FİKRƏt cahangirov

Sevinc, razıqalma, təqdiretmə, bəyənmə modal 
mənasının ifadəsi: 
Həmin modal məna  əsasən  bəh/bah/pəh/pah nidasının 
vasitəsilə ifadə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin nida 
bütün variantlarda həm təklikdə, həm də təkrar olaraq işlənə 
bilir; təkrar olaraq işlənmək bu nida üçün daha xarakterikdir. 
Bəh!.. Bəh!.. Gör, Sərinbulaqda nələr yetişir! 
(S.Qədirzadə. Ülkər Aytəkin). 
Bəh-bəh, lap gün kimi açıldın! (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 78). 
Bəh-bəh!  Bu idbarı  nə  qəşəng çəkiblər! (S.Qədirzadə. 
Kəndimizdə bir gözəl var). 
Bəh-bəh-bəh! Sən bir gül-çiçəyə bax! (N.Nağıyev. Həsrət, 
168). 
Bəh-bəh-bəh-bəh! Maşallah, kəlama bax, -deyib, başını 
bir neçə  dəfə o tərəf-bu tərəfə  tərpətdi (M.İbrahimov. 
Gələcək gün, 220). 

 
204
Bah, bah! Böyük adamın arvadıdır! (Ə.Haqverdiyev. 
Seçilmiş əsərləri, 49) – təəccüb, istehza. 
Bah!.. Bah!.. Kişi! –deyə o, fərəhlə gülüb qoluma girdi 
(İ.Əfəndiyev. Sarıköynəklə Valehin nağılı, 12). 
Pəh/pah variantı 
Pəh, pəh, maşallah, nə göyçək qızdır, -deyə Xankişi 
Məlahətin alnından öpdü (S.S.Axundov. Təbrik, 14). 
Pəh-pəh! Sağ ol! Afərin! (S.Qədirzadə. S.Ə, 44). 
Pəh-pəh!.. 
Nə 
ləzzətli qovurmadır! (M.Qocayev. 
Gecələrin mahnısı, 34). 
Misallardan göründüyü kimi, həmin nida üçün cümlənin 
başında gəlmək daha xarakterikdir. Bununla yanaşı, o 
cümlənin axırında da gəlir: 
Bəli, Soltan bəyin qızı bir gədəyə aşıq olub, pəh-pəh-pəh! 
(Ü.Hacıbəyov. Arşın mal alan, 604). 
Pah, pah, gözünə dönüm, a hökumət! (Mir Cəlal. Ayaz, 
281). 
Qeyd etmək lazımdır ki, həmin nidanın tək yaxud 
təkrarlanaraq işlənməsi müəyyən məqamlarda  əhəmiyyət 
kəsb edir. Belə ki, təklikdə o, etiraz, təəccüb, istehza 
mənasında işlənir: 
Pəh! Çox elə böyük adamsız! (B.Babanlı. Vicdan 
susanda, 128). 
Həmin qrupa o, oh, aha, oho nidalarını da aid etmək olar. 
O! nidası 
Təəccüb bildirən bu nida danışanlardan birinin o birisinin 
sözünə qüvvət verməsi məqamında işlənir. Məsələn: 
O! Faiq əfəndi ilə Hüseyn Minasazovun yazılarını mən də 
əlahiddə bir həvəslə oxuyuram (B.Bayramov. Karvan yolu, 
646). 
Oh nidası 
Həmin söz etimoloci cəhətdən, yəqin ki o və oho nidaları 
ilə bağlıdır. 
Oh,  Şəmsiyyə xanım, darıxmaq nədir? Belə bir tanışlıq 
üçün təşəkkür edirəm (M.İbrahimov. Gələcək gün, 242). 
-Oh!  “Qoç” lülə ürəyə  qız keçməz! -deyə  qəhqəhə ilə 
güldü (Y.V.Çəmənzəminli. Qızlar bulağı, 29). 

 
205
Mətndən göründüyü kimi, oh nidası etiraz məqamında 
işlənmişdir, amma etiraz bir növ xoşagəlimli, dostluğa, 
mehribançılığa xidmət edən etirazdır. 
Oho variantı 
Təəccüb bildirən bu nida mənşə etibarilə  aha nidası ilə 
bağlıdır.Biz burada mənşə etibarilə deyərkən bir sözün 
şəkilçiləşmə yolu ilə başqa sözdən törəməsini deyil, sait və 
samit dəyişməsi yolu ilə sözlərin müxtəlif variantlarının 
meydana gəlməsini nəzərdə tuturuq. 
Oho!  Sən fəlsəfəyə keçdin, əmiqızı  (İ.Əfəndiyev. Bahar 
suları, 183). 
Oho… Demək, məsələni sənə bu şəkildə çatdırıblar 
(S.Qədirzadə. Ülkər Aytəkin, 190). 
Oho,-Covanni ucadan dedi, -Martimonio?(H.Abbaszadə. 
Uzaqdan gələn qonaq, 105). 
Oho! heç inanmazdım ki, uzaq Berlində bakılı professorla 
rəqs edəcəyəm (Z.Ağayev. Dünyanın düz vaxtı, 10). 
Oho, lap qiymətini də bilir ki! (Ə.Hacızadə. dünyanı tanı, 
253). 
-Oho!.. -mən süni təəccüblə gözlərimi bərəltdim 
(İ.Hüseynov. Tütək səsi, 115). 
Verilmiş bütün misallarda oho nidası  təəccüb, heyrət 
məqamında işlənmişdir. Aşağıdakı misalda həmin məna 
qalmaqla yanaşı, yüngülcə məzəmmət mənasında öz əksini 
tapmışdır. 
Oho!  Nə böyük yerdən yapışıb sənin bu qızın?! 
(Ə.Hacızadə. Dünyanı tanı, 253). 
Aha nidası 
Bu nidanın işləndiyi modallıq kontekstinin növləri çoxdur. 
O, təəccüb, heyrət, sevinc, istehza, yadasalma (xatırlama) 
və s. kimi məqamlarda işlənir. Məsələn: 
Aha, budur birisi əlindəki qazançanı yellədə-yellədə gəlir 
(C.Əlibəyov. Vida görüşü, 260) – təəccüb mənası. 
Aha,  deməli belə! Yəqin, bunlar çoxdan dost imişlər 
(N.Nağıyev. Həsrət, 133) – zənn, güman mənası. 
Aha!  deməli, Vüqar Şəmsizadə? (V.Babanlı. Vicdan 
susanda, 19) – zənn, güman mənası. 
Aha,  dayanın, dayanın, yadıma gəldi. Mən ondan 
soruşdum ki, nə vaxtdan Ərəstun qız adı olub? 

 
206
(H.Seyidbəyli. Cəbhədən-cəbhəyə, 77) – xatırlama, 
yadasalma mənası. 
Narazılıq, kədər modal mənasını ifadə edən nidalar:  
Bura ah, ax və eh sözlərini aid etmək olar. 
Ah nidası 
-Ah,  dovşan, - deyə içini çəkib, yerində  hərləndi, -tüfəng 
olsaydı, atardıq, -dedi (Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər, 151). 
Burada  ah nidasının işlənməsi tüfəngin olmaması ilə 
bağlıdır. Danışanın əhval-ruhiyyəsi onun içini çəkməkdən də 
bilinir. Ancaq nidanın işlənmə  məqamı heç də  həmişə bu 
cür aydınlıqla mətndə öz əksini tapmır. Məsələn: 
-Ah, Rüstəm bəy! –deyə Rüstəm bəylə görüşdü 
(Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər, 153). 
Ah, yuxuya qalmısınız (Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər, 
24). 
Hə, yazmaq lazımdır, yox, ah,  ilahi, dəli olacağam, dəli 
olacağam (Z.Ağayev. Beş günün intizarı, 93) – iztirab 
mənası. 
Ah, bu nə deməkdir, ilahi?!. Mənə  nə olub?! (G.Fəzli. 
Yeddi ulduzlu səma, 7) – heyrət, təşviş, iztirab mənası. 
Ah, bu farsçılıq, bu farspərəstlik, -dedi, -nə çirkin bir 
fikirdir! (M.İbrahimov. Gələcək gün, 300) – narazılıq, qəzəb 
mənası. 
Ah,  mənim Yusifdən xoşum gəlir (Z.Ağayev. Dünyanın 
düz vaxtı, 12) – məmnunluq, həyəcanlanma mənası. 
Bizim materiallar içərisində  ah  nidasının müəyyən fono-
semantik çalarla işlənməsinə  də  təsadüf olunur. Bu, iki 
şəkildə özünü göstərir: a saitinin uzun tələffüz olunması və h 
samitinin sürəkli, davamlı tələffüz olunması şəklində. Bunlar 
modallığın fonetik ifadə vasitələri hesab oluna bilər. 
Yadımıza salaq ki, bu qəbildən olan nümunələrə bir qədər 
yuxarıda da rast gəlmişik. 
Rəis sərin kompotu birnəfəsə başına çəkib, ürəkdən bir 
“aaah” elədi, dodaqlarını yalayıb, ortalığa dedi (Z.Ağayev. 
Beş günün intizarı, 3). 
Ahhh!  Mən də deyirəm, nəyə  işarə eləyirsiniz 
(Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər, 136). 
Ax variantı 
Həmin nida da narazılıq, iztirab məqamlarında işlənir. 

 
207
Ax,  Aida, sən də buradasan? (M.İbrahimov. Madrid, 
129). 
Ax, nankor! (V.Babanlı. Vicdan susanda, 314). 
-Ax, namərd, -deyərək, atından yerə sərildi (M.İsmayıl. İki 
od arasında) – qəzəb, ağrı-acı məqamı. 
Ax,  bu nə  bəladır, özümü saldım! (C.Cabbarlı. Solğun 
çiçəklər, 61) – iztirab mənası. 
Yuxarıdakı misallarda ax  nidası az-çox ah  nidasından 
fərqli məqamlarda işlənmişdir. Ancaq onun ah nidası ilə tam 
uyğun gələn məqamlarda işləndiyini də görürük: 
Ax,  nə yaxşı oldu, yamanca düşmüsən  əlimə 
(H.Seyidbəyli. İ.Qasımov. Cəbhədən-cəbhəyə, 41). 
Ax, Turac, görəsən, doğrudur? (İ.Əfəndiyev. Bahar suları, 
174). 
Ax,  nə ola, indi ikisini də atalar bayıra! (Ə.Əbdülhəsən. 
Sədaqət, 234). 
Ax,  ləkfə gedib anama xəbər verəcək! (M.F.Axundov. 
Hekayəti-müsyö Cordan, 27). 
Ax,  məlunlar! Yəqin, quldurdurlar, at qovub-gətirib, 
keçirmək istəyirlər (M.F.Axundov. Hekayəti-mərdi xəsis). 
Ox nidası 
Belə düşünmək olar ki, həmin nida ax nidası ilə variantlıq 
münasibətindədir. O, ah və ax nidalarından az işlənib, yeni 
bir nidanın əmələ gəlməsində iştirak edir: oxqay. 
Ox, onu öldürdülər (C.Cabbarlı. Oqtay Eloğlu, 229). 
Məna etibarilə qeyd olunanlara yaxın olan məqamda  eh 
nidası da işlənir. Danışıq dilində onun əh variantına da 
təsadüf olunur. Eh nidasının kədər, etiraz mənalarından 
savayı, bezmə, bezikmə  məqamlarında da işləndiyini 
görürük. Məsələn: 
Eh,  neynirəm varı, ay bala, bir bığıburma  ərim olsaydı, 
onların hamısına dəyərdi! (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 77). 
Eh, 
vallah, mən bir qəpik pula dəymərəm 
(C.Məmmədquluzadə. Danabaş kəndinin əhvalatları, 311). 
Eh, tanrının bir ucuz ölümü də yoxdur ki, ölək-qurtaraq! 
(Y.V.Çəmənzəminli. Qan içində, 328). 
Bütün bu misallarda eh  nidası  kədər, narazılıq 
məqamlarında işlənmişdir. Aşağıdakı nümunələrdə isə o, 
təəccüb, narazılıq, etiraz məqamlarında işlənir. 

 
208
Eh!  İnsanların təbiəti çox mürəkkəbdir! (S.Qədirzadə. 
Ülkər Aytəkin, 138). 
Eh,  nə qoyub, nə axtarırsan?! (Ə.Babayeva. Anadil 
ağlayırdı, 12). 
Eh, kimdir onlara inanan? (Z.Ağayev. Beş günün intizarı, 
32). 
Eh nidası sırf təəccüb məqamında da işlənir. 
Eh,  məsələni, gör, haradan başlayıb, hara gətirdik?! 
(V.Babanlı. Həyat bizi sınayır, 16). 
Eh,  necə axmaq işlər olur bu dünyada! (G.Fəzli. Yeddi 
ulduzlu səma, 37). 
Eh nidası emfatik məqamda da işlənir: 
Ehh,  doğrudan, qəribə adamsınız (V.Babanlı. Vicdan 
susanda, 45). 
Of / uf nidası 
Bu nida həm fiziki, həm də mənəvi əzab, əziyyət, iztirab 
bildirmək məqamlarında işlənir. Məsələn: 
Of… bu zəhrimar yara məni lap öldürür (H.Mehdi. 
Şöhrət). 
Of, nə iş tuturam?.. (S.Vurğun. Vaqif). 
Aşağıdakı nümunələrdə qeyd olunan modal məna ilə 
yanaşı, darılma, bezikmə çalarının da ifadəsini görürük. 
Uf, nə istidir… Uf, lənətə gələsiniz. Uf, əl çəkməzlər. Çarə 
yoxdur (M.F.Axundov. Hekayəti-Molla İbrahim Xəlil). 
Qorxu, təlaş modal mənası ilə əlaqədar olan nidalara vay, 
aman/ay aman/, haray/ay haray/, vaxsey sözləri aiddir. 
Vay nidası 
Həmin nida mənşə etibarilə vay ismi ilə bağlıdır. Müq.et: 
Toyda oynamaz, vayda ağlamaz (Zərb məsəl). 
Vay  ismi matəm, hüzn təsəvvürləri ilə assosiasiya 
yaradır. Həmin məna çaları modal mənalarda da qalır. Vay 
nidası qorxu, təlaş, ağrı,  əzab, nifrət, ikrah kimi modal 
mənalarla  əlaqədar olaraq işlənir. O həm tək, həm də 
təkrarlanaraq işlənə bilir. 
Vay nidası aşağıdakı modal mənaları müşayiət edir. 
1. Əzab, ağrı, iztirab modal mənasını. 
Vay!.. Vay! Bədənim başladı gicişməyə  (İ.Əfəndiyev. 
Sarıköynəklə Valehin nağılı, 232). 

