i mövcuddur. 
Fəlsəfi kateqoriya kimi materiya anlayışı onun haqqındakı təbii
-elmi 
təsəvvürlərlə əlaqədar olsa da, ondan əsaslı surətdə fərqlənir. Materiyanın fəlsəfi 
anlayışı öz əhatə dairəsinə görə onun haqqındakı təbii
-
elmi təsəvvürlərdən daha 
geniş olub, sonuncular inkişaf etdikcə daha da zənginləşir. Lakin bu anlayış daha 
geniş və ümumi olduğundan idrakın inkişafı gedişində əsaslı dəyişikliklərə məruz 
qalan, bəzən hətta aradan qalxaraq yeniləri ilə əvəz olunan təbii
-elmi 
təsəvvürlərdən fərqli olaraq
heç vaxt kökündən dağılaraq aradan qalxmır. Buna 
görə də materiyanın fəlsəfi anlayışını qətiyyən onun haqqındakı konkret 
təsəvvürlərlə eyniləşdirmək olmaz. Çünki bunlar fəlsəfi və təbii
-elmi kimi iki 
müxtəlif məsələdir və onların eyniləşdirilməsi XIX
-
XX əsrlərin qovşağında olduğu 
kimi, materiya anlayışına qarşı mübarizəsində idealizmə əsas verir.
Məlum olduğu kimi, materiyaya mexaniki
-
metafizik baxış XIX əsrin 
sonunadək öz hakim mövqeyini saxlamışdı. Doğrudur, XIX əsrin son rübündə bəzi 
təbiətşünaslar (rus
kimyaçısı D.İ. Mendeleyev, ingilis alimləri V.Kruks və 
E.Rezerford) atomu nə isə dəyişməz, əbədi və ən sadə bir şey, materiyanın 
“bölünməz” və “sonuncu” hissəciyi sayan hakim fikrə şərik olmayaraq 
onun 
mürəkkəbliyini söyləmişdilər. F.Engels də 80
-
ci illərdə atomun mürəkkəbliyi fikrinə 
şərik çıxaraq yazırdı:”atomlar heç də bəsit bir şey deyildir. Maddənin bizə məlum 

---

olan, ümumiyyətlə, ən kiçik hissəciyi deyildir”. Bununla belə materiyaya metafizik 
baxış XIX
 
əsrin sonlarınadək davam etmişdir.
Yalnız XIX əsrin sonlarında fizikadakı bir sıra kəşflər, xüsusilə radioaktivliyin 
(1896) və elektronun kəşfi (1897) sayəsində atomun mürəkkəbliyi və dəyişkənliyi, 
bir kimyəvi elementin atomunun digər elementin atomuna çevrilənliyi aşkar 
edildi. Məlum oldu ki, atomlar daha kiçicik materiya hissəciklərindən təşkil 
olunmuş mürəkkəb sistemlərdir. Bu kəşflərin mahiyyətini başa düşməyən və 
materiyanın fəlsəfi anlayışını onun haqqındakı təbii
-
elmi təsəvvürlərlə 
eyniləşdirən maxistlər “fiziki” idealizm mövqeyindən çıxış edərək hə
min 
təsəvvürlərin aradan qalxmasını materiyanın özünün aradan qalxaraq “yox 
olması” kimi izah etdilər.
 
Bu, maxistlərin materiyanın fəlsəfi anlayışı ilə onun 
haqqındakı təbii
-
elmi təsəvvürlərin münasibətini anlamadıqlarını göstərir. Yalnız 
fəlsəfə üçün deyil, həm də fizika və bütövlükdə təbii
-elmi idrak üçün mühüm 
metodoloji əhəmiyyəti olan bu məsələni ancaq dialektikanın tətbiqi əsasında 
aydınlaşdırmaq mümkündür. Həmin məsələyə dialektikcəsinə yanaşdıqda aydın 
olur ki, dünyanın hər bir konkret, elmi (mexani
ki, elektromaqnit, kvant-mexaniki 
və s.) mənzərəsində bir
-
birilə bağlı olan iki cəhət vardır: təbii
-
elmi və fəlsəfi. 
Materiyanın quruluşu və xassələri haqqında təbii
-
elmi nəzəriyyələr maddi 
cisimlərin quruluşu, onların hərəkət formaları, qarşılıqlı təsirləri haqqında 
təsəvvürləri ilə, bu maddi obyektlərə, nə kimi konkret fiziki və kimyəvi xassələr 
isnad verilməsi ilə fərqlənir. Materiya haqqında nəzəriyyənin fəlsəfi cəhətinə 
gəldikdə isə o, fiziki məzmunca müxtəlif olmasına baxmayaraq, fiziki aləmin 
maddili
yinin, obyektivliyinin qəbul olunması ilə bağlıdır.