 
209
Vay,  yeriyə bilmirəm. Ayaqlarım tutulub, başım 
gicəllənir (Ə.Hacızadə. Dünyanı tanı, 267). 
2. Qorxu, təlaş modal mənasını. 
Vay,  qoymayın, müsəlmanlar! (M.Cəlal. Dirilən adam, 
43). 
Vay,dədəm 
vay! 
İlahi, bu nə müsibətdir?! 
(M.Süleymanov. Fırtına, 200). 
Verilmiş nümunələrdən göründüyü kimi, vay nidası 
işləndiyi mətndə müvafiq situasiyanı bildirən sözlərlə 
müşayiət olunur. Vay nidası azərbaycanlılar, xüsusən də 
azərbaycanlı qadınlar tərəfindən işləndikdə müvafiq 
cestlərlə, əl hərəkətləri ilə (dizə vurmaq, başa vurmaq və s.) 
də müşayiət olunur. Məsələn: 
-Vay!  -deyə Sevinc dizlərinə vurdu (O.Salamzadə. 
Gqapısı, 110). 
Başa, dizə vurmaq hərəkəti sonsuz qəm, kədər 
bildirməyə xidmət edir. 
3. Rəhmetmə, mərhəmət modal mənasını. 
Vay, yazıq yetim! (V.Babanlı. Vicdan susanda, 310). 
4. Təəccüb, heyrət, etiraz modal mənasını. 
Vay,  Allah səni yox etsin, gör nə murdar səsi var! 
(S.S.Axundov. Nurəddin, 28). 
Vay,  köpək oğlu, gör, necə and içdi! Yox, bu, 
düşmənçilikdir! (N.Nağıyev. Həsrət, 175). 
Vay,  iraq olsun, bu nədir? (S.Qədirzadə. Ülkər Aytəkin, 
188). 
5. Nifrət, hədə-qorxu modal mənasını. 
Vay, Allah səni öldürsün! Bu nə sözdür! (A.Şaiq. Bir saat 
xəlifəlik). 
Vay, Ala pişik, Vay, Qara pişik! (Uşaq şeri). 
Vay nidası  dədə, nənə, qardaş  və s. sözlərlə birbaşa 
əlaqədə işlənir. 
Vay, dədəm vay, ay  şah, başına dönüm, sənə qurban 
olum, mənə yazığın gəlsin! (Ü.Hacıbəyov. Yuxuda, 494). 
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, vay nidası  təkrarlanaraq da 
işlənir. 
Vay-vay-vay! A kişi, bu nə üst-başdır, bu nə əl-ayaqdır?! 
(H.Sarabski. Köhnə Bakı, 194). 

 
210
Vay, vay, vay! Allah sənə 
lənət eləsin! 
(C.Məmmədquluzadə. Kişmiş oyunu, 93). 
Aman (ay aman, aman allah) nidası 
Aman  nidası öz törəmələri ilə birlikdə  şiddətli qorxu və 
onunla bağlı olan yalvarış, kömək diləmə  məqamlarında 
işlənir. Onları həmin ardıcıllıqla da nəzərdən keçirək:  
1. Aman nidasının qorxu məqamında işlənməsi. 
Ay aman! Vəzir gəlir! (M.F.Axundov. Hekayəti-vəziri-xani-
Lənkəran, 53). 
Ay aman, öldüm allah! (M.Süleymanlı. Dağlar qoynunda 
fırtına, 79). 
Xanıma güllə dəyib, ay aman! (B.Bayramov. Karvan yolu, 
216). 
2. Aman nidasının yalvarış, köməyə çağırma məqamında 
işlənməsi. 
Ay aman, Heydər bəy, Səfər bəy, Əskər bəy, yetişin, mən 
boğuldum! (M.F.Axundov. Hekayəti-mərdi-xəsis). 
Ay aman, qoymuyun! Mənim gözümün ağı-qarası bircə 
oğlum var! (M.F.Axundov. Hekayəti-xırs-quldurbasan, 72). 
Ay haray, ay aman! Kömək edin, ay allahı sevən, dadıma 
yetişin! (M.F.Axundov. Hekayəti-xırs-quldurbasan, 86). 
Deməliyik ki, aman nidası və onun törəmələrinin mətndə 
qorxu-təlaş  və yalvarış  məqamlarında işlənməsi bir sıra 
hallarda tamamilə  şərti xarakter daşıyır. Yəni, bunlar 
qorxmağa və yalvarmağa elə bir əsas olmadığı hallarda da 
işlənir. Məsələn: 
Aman allah, biliksiz adam nə qorxaq, nə yazıq, nə miskin 
olurmuş? (G.Hüseynoğlu. İşıq və zülmət, 259). 
Aman allah, Xam xəyal. Qeyri mümkün olan şey 
(A.Rzayev. Gürcü familiyası, 46). 
Aman allah, nə çox təpə var burada! (Ə.Nicat. 
Qızılbaşlar, 217). 
Sonuncu nümunədə sadəcə olaraq yüksək dərəcədə 
təəccüb ifadə olunur. 
Haray (ay haray) nidası 
Haray nidası qorxulu şəraitlə  əlaqədar olaraq işlənib, 
köməyə çağırış mənasını ifadə edir. 
Haray naşı əlindən! (Bayatı). 

 
211
Ay haray! Bir neçə  şair, neçə  şair kimilər.  İstəyir 
döndərələr Gəncəyə  Şirvanımızı! (Sabir. Hop-hopnamə, 
128). 
Vaxsey nidası 
Bu, Azərbaycan dilində qorxu və  təlaş  məqamında 
işlənən nidalardandır. O, sözdüzəltmə baxımından və 
işlənmə  məqamına görə  şaxsey nidası ilə bağlıdır.  (Şah 
Hüseyn şaxsey; vay(y)Hüseyn vaxsey). 
Aşura təziyəsi ilə  əlaqədar olaraq meydana gəlmiş bu 
nidalardan ikincisinin (vaxsey)  işlənməsi daha geniş vüsət 
almışdır. 
Vaxsey! Bəs mənim pullarım?! (Ü.Hacıbəyov. O olmasın, 
bu olsun, 530). 
Vaxsey! Balta əlini apardı kişinin! (E.Əfəndiyev. Talvar, 
103). 
Heyfsilənmə, təəssüflənmə modal mənası ilə  əlaqədar 
olan nidalar:  
Bura heyf(hayıf), əfsus (ki), təəssüf (ki) sözləri aiddir. 
Heyf (hayıf) nidası 
Həmin variantlardan birincisi ədəbi dilə, ikincisi isə 
danışıq dilinə məxsusdur. 
Heyf (hayıf) nidası  həm müstəqil olaraq, təcridolunmuş 
şəkildə, həm də cümlənin müəyyən ünsürləri ilə  əlaqəyə 
girərək işlənir. 
1. Heyf nidasının müstəqil olaraq işlənməsi. 
Tfu, nə fəlakətdir bu?! Heyf, heyf! (M.Süleymanov. Yerin 
sirri, ). 
-Heyf, heyf, -o, naümid bir halda pıçıldadı 
(M.Süleymanov. Dağlar qoynunda fırtına). 
Heyf nidası ki bağlayıcısı ilə də işlənir. 
Kür qırağının əcəb seyrəngahı var, Yaşılbaş sonası hayıf 
ki, yoxdur! Ucu tər cığalı siyah tellərin hərdən tamaşası, 
hayıf ki, yoxdur! (M.P.Vaqif. Əsərləri, 110). 
Heyf ki,  xətrinə  dəyə bilmirəm, deyərdim ki, bu “siz”, 
“biz”lə ətimi tökmə (B.Bayramov. Cıdır düzü, 30). 
Heyf ki, Əlibala yoxdur (M.Süleymanov. Dağlar qoynunda 
fırtına). 

 
212
Heyf nidasının ifadə etdiyi heyfsilənmə  mənasının 
daha intensiv çalarını bildirmək üçün «çox» ədatından 
istifadə olunur: 
Heyf, çox heyf ki, bizim millət peyğəmbər buyruğuna da 
əməl etmir belə (N.Nərimanov. Nadanlıq). 
2.  Heyf sözünün başqa sözlərlə  əlaqədar olaraq 
işlənməsi. 
Bu halda heyf sözü əlaqəyə girdiyi sözün ya yönlük, ya 
da çıxışlıq halda olmasını tələb edir. Məsələn: 
Hayıf o dağlara! (Əfqan. Həsrət də bir vüsaldır, ). 
Heyf ana südünə, heyf! (B.Babanlı. Həyat bizi sınayır, 
389). 
Heyf, çox heyf qayğısız, kədərsiz uşaqlıq çağlarından! 
(S.Qədirzadə. Kəndimizdə bir gözəl var). 
Heyf ondan, heyf! (H.Abbaszadə. Uzaqdan gələn qonaq). 
Biz burada istər modallıq, istər mətndə nidaların 
işlənməsi, istərsə də Azərbaycan dilinin sintaksisi baxımdan 
maraqlı bir hadisəyə toxunmaq istəyirik. Bu, heyf sözünün 
təkrar işlənməsi ilə bağlıdır. Onun təkrar olaraq işlənməsi 
başqa nidaların (məsələn, müq.et: bəh-bəh-bəh  və s.) 
təkrar-təkrar işlənməsinin eyni deyildir. Bu, məhz sintaktik, 
məsafəli təkrardır və  məhz heyfsilənmə bildirən nidalarla 
əlaqədar olaraq özünü göstərir. O, eyni zamanda 
emosionallıq ifadəsinə xidmət edir. 
Əfsus nidası 
Həmin nida iki şəkildə  işlənir: həm təklikdə, müstəqil 
şəkildə, həm də  ki bağlayıcısı ilə birlikdə. Hər iki variant 
ədəbi dilə məxsusdur. 
Əfsus, qocaldım, ağacım düşdü əlimdən (Sabir). 
Əfsus! Artıq gecdir, zavallı! (A.Rzayev. Zəncir, 118). 
Əfsus, bu aləmdən hələ uzaqdır (Qabil. Seçilmiş əsərləri, 
203). 
Əfsus ki, yar qeyrisinin aşinasıdır (C.Cabbarlı. Nəsrəddin 
şah). 
Əfsus ki, qadının gözlərindəki ifadəni  Əkrəm oxuya 
bilməyəcəkdi (S.Qədirzadə. Kəndimizdə bir gözəl var, 16). 
Ancaq,  əfsus ki,  şərti zəng indi vurulmuşdu (Z.Ağayev. 
Dünyanın düz vaxtı, 56). 

 
213
Əfsus ki, ifadəsi  əfsus nidasından törəmə olsa da, 
ondan daha artıq işləkdir. 
Təəssüf nidası 
Həmin nida da ədəbi dilə məxsusdur. O, istisnasız olaraq 
ki bağlayıcısı ilə işlənir. 
Təəssüf ki, bir qərara gələ bilmədik (M.Süleymanov. 
Yerin sirri). 
Gülarə, təəssüf ki, sənin bu gözəl arzuna əməl edə 
bilməyəcəyəm (Ə.Dilbazi. Məhəbbət qocalmır). 
Çox təəssüf ki, belə-belə şeyləri biz bütün ömrümüz boyu 
az görmürük, onların acısını, iztirabını az çəkmirik 
(V.Babanlı. Vicdan susanda). 
Beləliklə, biz görürük ki, heyf, əfsus və təəssüf nidaları ki 
bağlayıcısı ilə işlənir: birincisi tən yarıbayarı, ikincisi yarıdan 
çox, üçüncüsü isə  əksərən (monoloci nitqdə  təəssüf nidası 
ki bağlayıcısı olmadan işlənmir). Bununla belə, biz deyə 
bilərik ki, məsələn,  heyf nidası ilə yanaşı, Azərbaycan 
dilində heyf ki nidası da vardır. 
Hər üç halda ki bağlayıcısı bağlayıcı olaraq qalır və 
özündən qabaqkı  və sonrakı ünsürlər arasında  əlaqə 
yaradır. 
Təqdiretmə, bəyənmə, alqışlama modal mənası ilə bağlı 
olan nidalar: 
Həmin qrupa əhsən, afərin, bərəkallah, maşallah nidaları 
aiddir. 
Əhsən, Taclıbəyim! (F.Kərimzadə. Çaldıran döyüşü, 30). 
Hə!  Əhsən!  Mən müəllimi belə tanımazdım: qızıl kimi 
oğlandır (N.Nağıyev. Həsrət, 215). 
Afərin ustadına! (Klişe). 
Afərin, afərin! Daşa da dil verər sənin hünərin! (S.Vurğun. 
Fərhad və Şirin). 
Mərhəba, mərhəba, İlyas pəhləvan! (S.Vurğun. Vaqif). 
İstehza, tənə modal mənası ilə bağlı olan nidalar 
Bura ay-hay, hay-hay nidaları aiddir. 
Ay-hay!  Fərhad ölüb, külüngünün səsi gəlmir! 
(F.Kərimzadə. Xudafərin körpüsü, 11). 
Ay-hay! Bir reys hökumətə  işləyirlərsə, iki reys də levi 
gedirlər! (Z.Ağayev. Beş günün intizarı, 95). 

 
214
Ay-hay! Bu dedi, sən də inandın! (V.Babanlı. Vicdan 
susanda, 23). 
Hələ  şübhə altından çıxmayıb, özünü doğrultmayıb, 
istəyir dövlətdən mükafat alsın, hay-hay! (Mir Cəlal. Açıq 
kitab, 140). 
Sevinc, nəşə modal mənası ilə bağlı olan nidalar 
Bura can, ay can nidaları aiddir. 
Can nidası çox vaxt istəkli adama cavab olaraq işlədilir: 
-Dədə (ata)… -Can! (dan). O, ağlayan, yaxud yüngül 
xəsarət almış  uşağa müraciətlə  də  işlədilir:  Can, can, 
ağlama (dan). 
Can nidası bu kimi xüsusiyyətlərinə görə  şəxs adlarına 
əlavə edilərək işlədilir: 
Durma qapı dalında, Məryəm can! Gözüm qaldı xalında, 
Məryəm can! (Xalq mahnısı). 
Can nidası  həm təklikdə, həm də  ay vokativi ilə birlikdə 
sevinc, nəşə məqamında da işlədilir. 
Doğdu Günəş  qırmızı,  can gülüm, can, can, Topladı 
oğlan-qızı,  can gülüm, can, can! (Uşaq mahnısı). Düşdü 
bütün qəzetlər qiymətdən, ay can, ay can! (Sabir). 
Anam gəlir,  ay can! -deyə  uşaq sevinclə atılıb-düşdü 
(G.Fəzli. İldırımlı dağlar, 32). 
Sevinc, nəşə  mənasına yaxın olan nidalardan biri də 
ha/xa nidasıdır. Bu nida gülüş bildirir. 
Doğrudur, gülüş  əsasən sevinc doğuran hadisələrlə 
bağlıdır. Amma bununla belə, gülüşdən-gülüşə  də  fərq 
vardır. Ona görə  də  ha/xa nidası  təkcə sevinclə bağlı olan 
gülüşlə yox, istehza, qəm-qüssə ilə müşayiət olunan gülüşlə 
əlaqədar olaraq zühur edir. Həmin nidadan ötrü ən 
xarakterik xüsusiyyətlərdən biri də budur ki, o, demək olar 
ki, tək işlənmir; iki və daha artıq təkrar olunaraq işlənmək bu 
nidadan ötrü daha səciyyəvidir. 
Ha… ha… ha… Doğrudan, ağıllısınız! Adam da eşq üçün 
odlara yanar? (S.Vurğun. İnsan, 240). 
Ha… ha… ha… O arvadı  nə  qədər gec deyil, oradan 
rədd elə, -təhdidə keçdi, -yoxsa pis olar (M.Süleymanov. 
Dağlar qoynunda fırtına, 79). 
Nə yuxu? Ha, ha!  İndiki zamanda ancaq frontda ölülər 
yuxu yatır! (İ.Hüseynov. Tütək səsi, 59). 

 
215
Ha, ha, ha, ha!.. Gorun çatlasın, ay Yavər, çıx, qoşa-
qoşa balanın toyudur… ha, ha, ha, ha! (Z.Ağayev. Qoşa 
qanad, 77). 
Xa variantının ifadə etdiyi modal məna ha variantınınkının 
eynidir. Amma xa variantı ha variantına nisbətən məhdud 
işlənir. 
Xa-xa! Xox! Qorxdum! (E.Əfəndiyev. Ayaqqabı, 189). 
Xa-xa-xa-xa-xa! Bəli, bu sualı etməyə haqq tərəfindəsiniz 
(M.F.Axundov. Hekayəti-Molla İbrahimxəlil kimyagər, 19). 
Xa-xa-xa… xa-xa-xa… Bığların da sallaqdır, lap İraq 
naibinə oxşayırsan (Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər, 50). 
Təşviqetmə, sövqetmə modal mənası ilə bağlı olan 
nidalar 
Azərbaycan dilində nidaların bir qrupunu müraciət nida-
ları, xitab-nidalar təşkil edir. Bunlar əsasən aşağıdakılardır: 
a, ay (dan), ey. 
Müraciət nidalarının  əsas xüsusiyyəti onların cümlədə 
xitablarla işlənib, müraciət olunan şəxsin diqqətini özünə 
cəlb etmək, onun ünsiyyətdə  iştirak etməsinə nail olmaq, 
onu müəyyən hərəkətlərin icrasına təşviq etməkdən 
ibarətdir. Təsadüfi deyildir ki, həmin sözlərin iştirak etdiyi 
cümlələrin xəbəri felin əmr  şəkli ilə ifadə olunur. Müraciət 
nidaları əmr (etmə) modallığı ilə bağlıdır. 
Müraciət nidaları həm təklikdə, həm də xitablarla birlikdə 
işlənir. Məsələn: 
A nidası 
Bu nida daha çox danışıq dilinə məxsus olub, bala, qızım 
və s. nəzakət bildirən sözlərlə işlənir. 
A bala, höcət eləməyin, görmürsünüzmü, tərs damarına 
düşüb?! (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 52). 
A yüzbaşı,  bəs murova nə deyək? (.M.F.Axundov. 
Hekayəti-mərdi-xəsis, 121). 
A kişi,  sən də, öz aramızdır, xanım içkisi içirsən 
(C.Cabbarlı. Aydın, 182). 
Ay nidası 
Belə düşünmək olar ki, ay nidası  a nidası ilə variantlıq 
münasibətindədir; amma o, ondan çox işlənir. Ay nidası da 
yanaşdığı xitabla birlikdə işlənir. 
Ay uşaqlar, bir yaxşı ocaq çatın (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 32). 

 
216
Ay canım, padşahdır, birdən tərs damarına düşər, 
başını kəsdirər (Y.V.Çəmənzəminli. Qan içində, 310). 
Ay falçı,  hələ  də köhnə xasiyyətindən  əl çəkməyibsən?! 
(Ə.Hacızadə. Dünyanı tanı, 86). 
Ay oğul, xan qızı  Sənəm xanım sənə sovqat göndərib 
(Y.V.Çəmənzəminli. Qan içində, 137). 
Hardasan,  ay qağa, dadıma çat, ay qardaş!  (İ.Şıxlı. Dəli 
Kür, 308). 
Ey nidası 
Bu nida ədəbi dilə, ali üsluba xas olan bir sözdür. Ey 
nidasının üç işlənmə məqamı diqqəti cəlb edir:  
1. Ey nidası tək şəxsə, fərdə müraciət məqamında işlənir. 
Ey gözəllər  şahı, sənin vətəninə  gəlmişik (F.Kərimzadə. 
Xudafərin körpüsü, 79). 
2.  Ey nidası müəyyən  şəxslər qrupuna müraciət 
məqamında işlənir. 
Ey Ərdəbil əhli, bura gələnə kimi əgər mənim gücüm bir 
idisə, indi min oldu! (F.Kərimzadə. Xudafərin körpüsü, 298). 
Qalxın, ey müsəlmanlar! ((F.Kərimzadə. Çaldıran döyüşü, 
17). 
Ey müsəlmanlar, bu günlər bir hidayət vəqtidir! (Sabir). 
3. Ey nidası “Allah” mənasında olan sözlərlə işlənir. Qeyd 
etmək lazımdır ki, həmin məqamda  ay nidası da işlənir (a 
nidası isə işlənmir). 
Ey tanrı,  sənə inanmayana min lənət! (F.Kərimzadə. 
Xudafərin körpüsü, 119). 
4. Ey nidası Azərbaycan klassik şerində şairlərin özlərinə 
müraciəti məqamında işlənir. Məsələn: 
Eşqara rüsvalığım tən etməgil, ey Kişvəri! (Kişvəri). 
5. Ey nidası təklikdə də işlənir. 
Ey, orada nə pıçhapıçdır?! (G.Fəzli. Yeddi ulduzlu səma, 
42). 
Ey, saxla, saxla görüm, ey! Taksi! (A.Rzayev. Taksi və 
vaxt, 41). 
Ey, sən kimsən? (F.Kərimzadə. Çaldıran döyüşü, 37). 
Ey, rus Əhməd, artıq-əskik danışma! Ey, rus Əhməd, 
bildirçini mən vurmuşam (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 132). 

 
217
Sonuncu iki misal onunla diqqəti cəlb edir ki, burada 
ey nidası xitabla yanaşı  gəlsə  də, onun tərkib hissəsinə 
çevrilmiş, müstəqil intonasiya ilə ondan ayrılır. 
Müraciət məqamında can sözü də işlənir. Başqa müraciət 
nidalarından bunun fərqi odur ki, can nidası xüsusi 
münasibət bəsləyən obyektin adına qoşulur. 
Məni sevirsənsə, getmə,  Əkrəm can! (S.Qədirzadə. 
Kəndimizdə bir gözəl var, 58). 
Çağırma və cavabvermə modal mənası ilə bağlı olan 
nidalar: 
Bura  hey  və qismən də  can, ay can nidaları aiddir. 
Məsələn:  
Meşədə üç balaca işıq sürətlə ora-bura hərəkət edirdi və 
ara-sıra “Leyla, hey!” deyə gah Laçının, gah da Elxanın səsi 
eşidilirdi (İ.Əfəndiyev. Tufandan sonra, 342). 
Nidaların emfatik modallıqla əlaqədar olaraq işlənməsi 
Biz bir qədər  əvvəl ekspressivliklə  əlaqədar olaraq bəzi 
nidalarda sait səsin uzanması, samit səsin təkrarlanması 
kimi hadisələrin baş verdiyini qeyd etmişik. Həmin misallara 
aşağıdakı faktları da əlavə edə bilərik. 
-Oxay, -qız məst olmuşdu (M.İsmayılzadə. Üç nöqtə, 21). 
-Oxqay, -deyib açdı o, yaxasını, başını (Qabil. Seçilmiş 
əsərləri, 338). 
Oxxay!. Ay allah, bütün arzularımı beləcə yerinə yetirsən, 
nə olar?! (N.Nağıyev. Həsrət, 169). 
2. Modallığın ədatlarla ifadəsi. 
Ədatlar məqsəd və intonasiyaya görə cümlə tipləri və 
cümlə üzvlərinin mənalarının qüvvətləndirilməsinə kömək 
edən sözlərdir.  Ədatlar cümlənin nəqli (təsdiq və inkar), 
sual, əmr, nida cümləsi kimi tipləri ilə əlaqədar olaraq işlənir. 
Ədatlar cümlə üzvlərindən  əsasən mübtəda, tamamlıq, 
zərflik, təyin, qismən də xəbərlə əlaqədar olaraq işlənir. 
Təsdiq modallığının ədatla ifadəsi 
Azərbaycan dilində  təsdiq  ədatları  əsasən bunlardır:  hə, 
bəli. Bundan başqa, funksional məqamda  budur, odur, 
belədir, elədir sözləri, özüdür ki, var ifadəsi də  təsdiq 
modallığının ifadəsinə xidmət edir. Burasını da qeyd etmək 
lazımdır ki, təsdiq  ədatları  həm təklikdə, cümlə  əvəzi kimi, 

 
218
həm də aid olduqları cümlə ilə birlikdə, onun bir tərkib 
hissəsi kimi işlənə bilir. 
Bəli ədatı 
Bəli, biz Bağdadı tutacağıq. Özü də lap tez (M.İsmayıl. İki 
od arasında, 140). 
Bəli, biz də elə bunu deyirik (M.F.Axundov. Mürafiə 
vəkillərinin hekayəti, 151). 
Bəli,  həmin məktubu mən göndərmişəm (M.S.Ordubadi. 
Dumanlı Təbriz, 520). 
Bəli ədatının təklikdə, cümlə kimi işlənməsi 
-Bəli, deyə Cahandar ağa yavaşca dilləndi və ayağa 
qalxdı (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 131). 
Yüksək emosionallıq məqamında  bəli sözü təkrar-təkrar 
da işlənir: 
-Bəli, bəli, bəli! 
Əsgər xan yerindən qalxıb, Səfinin boynunu qucaqladı 
(Ə.Nicat. Gəncəli müdrik, 117). 
Hə ədatı 
Hə  ədatı,  bəli  ədatı kimi, təsdiq məqamında işlənməklə, 
ondan nəzakət çalarının olmaması, neytral məna daşıması 
ilə fərqlənir. 
-Razısan? -hə, hə! (Ü.Hacıbəyov. O olmasın, bu olsun). 
Hə,  mən də elə  sən deyəni deyirəm (“Kirpi”). Hə! Xəlilin 
adına çox belə  əfsanələr danışırlar (F.Kərimzadə. Qarlı 
aşırım, 40). 
Budur ədatı 
Budur, bizim küçənin tinində “Varşava paltar yuyanı” var 
(Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər, 10). 
Budur, Faxirə qollarını açıb atasının üstünə atılır (Mir 
Cəlal. Dirilən adam, 37). 
Aha, budur, gəldilər (İ.Əfəndiyev. Bahar suları, 172). 
Bir də görürsən ki, budur, kombinatın pəncərəsinə doğru 
üz tutur, doğma yurdda yuva salırlar (Ə.İsayev. Göyərçin 
pərvazlanır, 8). 
Verilən nümunələrə görə deyə bilərik ki, budur  ifadəsi 
yalnız cümlənin (yaxud sintaqmın)  əvvəlində  gəlib, onu 
təqdim edərkən modal funksiya daşıyır. Bunu odur ifadəsi 
haqqında da demək olar. 
Odur ədatı 

 
219
Odur,  uşaqlar da gəldilər (H.Sarabski. Köhnə Bakı, 
62). 
Odur ki, əvvəlcə özündən asılı olmayaraq “ata” deyə 
çağırmaq istədi (S.Hacıyev. Xatirələr dil açır, 128). 
Elədir ədatı 
Elədir, insanı  tərbiyə etmək, dəyişdirmək çətindir 
(Ə.Babayeva. Səni axtarıram, 55). 
Elədir ədatı daha çox cümlə (əvəzi) kimi işlənir: 
Elədir. Bunların hər ilməsini atanda xəyalımdan min fikir 
gəlib keçirdi (İ.Əfəndiyev. Bahar suları, 179). 
Elədir, amma kimi inandırasan? (N.Babayev. Babam, 
nənəm, atam, anam və biz, 244). 
-Elədir, -deyə  Əhməd sakitcə cavab verdi (İ.Şıxlı. Dəli 
Kür, 124). 
İnkar modallığının ədatla ifadəsi 
İnkar modallığı  yox, xeyr, heç inkar ədatları ilə ifadə 
olunur. 
Yox ədatı 
Həmin ədat inkar ədatı kimi hə təsdiq ədatına qarşı durur, 
ancaq neytral məqamda işlənməsinə görə onun tam eynidir. 
Yox ədatı, hə, bəli, xeyr ədatları kimi, həm cümlə əvəzi kimi, 
həm də cümlənin tərkib hissəsi kimi işlənir. 
Yox, bu səs ona tanış deyil (G.Fəzli. Yeddi ulduzlu 
səma). 
Yox, qısa olmaz (Ə.Babayeva. Səni axtarıram, 4). 
Yox, lap yaxşıdır (İ.Şıxlı. Dəli Kür). 
Yox ədatı təkrar olunaraq da işlənir. 
Yox, yox,  Mənsurə, söhbətini elə, fikrim səndədir 
(S.Qədirzadə. SƏ, 162). 
Xeyr ədatı 
Xeyr ədatı nəzakət məqamında inkar modallığı bildirir. 
Xeyr,  nə Sabit müəllim belə güman edirdi, nə  də  mən 
belə düşünürəm (N.Babayev. Babam, nənəm, atam, anam 
və biz, 232). 
Xeyr, ay qız, qoy, sözümü qurtarım, sonra sən 
danışarsan (S.Qədirzadə. Ülkər Aytəkin, 225). 
Həmçinin müq.et: Xeyr, o otağın çölə  pəncərəsi belə 
yoxdur (M.S.Ordubadi. Dumanlı Təbriz, 222). 
Heç ədatı 

 
220
Bu ədat ritorik sual və nəqli cümlədə işlənib, cümlənin 
ümumi məzmununu qüvvətləndirir. 
Heç  dəxli var mətləbə?! -deyə üzünü yana tutub deyindi 
(S.Qədirzadə. SƏ, 14). 
Buna  heç  şübhə yoxdur, Seyfi əmi (M.Əliyev. Torpağın 
ətri, 150). 
Kefini heç pozub-eləmə, əşi! (V.Babanlı. Vicdan susanda, 
47). 
Sual modallığının ədatla ifadəsi 
Sual modallığı Azərbaycan dilində sual ədatlarının 
işlənməsini zəruri edir. Sual mənasının ifadəsində mühüm 
yerlərdən birini sual ədatları tutur. 
-mı
4
 ədatı 
Bu  ədat cümlədə özündən qabaq gələn sözə qoşulub 
sual mənasını qüvvətləndirir. Azərbaycan dilində -mı
4
  ədatı 
yeganə ədatdır ki, şəkilçi vəziyyətində işlənir. 
Nə  əmr?! Atları görmədən  əmr verə bilərəmmi?! 
(Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər, 150). 
Baharın bunu deməyə haqqı varmı? (Mir Cəlal. Bir gəncin 
manifesti, 10). 
Bəs ədatı 
Bəs ədatı ya ayrı-ayrı cümlə üzvlərinin, ya da bütövlükdə 
cümlənin mənasını qüvvətləndirir. Aşağıdakı misallarda 
müvafiq sözlər (cümlə üzvləri) kursivlə veriləcəkdir. 
Burada da oxumasam, bəs harada oxuyacağam?! 
(H.Sarabski. Köhnə Bakı, 102). 
-Bəs, ay yoldaş, -deyə onu saxladı, -mən bunu hara 
köçürüm? (Əfqan. Həsrət də bir vüsaldır, 268). 
Bəs sən, oğlum, yatmayacaqsan? (S.S.Axundov. Qaraca 
qız, 125). 
Bəs  kəndimizin klubunda necə, qızlar oğlanlarla birlikdə 
toplaşırlar? (S.Qədirzadə. Ülkər Aytəkin, 64). 
Məgər ədatı 
Həmin  ədat ritorik sual cümlələrində  işlənərək, 
emosionallığın bir qədər də artmasına kömək edir. 
Məgər  mənim özümün pulum var?! (M.F.Axundov. 
Hekayəti-mərdi-xəsis, 102). 
Mən  məgər belə çirkinəm ki, məni ona oxşadırsan?! 
(H.Sarabski. Köhnə Bakı, 76). 

 
221
Məgər özünə kişi deyən  şəxs kişiyə layiq olmayan 
sifətlərlə barışa bilərmi? (N.Babayev. Adamın özü və sözü, 
6). 
Yəni ədatı 
Həmin  ədat mənşəcə  yəni izahedici bağlayıcısı ilə 
bağlıdır. Ona görə  də o, cümlədə suala əlavə  dəlil-sübut 
axtarışı çaları verir. 
Sonra otağa baxmışdı:  yəni, o iclas bura yerləşməz 
görəsən? (Hidayət. Sabaha çox var, 18). 
Yəni, Nurcabbar bilmir bunu? (İ.Məlikzadə. Günəşli payız, 
87). 
Sual modallığının bu tipi də  təsdiq məqsədi güdür. Bu, 
normativ qrammatikadan yaxşı  məlum olan ritorik sualdır. 
Həmin məqamda sual ədatı sual mənasının 
qüvvətlənməsinə, onunla birlikdə isə  təsdiq mənasının 
ifadəsinə xidmət etmiş olur. Bir qədər bundan qabaq 
M.F.Axundovdan verdiyimiz misal “Məgər mənim özümün 
pulum var?!” “Mənim özümün də pulum yoxdur” deməkdir. 
Həmin modal məna başqa  ədatların işləndiyi sual 
cümlələrində də özünü göstərir. 
Yəni, bundan asan nə var?! (M.F.Axundov.Hekayəti-xırs-
quldurbasan, 57) =Bundan asan heç nə yoxdur”. 
Bütün bunlar Əhmədin kələyi deyilmi? Elə keçən il 
Cahandar ağanı baş-beyindən çıxarıb  Əşrəfi oxumağa 
göndərtdirən də bu deyilmi? (İ.Şıxlı. Dəli Kür,129). 
Funksional təbəddülatın bütün başqa hallarında olduğu 
kimi, burada da ibarənin ifadə və məzmun planları arasında 
uyğunsuzluq vardır; o, ifadə  cəhətindən sual, məzmun 
baxımındansa təsdiq (nəqletmə) bildirir. 
Əmr modallığının ədatlarla ifadəsi 
Əmr modallığı  əsasən felin əmr  şəkli ilə ifadə olunur. 
Sintaktik səviyyədə bu modallığa  əmr cümlələri müvafiq 
gəlir. Bununla yanaşı, modallığın həmin növündə  əmr 
ədatlarından da istifadə olunur. 
Bildiyimiz kimi, felin əmr  şəklinin  əmrdən başqa bir sıra 
qeyri mənalar (arzu, öyüd, istək, dilək) ifadə etmək 
xüsusiyyəti vardır.  Əmr modallığı da təkcə  əmrlə 
məhdudlaşmır. O, arzu, mümkünlük və s. kimi mənalar da 
ifadə edir. Təsadüfi deyildir ki, əmr ədatı adı ilə tanınan bəzi 

 
222
sözlər (bax, gör, görək, görüm, qoy) bu adı mənşəcə felin 
əmr  şəkli forması ilə bağlı olduqlarına görə daşıyırlar. 
Əslində isə onlar çox vaxt felin əmr şəkli işlənən cümlələrdə 
işlənmirlər. 
Gəl ədatı 
Bu ədat gəl felinin ikinci şəxs tək formasından törəmədir. 
Onun işləndiyi cümlənin xəbəri müvafiq surətdə ya ikinci 
şəxsin təkinə, ya da birinci şəxsin cəminə aid olan fellə ifadə 
olunur. Məsələn: 
Gəl,  nə  qədər onlar burada yoxdur, qaçaq! (C.Cabbarlı. 
Vəfalı Səriyyə, 22). – təklif mənası. 
Gəl, bir güləşək, görüm sənin canın nədir ki, düşüb 
ortalığı qarışdırırsan! (Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər, 52). 
Gəl, əyri oturaq, düz danışaq (dan.). 
Verilən misalların hamısında təklif mənası ifadə 
olunmuşdur. Amma diqqət verdikdə görmək olur ki, bu 
təkliflərin hamısı şərti xarakter daşıyır. 
Gəlin ədatı 
Bu ədat mənşəcə gəl felinin ikinci şəxs təki formasından 
törəmədir. Onun işləndiyi cümlənin xəbəri birinci şəxsin 
cəminə aid olur. Amma ikinci şəxsin cəmi forması da istisna 
olunmur. 
Gəlin, elə yaşayaq ki, bu güzgüdə eybəcər görünməyək, 
qəlbi, ruhu, təmiz və gözəl görünək (N.Babayev. Adamın 
özü və sözü, 40). 
Gəlin, vaxtı  itirməyək, yoldaş, vətəndaş Krunsel 
(Z.Ağayev. Dünyanın düz vaxtı, 157). 
Gəlin,  gəlin, qazıya gedək, qoy, kəbini kəssin 
(Ü.Hacıbəyov. O olmasın, bu olsun). 
Gəlsənə ədatı 
Bu, gəl ədatının törəməsidir və onun ifadə etdiyi mənaya 
daha çox intimlik verir. Əlbəttə, gəl ədatının ifadə etdiyi təklif 
mənası kimi, bu məna da tamamilə şərti xarakter daşıyır. 
Gəlsənə, bu gün dünyadan yaxşıca hayfımızı  çıxaq? 
(S.Nəzirova. Tale damğası, 91). 
Gəlsənə, boğazını sərçə boğazı kimi üzüm?.. (V.Babanlı. 
Həyat bizi sınayır, 8). 
Gör ədatı 

 
223
Belə başa düşmək olur ki, gör ədatının işləndiyi cümlə 
tipi tarixən (mənşəcə) tamamlıq budaq cümləli tabeli 
mürəkkəb cümlədən törəmişdir. 
Gör, necə əl-ayağa düşür, elə bil, tək qalmağımıza sevinir 
(İ.Məlikzadə. Günəşli payız, 164).  
Gör, əmi necə ağıllı, fərasətli adamdır ki, rəqiblər də onu 
böyük adam hesab edirlər! (N.Nərimanov. Bir kəndin 
sərgüzəşti, 249). 
Görün ədatı 
Həmin ədat həm mənşəcə, həm də funksional baxımdan 
gör  ədatı ilə bağlıdır. Onun mənşəcə ikinci şəxsin cəminə 
aid olması cümlədə həmin şəxsə mənsub olan əvəzlik və fel 
formaları ilə işlənməsini zəruri edir. 
Görün,  hansına razısınız, fikrinizi bildirin (M.Aslan. 
Bizdən sonra nə qalır,8). 
Qoy, qadir Allah onu mənə göstərsin,  görün, başına nə 
oyun açacağam! (O.Salamzadə. Gəncə qapısı). 
Görün özünü nə kökə salıb! (Ə.İldırımoğlu. Dərd, 64). 
Görüm ədatı 
Bu  ədatın felin birinci şəxsin təki üçün əmr şəkli forması 
ilə  əlaqəsi  şübhəsizdir. Nitqdə modal məqamda bu ədat 
həm təklikdə, həm də demək feli ilə birlikdə işlənir. Məsələn: 
Gedim görüm nə eləyirəm (dan). 
Düzünü de -görüm, harada idin? (S.S.Axundov. 
Nurəddin, 43). 
Deyin 
görüm, bu otaq qışda isti olurmu? 
(Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər,9). 
Bundan başqa,  görüm  ədatı  baxım sözü ilə  də  əlaqədə 
işlənə bilir; müq.et: 
Elə deyirəm ki, dədə, qoy baxım, qoy görüm, burda nə 
var? (H.Abbaszadə. Uzaqdan gələn qonaq). Həmçinin bax: 
gərək ədatı. 
Görək ədatı 
Bu  ədat  gör- felinin birinci şəxsin cəmi üçün əmr  şəkli 
formasından törəmədir. 
Biz də arın-arxayın başımızı  aşağı salıb bir tikə çörək 
pulu qazanıb yavaş-yavaş balalarımızı dolandıraq, görək bu 
dünyanın axırı hara gedir (Ə.İldırımoğlu. Dərd, 17). 

 
224
Tez olun görək, acından qırıldıq (İ.Məlikzadə. Günəşli 
payız, 216). 
Görək ədatı baxaq ədatı ilə də əlaqələnərək, işlənə bilir: 
Qızım, qoy, birisini də mən söyləyim, sonra baxaq-görək 
kiminki əladır! (S.S.Axundov). 
Beləliklə, biz Azərbaycan dilinin qrammatikası üçün 
olduqca maraqlı olan bir hadisəni qeyd etməliyik. Gör felinin 
əmr  şəklinin bütün paradiqması modal mənada işlənə bilir. 
Doğrudur, üçüncü şəxsin təki və cəmi üçün olan görsün və 
görsünlər formalarına aid əlimizdə material yoxdur, amma 
canlı nitqdə bu formaların modal mənada işlənməsi nadir 
hadisə deyildir.  
Qoy ədatı 
Bu  ədat təhriketmə, sövqetmə  məqamlarında işlənir. O, 
ikinci  şəxsə müraciətlə  işlənir, onun qoşulduğu  əsas fel 
birinci və üçüncü şəxslərə aid olur. 
O keçən günlər isə,  qoy, bizim gələcək həyatımızın 
xatirəsi olsun (İ.Əfəndiyev. Bahar suları, 185). 
Qoy, bütün Ərdəbil torpağı silkinib yasdan çıxsın 
(F.Kərimzadə. Xudafərin körpüsü, 192). 
Qoy, dost da, düşmən də ilk gündən bilinsin 
(F.Kərimzadə. Çaldıran döyüşü, 14). 
Qoysana ədatı 
Bu ədat həm sözdüzəltmə, həm də funksional baxımdan 
qoy  ədatının törəməsi olub, onun ifadə etdiyi mənanı  təkid 
çaları ilə ifadə edir. O, etiraz, xahiş  məqamında işlənir [10, 
s.305]. 
Qoysana, gəlinin sənə kömək eləyə, ay ana (V.Babanlı. 
Həyat bizi sınayır,195). 
Qoyun ədatı 
Qoy  ədatının törəməsi olub, funksional baxımdan onun 
tam eynidir; qoy ədatından əsas fərqi çoxlu şəxsə müraciət 
məqamında işlənməsindən ibarətdir. 
Qoyun,  hər nə istəyirlər, aparsınlar (M.S.Ordubadi. 
Dumanlı Təbriz, 483). 
Qoyun, yaşayaq, görək, necə yaşayırıq (M.Süleymanlı. 
Yel Əhmədin bəyliyi, 260). 
Biz indiyə  qədər mənşəcə fellərlə bağlı olan əmr 
ədatlarını  nəzərdən keçirdik. Əmr  ədatları içərisində 

 
225
mənşəcə fellərlə bağlı olmayanlar da vardır: di, da/də, ha 
və s. 
Di bir yerə otur, qulaq as, deyim ki, hardan tapmışam… 
(M.F.Axundov. Hekayəti-mərdi-xəsis, 104). 
Hə, di başlayın! (V.Babanlı. Vicdan susanda, 10). 
Keçin, qabaqda əyləşin,  də! (M.Süleymanov. Dağlar 
qoynunda fırtına,61). 
Bu xalq da sənin kimi vətəndaşdır,  da! (C.Cabbarlı. 
Almaz). 
Ancaq sən də  gələndə bu saçlarını daramağı yaddan 
çıxarma, ha! (S.Qədirzadə. Seçilmiş əsərləri, 83) 
Ədə, kişi, bunu sənə etibar eləyirəm, itirməzsən,  ha! 
(F.Kərimzadə. Qarlı aşırım, 15). 
Misallardan gördüyümüz kimi, cümlələrdəki  əsas fellərə 
di  ədatı qabaqdan, da/də  və  ha  ədatları axırdan yanaşır 
(qoşulur). 
Arzu modallığının ədatla ifadəsi 
Azərbaycan dilində arzu modal mənası əsasən felin arzu 
şəkli ilə ifadə olunur. Felin arzu şəklinin iki forması 
məlumdur: 1) -a/ə  şəkilçisi ilə düzələn sadə forma (alam, 
görəm); 2) -a/-ə+idi bağlaması ilə düzələn mürəkkəb forma 
(alaydım, görəydim). 
Biz burada həmin iki forma arasındakı  məna fərqi 
məsələsini bir kənara qoyuruq. Bizim müşahidələrimizə 
görə, arzu bildirən ədatlar məhz ikinci forma ilə işlənir. 
Barı ədatı 
Barı, Rüstəmin yazıb-yaratmasına imkan veriləydi”! 
(S.Qədirzadə. Ülkər Aytəkin, 86). 
Barı,  nənəmə yazığı  gələydi! (S.Hacıyev. Xatirələr dil 
açır, 125). 
Kaş ədatı 
Nola, bir evdə qalaydım qaravaş,  Verməyəydiz  məni bu 
əbləhə, kaş! (Sabir. Hop-hopnamə, 173). 
Kaş,  şəhərdə qalıb, ondan bir xəbər gözləyəydim! 
(S.S.Axundov. Nurəddin, 27). 
Kaş öləydim, səni dərdə salmayaydım! (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 
64).  
Kaş ədatı ki bağlayıcısı ilə də işlənir. 

 
226
Kaş ki, heç çevirməyəydi! (Mir Cəlal. Dirilən adam, SƏ, 
28). 
Təki ədatı 
Bu ədat daha çox danışıq dilinə xasdır. O əksər hallarda 
felin  əmr  şəkli, az-az hallarda isə felin arzu şəklinin 
mürəkkəb forması ilə işlənir. Məsələn: 
Təki,  ağıllı, sədaqətli olsun, Gülşad (S.Qədirzadə. Ülkər 
Aytəkin, 26). 
Təki, elə olsun, nə deyirəm, ay qardaş?! 
(Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər,49). 
Gördüyümüz kimi, təki  ədatı  işləndiyi cümlələrin xəbəri 
olan felin əmr  şəklinin mənasını  zəiflədir, onu əmretmədən 
çıxarıb, arzu, istək, dilək mənasına yaxınlaşdırır. 
Əlimizdə olan materiallar içərisində  təki  ədatının arzu 
şəklinin mürəkkəb forması ilə işlənməsinə də təsadüf edirik. 
Təki doğru çıxaydı! (S.Qədirzadə. Ülkər Aytəkin, 183). 
Bircə ədatı 
Arzu modal mənası ilə  əlaqədar olaraq işlənən bu ədat 
təcridetmə çaları da bildirir. 
Bircə, bu yerlərə su çəkilsəydi, dərdim olmazdı! 
(Ə.İsayev. Göyərçin pərvazlanır, 17).  
Bircə,  mən bu ağacdan qorxmazdım (Ə.Hacıyeva. O 
günlərə baxıram, 15). 
Bircə  ədatının cümlədə  işlənməsi təkcə  şərt  şəklinin 
mürəkkəb forması  və arzu şəklinin mürəkkəb forması ilə 
məhdudlaşmır. O, felin əmr şəkli ilə də işlənir [10, s.303]. 
3. Modallığın ara cümlə və əlavələrlə ifadəsi. 
Sintaksis sahəsində modallıq aşağıdakı üsullarla ifadə 
olunur. Birincisi, daxiledici sözlərin köməyi ilə. Bu, ilk 
növbədə qiymətləndirmə bildirən sözlərin köməyi ilə 
mürəkkəb cümlələrin qurulması  şəklində özünü göstərir. 
Məsələn: 
Yaxşı ki, bunu yadıma saldın! 
Nə yaxşı, vaxtında gəlib-çıxdın! 
Təəssüf ki, bu gün mənim vaxtım yoxdur (işim var). 
Yoxsa mütləq sizinlə gedərdim. 
İkincisi, modallığın sırf sintaktik ifadə vasitələri sırasına 
ara cümlələr, daxiledici cümlələr və  əlavə, qoşma tərkiblər 
daxildir. Bunlardan aşağıdakıları qeyd edə bilərik. 

 
227
1. Ümid etmək, ümidvar (olmaq) ifadələrinin köməyi ilə 
modallığın ifadə olunması. Həmin sözlər baş cümlənin 
xəbəri olur, özü də indiki zamanı bildirir, budaq cümlənin 
xəbəri isə gələcək zamanı bildirir. 
Ümid edirəm ki, hələ Milliylə çox görüşəcəksiz (Z.Ağayev. 
Dünyanın düz vaxtı, 55). 
2. Məlumata qiymət verməklə modallığın ifadə olunması. 
Biz onu yaxşı bilirik ki, Siz bizə xəyanət edən adamlardan 
deyilsiniz (C.Məmmədquluzadə. Kişmiş oyunu, 94). 
Əlbəttə, Fazilə  də, Cavanşir də bilirdi ki, əslində lap 
doğrusu bu idi ki, var – Kərki kişinin acığı tutub, öz səksən 
yaşına (Elçin, SƏ, I, 84). 
Əslinə baxsan, nökərlərin araçılıq eləməyi zahir üçün idi 
(Mir Cəlal. Bir gəncin manifesti, 19). 
Əslinə baxsan, o da yaman qəribsəyir (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 
131). 
Aydın məsələ idi ki, bu həyət həmişə çox adamlı, beləcə 
gur olmamışdı (Elçin. SƏ, I, 99). 
Qəribə bu idi ki, Şamxal evlənmişdi (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 92). 
Zərər o idi ki, Dilşadın adının ləkələnməsinə, kənddə bir 
para söz-söhbətin gəzməsinə, qızının indiyə  qədər dul 
qalmasına […] səbəb olmuşdu (N.Nağıyev. Həsrət, 41). 
Söz yox ki,  Ağarəşid hampalığına, belinin xəncərinə, 
qolunun qüvvətinə, sözünün kəsərinə arxalananda da təkə-
təklikdə  Mərdanın üstünə  gələ bilməzdi (Mir Cəlal. Bir 
gəncin manifesti, 27). 
Amma gözünə döndüyüm arvad, acıqcan belə deyirəm, 
usta tərpənib, özünü ona tutdurmur (V.Babanlı). 
Birinci dəfə olduğu üçün şiddətli töhmətlə keçiniblər (bunu 
Asif bilmirdi) (Z.Ağayev. Beş günün intizarı, 39). 
3. Məlumatın mənbəyini dəqiqləşdirməklə bağlı olan 
modallığın ifadəsi. 
Bu qəbildən olan modallıq daha çox şifahi mənbələrə 
əsaslanır. Məsələn: 
Həmidə xəbər tutmuşdu ki, - əslində atasının dediyi idi – 
Tiflisin  əlyazmaları evində gürcü əlifbası ilə yazılmış 
Azərbaycan bayatıları saxlanılır (B.Bayramov. Karvan yolu, 
337). 

 
228
Dağa köçməzdən əvvəl şəhərə gedib, işlərini sahmana 
salan və bir az da, özü demişkən, “ayın-oyun” alan 
Cahandar ağa otağa keçib taxtın üstündə  əyləşəndə evi 
üçün bir daha qəribsədiyini dərk etdi (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 138). 
Deyilənə görə, bura ən təhlükəli dərə idi (Mir Cəlal. 
Dirilən adam, 29). 
Deyilənə görə,  Mərdan heç bu gün işə  gəlməmişdi (Mir 
Cəlal. Bir gəncin manifesti, 28). 
Deyilənə görə, o türbəyə müqəddəs bir adam 
basdırılmışdı (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 144). 
Kənd arasında pıçhapıç gedirdi ki, hökumət bu yolu tez 
çəkmək, Tiflisi İrəvanla,  İrəvanı da Gəncə ilə birləşdirmək 
istəyirdi (İ.Şıxlı. Dəli Kür,95). 
Bu qəbildən olan modallıq bəzi hallarda zənnə, gümana 
əsaslanır. 
Onun zənnincə, kişi ömrü boyu istədiyini arvadına 
bildirməməlidir (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 140). 
4. Əsas (budaq) cümlədəki məlumat barəsində təyinedici, 
xəbərverici vəzifə daşıyan modallığın ifadəsi. 
Dediyim odur ki, otaqdan ötrü sinov gedirəm (Mir Cəlal. 
Mərkəz adamı,189). 
Sözüm odur ki, mənim ruzumu ver (İ.Şıxlı. Məni itirməyin, 
163). 
Yadıma düşmüşkən deyim ki, sizin seçdiyiniz sənət üçün 
ən birinci şərt inamlı olmaqdır (C.Əlibəyov. Mənim analı 
dünyam, 67). 
5. Mülahizənin ünsürünün onomasioloci təyini ilə bağlı 
modallığın ifadəsi. 
Modallığın bu növü mətndəki müəyyən sözün deyiliş, 
ifadə  tərzi, ifadə planının təfsiri  şəklində özünü göstərir. 
Məsələn: 
Çayda çimərkən, həmin bu məktub yazan Petrus, Petya 
deyərdilər, Məmmədi batabatda xilas eləmişdi (B.Bayramov. 
Karvan yolu, 155). 
Müdir, ona burda komendant deyirlər, zəhmli, zabitəli bir 
arvad idi (V.Babanlı. Həyat bizi sınayır, 39). 
Ə,  qoçu (özünə  məxsus bir söz idi, həmişə keçmiş 
şagirdlərinə deyərdi),  eşitdim  Şakirovla yaman başlamısan 
(Z.Ağayev. Beş günün intizarı, 35). 

 
229
Amma Zərnişanla  (xaç atasının adı belə idi)  əri yaxşı 
bilirdi ki, Bəkir dərddən itir (V.Nəsibov. Ceyrançöllü qoç 
Kərəməli, 93). 
Durum gedim, babam (atasına belə deyərdi) tapşırıb, 
Namaz oğlu ilə Qareykəni yanına çağırım (V.Nəsibov. 
Ceyrançöllü qoç Kərəməli, 107). 
Qaraxal tələbə  (əsil adı  Kəlləağa idi) gözünü açıb bircə 
ana görmüşdü(V.Nəsibov. Ceyrançöllü qoç Kərəməli, 40). 
Onomasioloci modallıq bildirən  əlavə cümlələr bir sıra 
hallarda cümlənin sonunda gəlir. Məsələn: 
O,  əsərini “Şirin yuxu və istirahət hesabına yaratdığı 
əsəri” səliqəli bir qutuda “Ürək” adı ilə müsabiqəyə  təqdim 
etmişdi  (bu adı o, harada isə gördüyü bir rəsmdən 
götürmüşdü) (Mir Cəlal. Açıq kitab, 142). 
Sənin böyüklərlə  nə  işin var, bacı  (atam hərdəm anama 
“bacı” deyərdi və atamın anama “bacı” deməsi mənim çox 
xoşuma gəlirdi), böyüklərin işinə qarışma (Elçin. Ağ  dəvə, 
14). 
Qeyd etmək lazımdır ki, bu cümlədə bir yox, iki modallıq 
ifadə olunmuşdur: advermə ilə bağlı olan (onomasioloci) 
modallıq və qiymətverici modallıq. 
6. Nitq şəraitini təyin etməklə bağlı olan modallığın 
ifadəsi. 
Həmin modallığın ifadə vasitələri nitq şəraitinin zaman və 
məkan cəhətindən səciyyələndirir. Məsələn: 
Ağarəhim də müharibəyə getdi (təxminən mənim atamla 
eyni vaxtda, qırx üçün axırlarında)  və bizim həyətimizdə 
cəmi üç nəfər qaldı (F.Kərimzadə. Xudafərin körpüsü, 150). 
-Yox, hələ  tələsmə, Molla Sadıq,  məscid olmasın, bayır 
olsun, biz söhbətimizi edəcəyik (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 127). 
Həmin cümlədə ara cümlənin cümlə üzvü vəzifəsində 
işlənməsi də diqqəti cəlb edir. 
Günlərin bir günü (onda IV kursda oxuyurdular) Sahibəli 
dostunu heyrətləndirdi (V.Nəsibov. Ceyrançöllü qoç 
Kərəməli, 7). 
Nəhayət, Köçərov, ikilikdə  söhbət edirlərmiş kimi, 
briqadirə tərəf döndü (N.Nağıyev. Həsrət, 82). 
Burada nitq şəraitinin təyini danışana aiddir. Başqa 
hallarda nitq şəraitinin (hətta məzmununun) danışan və eyni 

 
230
zamanda nitqin iştirakçısı  tərəfindən qiymətləndirilməsi, 
təyin edilməsi ilə rastlaşırıq. 
7. Xəyali təsəvvürün subyektə bağışlanan təsirə görə 
modallaşdırılmasının ifadəsi. 
Həmin modal məna (kiməsə)  elə  gəlməsi ifadəsinin 
köməyi ilə bildirilir. Məsələn: 
Camaatın tərpənişindən mənə elə  gəlir ki, Abış sağ 
qalmayıb, bacımdan gizlədirlər, qorxurlar bir şey olar 
(H.Abbaszadə. Uzaqdan gələn qonaq, 86). 
Ancaq mənə elə gəlir ki, üzürlü bir səbəb olmasa, o, işini 
belə yarıtmaz tutmaz (V.Babanlı. Gəlin, 165). 
Üzr istəyirəm […] mənə belə  gəlir ki, ikimizdən birimiz 
nəyisə qarışdırırıq (V.Babanlı. Vicdan susanda, 39). 
Verilmiş misallarda nitq anında (indiki zaman) subyektə 
bağışlanan təsir ifadə olunmuşdur. Ancaq bir sıra başqa 
hallarda bu qəbildən olan təəssürat nitq anından qabaqlara 
da aid edilir. Məsələn: 
…mənə elə gəlir ki, Zəhra xanım təzə iş yerindən o qədər 
də razı deyil (H.Abbaszadə. Uzaqdan gələn qonaq, 162). 
Ona elə  gəldi ki, obalar yaylaqdan köçüb gəlmiş, o isə 
yurdda tək qalmışdır (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 122). 
Şahinə birdən elə  gəldi ki, o ağaclar yerlə göyü 
birləşdirmir, ayırırlar (Hidayət. Sabaha çox var, 99). 
Gördüyümüz kimi, xəbəri  şühudi keçmiş zaman forması 
ilə ifadə olunan cümlələrin aid olduğu  əsas (budaq) 
cümlələrin xəbəri felin indiki zaman və nəqli keçmiş zaman 
formalarındadır. Burada indiki zaman formasının işlənməsi 
tamamilə  təbiidir: o, hərəkətin “baş verdiyi” zamanı bildirir. 
Nəqli keçmiş zaman formasının işlənməsi də yerindədir: bu 
zaman şühudi keçmiş zaman forması ilə müqayisədə indiki 
zamana çox yaxındır. 
Bəzi hallarda əsas (budaq) cümlənin xəbəri felin şühudi 
keçmiş zaman forması ilə ifadə olunur. 
Yusifə elə  gəldi ki,Millinin gözləri doldu (Z.Ağayev. 
Dünyanın düz vaxtı, 69). 
Verilən nümunələrə görə belə  nəticə  çıxarmaq olur ki, 
tamamlığı «mən»  əvəzliyi ilə ifadə olunan cümlədə 
danışanın özünün, «o» şəxs  əvəzliyi və xüsusi isimlərlə 

 
231
Həyəti başa qədər gəzib, Fərəc işləyən sexə – o, marten 
sexində işləyirdi – gəldik (V.Babanlı. Həyat bizi sınayır, 31). 
ifadə olunan cümlələrdə isə danışana aid olmayan 
təəssürat bildirilir. 
8. Nəqli modallığın (təhkiyə modallığının)  əlavə-ara 
cümlələrlə ifadə olunması. 
Modallığın bu növündə  əsas cümlədə olan məlumata 
əlavə edilən məlumat ifadə olunur. Cümlənin həmin hissələri 
tematik cəhətdən bir-birilə əlaqədar ola da, olmaya da bilir. 
Məsələn: 
Laçın bu qızlardan  ən çox Gülyazı  bəyənirdi  (Gülyaz 
onun qohumu deyildi, qonşu məhəllədə fağır bir kişinin qızı 
idi) (M.Hüseyn. Kin, 9). 
Bir dəfə əvvəllər (onda hələ Alxasın qırışları az idi) qulağı 
eşidə-eşidə onu tapşırmışdı (V.Nəsibov. Ceyrançöllü qoç 
Kərəməli, 14). 
Elə bilirdi ki, rəhmətlik atası  (onun  şəklini də tapıb 
böyütdürmüşdü) Şərif müəllimi anası ilə birgə qaçaqlar belə 
şillələmişdilər (V.Nəsibov. Ceyrançöllü qoç Kərəməli, 65). 
Elə  kənddə  də  (Hacı  Ələsgər dədə-baba Nardaranlı idi) 
bu sahədə  çətinliyə düşən camaatın dadına çatırdı 
(V.Nəsibov. Ceyrançöllü qoç Kərəməli, 39). 
4. Modallığın ara sözlərlə ifadəsi. 
Modallıq kateqoriyası  təkcə leksik və qrammatik 
(morfoloci) vasitələrlə deyil, sintaktik vasitələrlə  də ifadə 
olunur. Belə vasitələrdən biri də ara sözlərdir. 
Modallıq kateqoriyasının ara sözlərlə ifadəsindən 
danışarkən iki cəhəti diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır. 
Birincisi, burada ayrı-ayrı ara sözlərin ifadə etdiyi modal 
mənalardan danışmaq vacib deyildir. Burada, normativ 
qrammatikada olduğunun  əksinə  hərəkət edərək, müəyyən 
modal mənaların məhz hansı ara sözlərlə ifadə 
olunduğundan bəhs etmək lazımdır. 
İkincisi, biz burada ara söz və  əlavə söz, daxiledici söz 
kimi sintaktik vasitələri də  nəzərdən keçiririk. Bizim üçün 
cümlənin  əsas növləri ilə  əlaqədar olaraq modal mənaların 
ifadəsi maraqlıdır. 

 
232
Beləliklə, demək olar ki, burada bizim məqsədimiz 
modal sözlər, modal fellərlə əlaqədar olaraq qəbul etdiyimiz 
hərəkət xəttinin əksinədir. 
Ara sözlərlə  aşağıdakı modal mənalar (münasibətlər) 
ifadə olunur. 
1.  Əsas cümlə haqqında bəhs olunan faktın kiminsə 
zənn, güman kimi təqdim etməsi. Bu, daxiledici ünsürün 
köməyi ilə yerinə yetirilir. 
Ona elə  gəldi ki, üzünə zillənən gözlərdə ovunu əvvəlcə 
ovsunlayıb, sonra yeyən bir yırtıcı sehrkarlığı var (İ.Şıxlı. 
Dəli Kür, 85). 
Oğlana elə  gəldi ki,  şəkildəki kişinin bir-birinə qapanmış 
dodaqları bu saat açılacaq və  nə isə mehriban bir söz 
deyəcəkdi (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 101). 
Zənn, güman modal mənasının ara sözlərlə ifadəsinin bir 
üsulu da görünür ara sözü ilə  həyata keçirilir. Bu söz ara 
cümlədə təklikdə işlənib, danışanın nitqində özünü göstərir. 
Ancaq bu Vaqif deyilən,  görünür,  ağlı başında cavandır 
(Y.V.Çəmənzəminli. Qan içində, 507). 
Görünür, o, ayrılığın yaxınlaşdırığını  yəqin bilirdi 
(C.Əlibəyov. Lal haraylar, 165). 
Zənn, güman modal mənasının ifadə vasitələrindən biri 
də  deyəsən sözüdür. Görünür ara (daxiledici) sözü kimi, 
deyəsən sözünün də cümlədə yeri onun əvvəlində, 
başındadır. Onun cümlənin ortasında işlənməsi sırf üslubi 
məqsəd daşıyır. 
Deyəsən,  Həmid tərəddüd edirdi, Sadığa inana bilmirdi 
(A.Qədiri. Ötən günlər, 156). 
Amma,  deyəsən, axtardığımı tapmışam (Ü.Hacıbəyov. 
Arşın mal alan,586). 
Deyəsən ara sözünün ifadə etdiyi modal məna 
bütövlükdə cümləyə aid olduğu kimi, onun bir üzvünə də aid 
ola bilir. Müq.et: 
Deyəsən, yavaş-yavaş başıma hava gəlir (Z.Ağayev. 
Dünyanın düz vaxtı,57). 
Amma mənim  şübhəm,  deyəsən, yavaş-yavaş düz çıxır 
(V.Babanlı. Vicdan susanda, 65). 
Hardasa,  deyəsən, “Revkom kabineti” tərəfdə Sultan 
əminin qəhqəhəsi eşidildi (İ.Hüseynov. İdeal, 81). 

 
233
Birinci və ikinci cümlədə güman (zənn) cümlənin 
xəbərinə, üçüncü cümlədə isə zərfliyinə aiddir. 
Zənn (güman) modal mənasının yəqin ara sözü ilə ifadəsi 
daha çox danışıq dilində özünü göstərir. 
Yəqin, məndən ona bir şey çatdıran olub (M.Hüseyn. Kin, 
7). 
Zənn (güman) modal mənasının ifadəsində bəlkə (də) ara 
sözü mühüm rol oynayır. 
Bəlkə, professor onu sınayır, qanacağını öyrənir? 
(V.Babanlı. Vicdan susanda, 10). 
Bəlkə, qumu çox doldurublar? (M.Süleymanov. Dağlar 
qoynunda fırtına,414). 
Bəlkə də, buna görə o, çox vaxt uşaqların Mərcan xalaya 
dediyi sözü qəsdən özünə götürmüşdü (Ə.Əylisli. Aydınlıq, 
139). 
Bura qədər nəzərdən keçirdiyimiz zənn, güman mənaları 
təsviri cümlələrə aid idi. Zənn, güman modal mənasının sual 
cümlələri ilə  əlaqədar işlənən bir tipi də vardır ki, görəsən 
ara sözü ilə ifadə olunur. 
Görəsən Mücgan bilirmi ki, atasına xətər haradan 
toxunub? (Z.Ağayev. Beş günün intizarı, 29). 
Görəsən, bu rayon camaatı bilmirmi ki, məsələn, mən 
institutu fərqlənmə diplomu ilə qurtarmışam (Z.Ağayev. Beş 
günün intizarı, 35). 
Dedim,  görəsən, harda ləngiyibsən? (V.Babanlı. Vicdan 
susanda, 33). 
2. Əsas cümlədəki fikrin həqiqətə uyğun olub-olmamasını 
bildirən ara sözlər. 
Həmin modal məna  əlbəttə, həqiqətən, doğrudan(da), 
şübhəsiz, şəksiz ara sözləri ilə ifadə olunur. 
Əlbəttə ara sözü mülahizənin gerçəkliyə uyğun olub-
olmamasını bildirməkdən ötrü ən çox istifadə edilən ara 
sözlərdən biridir. O, həm ünsiyyət iştirakçılarından birinin o 
birisinin fikrini təsdiq etməsi, həm də danışanın öz fikrinə 
qüvvət verməsi, onu iqrar etməsi məqamında işlənir. 
Məsələn: 
Əlbəttə, pulsuz olmaz!” (Ü.Hacıbəyov. O olmasın, bu 
olsun, 557). 

 
234
Əlbəttə, o qəsdən bu yalanı uydurdu (Ə.Əbülhəsən. 
Utancaq, 26). 
Yan-yana  əyləşmiş qadınlar himləşdilər, dirsəkləşdilər. 
Əlbəttə, yol böyüyün idi (B.Bayramov. Karvan yolu, 163). 
Sonuncu cümlədə  əlbəttə ara sözü qoşulma (əlavə) 
cümləyə aiddir. Daha bir misal: 
Hərdən də Arzu ilə kinoya, teatra gedib, əlbəttə, boş 
vaxtlarında, Cənnət ananı intizarda, gözü yolda qoyardı 
(V.Babanlı. Vicdan susanda, 60). 
Əlbəttə ara sözü bəzən cümlənin ortasında gəlsə  də, 
bütövlükdə cümlənin məzmununa aid olur: 
Lələyev, əlbəttə, bu sözlərin hamısını eşidirdi (V.Babanlı. 
Vicdan susanda,43). 
Həqiqətən ara sözü 
Bu söz yalnız cümlənin başında gəlir və bütövlükdə 
cümlənin məzmununa aid olur. 
Həqiqətən, bu gəliş Orxana yuxu kimi görünürdü 
(Ə.Hacızadə. Təyyarə kölgəsi, 192). 
Həqiqətən, az qalmışdı ki, məni çaşdırıb vursun 
(C.Cabbarlı. Nəsrəddin şah, 89). 
Doğrudan (doğrusu, doğrudur) ara sözü. 
Mülahizənin həqiqətə uyğun olmasını bildirən vasitələr 
sırasına doğru sözünün aşağıdakı törəmələri daxildir: 
doğrudan(da), doğrudur, (sözün) doğrusu. 
Doğrudan, gözəldir o, səhər kimi (S.Vurğun. Fərhad və 
Şirin, 139). 
Doğrudan,  nə olub, axı? (Z.Ağayev. Beş günün intizarı, 
28). 
Doğrudan da,  qəzetimizdə  tənqidi satiranı gücləndirmək 
lazımdır (S.Qədirzadə. Ulduzlar sayrışanda, 191). 
Doğrudan da ara sözü cümlənin bir hissəsinə də aid ola 
bilir: 
Belə bir qoçaq, işgüzar köməkçinin tərcümeyi-halı ilə az 
da olsa maraqlanmaq, onun haqqında beş-üç kəlmə 
məlumat öyrənmək,  doğrudan  da, ayıb idi (V.Babanlı. 
Vicdan susanda, 135). 
Doğrusu, bu işdən mənim gözüm su içmir (dan.). 
Doğrusu,  mən faydasız pul verməyə öyrənməmişəm 
(M.F.Axundov. Hekayəti-mərdi-xəsis). 

 
235
Doğrusu, Nadir xan, siz bizi soyursunuz (C.Cabbarlı. 
Nəsrəddin şah). 
Doğrusu,  mən Sizə söz vermişdim, ancaq indi sözümü 
geri götürməyə məcburam (dan.). 
Şübhəsiz ara sözü  
Faktın gerçəkliyə uyğun olmasının ifadəsinin başqa bir 
vasitəsi şübhəsiz ara sözüdür. 
Şübhəsiz ara sözü cavab cümləsində də işlənir: 
- Şübhəsiz, -dedi və Rüstəmbəyin istehzalı təbəssümünü 
görərək: -Baxın, -deyə sözünə davam etdi 
(Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər, 157). 
Şübhəsiz ara sözü ki bağlayıcısı ilə də işlənir: 
Şübhəsiz ki, bu məlumatda Gəldiyev bütün yaradıcılıq 
qabiliyyətini işlətdi (Mir Cəlal. Açıq kitab, 95). 
Bu xəbəri belə tezliklə atasına çatdıran, şübhəsiz ki, o idi 
(V.Babanlı. Vicdan susanda, 106). 
Şəksiz ara sözü 
Şəksiz, yubanmağına başqa səbəb var (M.F.Axundov. 
Hekayəti-mərdi-xəsis). 
Azərbaycan dilində  şübhə  və  şəkk sözləri yaxınmənalı 
olsalar da, sinonim deyillər; onların törəməsi olan şəksiz və 
şübhəsiz sözləri eyni modal mənanın ifadəsinə xidmət 
edirlər. 
3. Qənaətçıxarma, qənaətə(qərara)gəlmə modal mənası 
ifadə edən ara sözlər 
Həmin modal məna  demək, deməli, beləliklə ara sözləri 
ilə ifadə olunur. Məsələn: 
Deməli,  şəkildə bunlar da əks olunmalıdır (İ.Qasımov, 
H.Seyidbəyli. Uzaq sahillərdə, 184). 
Deməli,  sən bizdən izn istəyirsən?! (Ü.Hacıbəyov. O 
olmasın, bu olsun,547). 
Demək,  nə vaxt istəsək, ora pənah apara bilərik 
(O.Salamzadə. Gəncə qapısı, 43). 
Demək, sən də, ərin də mənim bu evdən çıxıb-getməyimi 
istəyirsiniz (İ.Əfəndiyev. Sən həmişə mənimləsən, 309). 
Beləliklə, biz hamımız məhv olarıq (C.Cabbarlı. 
Nəsrəddin şah, 124). 

 
236
Beləliklə,əri haqqında söz-söhbətin sədası Moskvadan 
çox-çox uzaqlara gəlib çıxdı  (Ə.Babayeva. Səni axtarıram, 
237). 
4.Nitqin (mülahizənin) ifadə tərzinə münasibət bildirən ara 
sözlər 
Həmin modal məna mülahizənin sırası, ardıcıllığı, 
meydana çıxma mənbəyi, təfsilatının dərəcəsi və s. modal 
məna çalarlarını da ehtiva edir. Bura aşağıdakı ifadə 
vasitələri aiddir. 
Əvvəla ara sözü 
Bu, mənşəcə  əvvəl sözünün törəməsi olub, ifadə edilən 
faktların nitqdə birinci yer tutduğunu qeyd edir. 
Axı, məndən niyə inciyirsən?  Əvvəla, niyə nahaq 
danışaq?! (N.Nağıyev. Həsrət, 314). 
Burada,  əlbəttə,  əsas məsələ pul məsələsi deyildi; 
əvvəla, Əliabbas kişigilin dolanacağı yaxşı idi, ikincisi, bütün 
alətlərin qiyməti bir o qədər pul da eləmirdi (Elçin. SƏ, I, 
104). 
Əvvəla,bu yalandır, -dedi, -tamam yalandır.  İkincisi  də, 
tutalım, lap biz deyən kimidir, burada uşağın günahı nədir? 
(V.Babanlı. Vicdan susanda, 228). 
İkincisi (üçüncüsü…) ara sözləri 
İkincisi sözünün ara sözü kimi işləndiyini bir qədər 
bundan qabaq verilmiş misallarda gördük. Həmin xüsusiyyət 
potensial olaraq bütün sıra saylarına xasdır. Ancaq bu 
prosesə müəyyən bir məhdudiyyət də xasdır. Bu isə 
danışanın (düşünənin) təsnifetmə, ümumiləşdirmə 
imkanlarının, dinləyənin, məlumatı qəbul edəninsə qavrama, 
başadüşmə imkanlarının məhdud olması ilə müəyyənləşir. 
Ona görə  də real nitq fəaliyyətində bu cür sözlərin 
işlədilməsi o qədər də çox ünsür tələb etmir. Danışıqda çox 
vaxt yığcamlıq, müxtəsərlik mülahizələri ortaya çıxır. Məhz 
həmin  şəraitdə  bir  sözlə, xülasə, uzun sözün qısası, 
nəhayət kimi yekunlaşdırıcı vasitələrdən istifadə olunur. 
Məsələn: 
Bir sözlə,  işinə  məşğul ol (V.Babanlı. Vicdan susanda, 
53). 
Bir sözlə ara sözü bəzi hallarda müəyyən sadalamanın 
nəticəsi, son halqası kimi özünü göstərir. 

 
237
Onun uşaqları, nəvələri, gəlinləri,  bir sözlə, bütün 
böyük külfəti xalis şəhər adamları idi, kənddən […] xəbərləri 
yox idi (Elçin. SƏ, I c., 101). 
Təbiət sükuta qərq olanda, insanlar yatıb dincələndə, bir 
sözlə,  hər şey sakitləşəndə biz arxayın işləyə bilirik (İ.Şıxlı. 
Məni itirməyin, 243). 
Nəhayət ara sözü 
Bu söz, xülasə sözü ilə  bərabər, müəyyən nitq şəraitinə 
yekun vurmaqla səciyyələnir. Məsələn: 
Nəhayət, sükutu Rüstəmbəy pozdu (Y.V.Çəmənzəmindi. 
Studentlər, 158). 
Nəhayət, yeşiklərdən qiymətli daşlarla bəzənmiş bir cüt 
qadın şəkli çıxdı (M.S.Ordubadi. Dumanlı Təbriz, 537). 
Mən onun baxışını, nəfəsini hiss edirəm və nəhayət, yenə 
səsini eşidirəm (İ.Hüseynov. Tütək səsi, 3). 
Nəhayət, ara sözü ki bağlayıcısı ilə birlikdə işlənir: 
Muradov,  nəhayət ki, bir az toxtadı  (Ə.Əylisli. Aydınlıq, 
347). 
Xülasə ara sözü 
Bu söz müəyyən mülahizəyə yekunvurma məqamında 
işlənir. 
Xülasə, sabah axşam sənə bir qonaqlıq (Ə.Haqverdiyev. 
SƏ, 36). 
Bu cümlə  təkcə onda xülasə sözünün işlənməsi ilə yox, 
eyni zamanda yarımçıq, elliptik cümlə olması ilə  də diqqəti 
cəlb edir. 
Xülasə, Ağarza ayrı təbdə bir insandır (V.Babanlı. Vicdan 
susanda, 24). 
Xülasə, açılış başa çatdı (S.Nəzirova. Tale damğası, 85). 
Xülasə ara sözü təklikdə işlənməklə də müəyyən bir nitq 
şəraitinə yekun vurur; bu halda onun işləndiyi məqamı 
danışan yox, təhkiyəçinin nitqindən bimək olur: 
-Xülasə, -deyə Zakir də mövzunu dəyişmək istədi 
(S.Qədirzadə. Kəndimizdə bir gözəl var, 100). 
Nitqin məzmununa münasibət türkün sözü, necə deyərlər 
ara sözləri ilə  də ifadə edilir. Hər iki halda danışan (fərd) 
istifadə etdiyi ifadəyə xas olan kələ-kötürlüyü, nahamarlığı 
sosial cəhətdən  şərtlənmiş ifadə  tərzinə isnad etməklə 
aradan qaldırmağa cəhd edir. 

 
238
Demək,  türkün sözü, o, böyüklərdən olubdur 
(C.Cabbarlı. Sevil, 357). 
Necə deyərlər,  xəstə sağalsa da, təbib qənşər gələr. 
Necə deyərlər, kürəyini Cahandar ağanın gülləsinə verməyə 
təhəri yox idi. Mən də, necə deyərlər, boş evə qarovul 
çəkirəm (İ Şıxlı. Dəli Kür, 115). 
 
2.4.2. İngilis dilində modallığın sintaktik ifadə vasitələri. 
Biz bu işin (fəslin)  əvvəlki hissəsində modallığın 
Azərbaycan dilində ifadə vasitələrindən təfsilatı ilə danışdıq. 
Burada isə biz ingilis dilində bu məsələnin qoyuluşu 
vəziyyətindən bəhs etmək istərdik. Mövcud ədəbiyyatla 
tanışlıq bizdə belə bir təsəvvür yaratmışdır ki, ingilis dilində 
modallığın ifadə vasitələrindən danışarkən  əsasən leksik-
morfoloci vasitələri (modal sözlər, modal fellər, felin bəzi 
şəkilləri) nəzərdə tutulur. 
Əlbəttə, müəyyən dil faktlarını  tədqiq və  təfsir edərkən 
müvafiq elm sahəsində mövcud olan vəziyyətlə 
hesablaşmaq lazım gəlir. Bununla belə, istər ingilis dili, 
istərsə  də Azərbaycan dili ilə ümumi tanışlıq, istərsə  də bu 
dilin faktlarının müqayisəli  şəkildə  nəzərdən keçirilməsi 
ingilis dilində modallığın sintaktik ifadə vasitələrindən bir 
neçə aspektdə danışmağı mümkün edir. 
Birincisi, bir çox başqa dillərdə, o cümlədən Azərbaycan 
dilində olduğu kimi, ingilis dilində  də cümlənin məqsəd və 
intonasiyaya görə tipləri vardır (nəqli cümlə, sual cümləsi, 
əmr cümləsi, nida cümləsi) ki, onlarda modallıq müxtəlif 
cəhətlərdən öz təzahürünü tapır. Ancaq həmin cümlə tipləri 
və onların xarakterik ifadə vasitələri hər bir dilin, o cümlədən 
ingilis dilinin normativ qrammatikalarında kifayət qədər 
dolğunluqla öz əksini tapmışdır. Bu barədə hər cür əlavələr 
ya deyilənlərin təkrarı, ya da ümumi sözlərdən ibarət 
olmalıdır. Ancaq bu da danılmaz bir faktdır ki, cümlənin 
məqsəd və intonasiyaya görə tipləri modallığın hər cür 
təzahür formaları ilə daxili, görünməz tellərlə bağlıdır. 
Modallığın sintaktik ifadə vasitələri sahəsində bizi 
xüsusilə maraqlandıran ingilis dilinə xas olan analitiklik və 
Azərbaycan dilinə xas olan sintetikliyin burada özünü necə 
göstərməsidir. Maraqlıdır ki, həmin xüsusiyyətlər təkcə mor-

 
239
fologiya deyil, sintaksis sahəsində  də öz qüvvəsini 
saxlayır. Ona görə  də biz əlimizdə olan materialları qeyd 
olunan nöqteyi-nəzərdən araşdırmağa çalaşacağıq. Bu işin 
qabaqkı hissələrində olduğu kimi, burada da biz müvafiq 
mətnlərin ingiliscə  və azərbaycanca variantlarından çıxış 
edəcəyik, lazım gəldikdə  tərcümələrin yeni variantlarını 
təqdim edəcəyik. Bu yolla eyni modal mənanın dil və nitq 
imkanlarından asılı olaraq neçə cür və necə ifadə olunması 
formaları üzə çıxacaqdır. 
1. Şərti modal mənanın ifadəsi. Xəbəri felin şəkli ilə ifadə 
olunan  şərt budaq cümləsinin yeri mürəkkəb cümlənin 
əvvəlidir O, baş  (əsas) cümlədə fellə ifadə olunan hərəktin 
baş verib-verməməsini müəyyən  şərtlə bağlayır. Müasir 
Azərbaycan dilində belə bir ardıcıllıq, demək olar ki, 
istisnasız olaraq gözlənilir. Müasir ingilis dilində  şərt budaq 
cümləsi mürəkkəb cümlənin  əvvəlində  də, axırında da gələ 
bilir. Həmin halları ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək. 
I can drop back, if you like (AHA, 24) 
“Əgər məşğulsunuzsa, sonra gələrəm” (AHA. a, 23). 
Bizcə, belə olmalıdır: “İstəyirsiniz, bir az sonra gəlim”. 
İstəyirsiniz, bir az sonra gələ bilərəm”. Hərfən: Mən bir az 
sonra gələ bilərəm – istəsəniz / istəyirsinizsə”. 
Burada  şərt budaq cümləsi baş cümlədən sonra gəlir və 
onun  əlavəsi vəzifəsini daşıyır. Bu isə onun ifadə etməli 
olduğu şərt modal mənasını zəiflətmiş olur: hərəkətin həyata 
keçməsinin obyektiv şərti subyektiv şərtlə əvəz olunur. 
Başqa bir misala müraciət edək: 
I doubt very much if he had ever seen their picture 
(S.Maugham. The Moon and Sixpence, 164). “Əslində heç 
güman etmirəm ki, Striklənd haçansa onların  əsərlərini 
görmüş olsun” (S.Moem. Ay və qara şahı, 140). 
Həmin cümləni azərbaycanca belə də vermək olar: “Onun 
(Strikləndin) onların rəsmlərini nə vaxtsa gördüyünə 
(görmüş olmasına) mənim çox şübhəm vardır”. 
Hər iki halda aydın olur ki, ingilis dilindəki  şərti  ədatlı 
hissə heç də  şərt mənasını bildirmir. Azərbaycan dilində 
bunun müqabili olaraq nə  əgər bağlayıcısı, nə  də felin şərt 
şəkli işlənməmişdir. 

 
240
İndi isə  şərt modal mənasının normal qaydada 
işlənməsinə fikir verək: 
Coe Patroni grinned: “If I were him, I might feel the same 
way” (AHA, 218). “Cou Pətroni qımışdı: -(Əgər) onun yerinə 
olsaydım, mən də eyni cür hiss edərdim” = Onun yerində 
mən də eyni cür hiss edərdim)”. 
If Leo wanted to check on him, why had not done it 
sooner? Why today? (I.Levin. A Kiss Before Dying, 118). 
“Əgər Leo onu yoxlamaq istəyirdisə, niyə bunu əvvəldən 
etməmişdir, niyə bu gün?” (A.Levin. Ölümqabağı öpüş, 
200). 
Hər iki halda şərt budaq cümləsi öz əsas funksiyasına 
uyğun olaraq işlənmişdir, ona görə  də Azərbaycan dilində 
adekvat surətdə verilmişdir. 
2. Güman, zənn modallığının ifadəsi. 
“Do I understand”, Miss Young inquired, “that you think 
your husband might be leving on Flight Two but you’re not 
sure?” (AHA, 208).  
“Miss Yanq dedi: -Belə başa düşürəm ki, Sizin əriniz 
ikinci reyslə uçur, ancaq buna əmin deyilsiniz? (AHA. a, 
192). 
[Mən belə başa düşməliyəmmi ki, -miss Yanq soruşdu, -
Siz (belə) düşünürsünüz ki, əriniz ikinci reyslə uça bilər, 
amma Siz buna əmin deyilsiniz?”]. 
Beləliklə, biz görürük ki, xitab olunanın hərəkəti danışan 
tərəfindən güman edilir; o, felin xəbər  şəkli ilə  (think)  ifadə 
olunmuşdur və ola da bilər, olmaya da bilər. Ona görə  də 
might modal feli ilə ifadə olunmuşdur. Axırıncı  hərəkət 
danışanın zənni olmaqla, xitab edilənin müəyyən vəziyyətini 
əks etdirir (you’re not sure). 
3. Ara cümlə təsdiq mənasında 
Modal mənaların müəyyən qismi ara cümlə  və  əlavə 
cümlələrlə ifadə olunur. Məsələn: 
But of the difference in tallies turned out to be a clerical 
error – as it might the D.T.M. would roast him alive (AHA, 
253) 
“Ancaq haqq-hesabdakı  fərq dəftərxana səhvi olmaqdan 
kənara çıxsaydı, -necə ki, bu ola bilərdi (mümkün idi), -uçuş 
idarəsi onu şişə çəkəcəkdi = (onun boğazına çökəcəkdi)”. 

 
241
Misallardan göründüyü kimi, mümkünlük modal 
mənası müstəqil cümlə ilə yox, ara cümlə ilə verilmişdir. 
4. Ara sözlərin funksional aidiyyəti. 
Biz bu işin qabaqkı hissələrində ara sözlərdən (modal 
sözlərdən) kifayət qədər danışmışıq. Burada bizi 
maraqlandıran onların konkret fərdiyyəti yox, funksional 
aidiyyətidir. 
Ara sözlər cümlənin harasında gəlməsindən asılı 
olmayaraq, fel şəkillərinin seçilməsinə təsir edir. Məsələn: 
It was perhaps a hundred and fifty fut square, edged by 
the brick parapet whose coping was flat white stone a foot 
wide (I. Levin. A Kiss Before Dying,58). 
“Təxminən yüz əlli kvadratmetrlik meydançaydı, 
kənarlarının məhəccərləri kərpicdəndi, üstü hamar daşla 
işlənmişdi” (A.Levin. Ölümqabağı öpüş, 62). 
[Bu, təqribən 150 futluq meydança idi, piltəsi ayaq enində 
olardı, hamar ağ daşlarla döşənmişdi]. 
Aydın məsələdir ki, perhaps ara sözü təxmini olsa da, 
sabit kəmiyyət bildirir. Ona görə  də  mətndə felin xəbər 
şəklindən istifadə olunmuşdur. 
There would be an autopsy, of course. It would reveal the 
preserve of a great deal of organic and a two month embryo 
the way and the why of her suicide (I. Levin. A Kiss Before 
Dying, 46). 
“Təbii ki, meyidi yaracaqdılar. Çoxlu siçan dərmanı və iki 
aylıq dölü çıxaracaqdılar. Onun (qadının) intihar etməsinin 
nə yolla və nəyə görə baş verməsini aşkar edəcəkdilər”. 
Burada  of course ara sözü (modal sözü) would be an 
autopsy ifadəsinə aiddir. Ancaq onun bu cümlədə  iştirakı 
mətnin sonrakı cümlələrində  də fel şəkillərinin seçilməsini 
müəyyənləşdirmişdir: hər yerdə eyni istifadə olunmuşdur. 
Bu, Azərbaycan dilində  həmcins xəbərlərdən yalnız birində 
(axırıncısında) xəbərlik  şəkilçisinin saxlanmasını xatırladır. 
Bir fərqlə ki, ingilis dilində ardıcıllıq bunun əksinədir. 
A little thing like the hat would probably  louse up 
somebody else (I.Levin. A Kiss Before Dying, 58). 
“Şlyapa kimi balaca bir əşya başqa  əngəllər də aça 
bilərdi” (A.Levin. Ölümqabağı öpüş, 61). 

 
242
[Şlyapa kimi kiçik bir şey,  yəqin ki, başqa birisinin də 
başını bitləyə bilərdi / axırına çıxa bilərdi]. 
5. İngilis dilində baş və budaq cümlələr arasında modallıq 
münasibətləri. 
İngilis dilində baş cümləsində sorğu-sual bildirən fel 
iştirak edən mürəkkəb cümlələrin budaq cümləsinin 
Azərbaycan dilində verilməsi imkanları diqqəti cəlb edir. Bu 
cür cümlələrin baş cümləsindəki fellərin Azərbaycan dilində 
tam olmasa da, xəbər şəklinə mənsub olan qarşılığı vardır. 
Budaq cümlədə  işlənən fel şəklinin Azərbaycan dilində, 
ümumiyyətlə, qarşılığı yoxdur. Ancaq bu o demək deyildir ki, 
həmin  şəkli Azərbaycan dilində vermək mümkün deyildir. 
Tərcümə  və  tədris praktikası göstərir ki, bu tipli fellər 
Azərbaycan dilində həm predikativ, həm də qeyri-predikativ 
fel formaları ilə verilir. Predikativ formalara felin xəbər 
şəklinin hekayəsi və  rəvayəti, qeyri-predikativ formalara isə 
feli sifət formaları aiddir. İndi isə konkret misallara müraciət 
edək. 
Stroeve asked him if he had seen Strikland (S.Maugham. 
The Moon and Sixpence, 99) . 
“Stryov ondan Strikləndi görüb-görmədiyini soruşdu” 
(S.Moem. Ay və qara şahı, 78). 
[Stryov ondan soruşdu ki, Strikləndi  görübmü  (görüb-
görməyib), görüb, yoxsa yox?]. 
Bizim tərcümə  mətbu tərcümədən oricinalın mürəkkəb 
quruluşunu saxlaması ilə seçilir. Ancaq biz təkcə buna görə 
onu təqdim etmirik. Burada bizim məqsədimiz müvafiq 
sintaktik  şəraitdə Azərbaycan dilinin imkanlarının nə  qədər 
zəngin olduğunu nümayiş etdirməkdir. Daha bir misal: 
I  wished I hadn’t spoken (S.Maugham. The Moon and 
Sixpence, 114). 
“Kaş, Strikləndə heç nə deməyəydim” (S.Moem. Ay və 
qara şahı, 91).  
Burada tərcüməçi sərbəst hərəkət edərək,  to wish feli 
əvəzinə  kaş arzu bildirən  ədatını,  hadn’t spoken ibarəsinin 
əvəzinə isə arzu şəklinin hekayə formasını işlətmişdir. İnkar 
məqamında heç nə inkar ədatı işə yaramışdır. Bizim həmin 
tərcümənin məzmunca qeyri-dəqiqlikləri ilə  işimiz yoxdur. 

 
243
Ancaq bununla yanaşı, belə hesab edirik ki, həmin 
cümləni oricinala daha yaxın şəkildə vermək mümkündür:  
Mən istəyirdim ki, (heç nə) deməmiş olaydım (Mən 
istərdim ki, heç nə deməmiş olum). 
Mürəkkəb cümlələr içərisində budaq cümlələri 
müqayisəyə əsaslananlar da maraqlıdır. 
It  had worked, as Elliot Freemantle had known it would 
(AHA, 93) “İşlər Elliot Friməntlin düşündüyü kimi gedirdi” 
(AHA. 91). 
Tərcümə sərbəst və səlisdir. Amma burada oricinala xas 
olan qrammatik özünəməxsusluq saxlanmamışdır: o, 
mürəkkəb (müqayisə budaq cümləli, əlavəli) cümlədən sadə 
cümləyə çevrilmişdir. Etiraf etmək lazımdır ki, həmin 
cümləni olduğu kimi azərbaycanca vermək olmaz, çünki 
onda olan fel formalarına müvafiq gələ biləcək morfoloci 
formalar bu dildə yoxdur; amma həmin cümlənin mürəkkəb 
qrammitk quruluşunu qismən saxlamaq mümkündür. 
İşlər, necə ki, Elliot Friməntl bilirdi, o cür də (eləcə  də) 
gedirdi”. 
6. Keçmiş zamanın müxtəlif xronoloci münasibətlərinin 
ifadəsi. 
Bildiyimiz kimi, ingilis dilində keçmiş zaman 
formalarından savayı, uzaq keçmiş bildirən formalar da 
vardır. Azərbaycan dilində bunlardan birincisi şühudi və 
nəqli keçmiş zaman formaları, ikincisi isə fel zamanlarının 
hekayə  və  rəvayət formalarına müvafiq gəlir. Burada bizi 
həmin formaların eyni kontekstdə  işlənməsi imkanı 
maraqlandırır. 
This was the story I had expected him to tell me 
(S.Maugham. The Moon and Sixpence, 114). “Ümumiyyətlə, 
bu bir əhvalat (hadisə) idi ki, onun (bu barədə) mənə 
danışacağına (xəbər verəcəyinə) ümid edirdim 
(bəsləyirdim)”. 
Demək lazımdır ki, müvafiq zaman məzmunlarının nisbəti 
istər ingilis dilində, istərsə  də Azərbaycan dilində ifadə 
planlarında öz əksini tapmamışdır; burada heç bir zaman 
ifadəçisi başqalarının yaranmasında iştirak etmir. Beləliklə 
də, hər bir formanın semantik müstəqilliyi bir qədər də 
artmış olur. 

 
244
Colonel Mac-Andrew had not  exaggerated when he 
said she would  be penniless (S.Maugham. The Moon and 
Sixpence, 75) “Polkovnik Mak-Əndru deyəndə ki, Missis 
Striklənd tamam pulsuz-parasız qalmışdır, yalan demirdi” 
(S.Moem. Ay və qara şahı, 55). 
Hələlik yazılı dildə yerini möhkəmlətmiş  deyəndə ki 
ifadəsindən istifadə edilməsi burada yerinə düşür.Buna 
baxmayaraq, həmin cümləni Azərbaycan dilində başqa 
şəkildə  də vermək mümkündür: “Polkovnik Mak-Əndryu 
missis onun (Strikləndin arvadının) pulsuz (penisiz) qala 
biləcəyini deyərkən mübaliğəyə yol vermirdi”. 
Beləliklə, biz görürük ki, ingilis dilində eyni mətndə felin 
müxtəlif keçmiş zaman formalarının işlənməsinə 
Azərbaycan dilində bunlardan birinin qeyri-predikativ forma 
ilə ifadə olunması müvafiq gəlir.