FİKRƏt cahangirov

Qeyd: Yadımıza salaq ki, indiki zaman forması  hər iki 
dildə qəti gələcəyi bildirmək üçün də işlədilir. 

 
154
Keçmiş zamanın davamedici forması intensivlik çaları 
ilə keçmiş zamanın qeyri-müəyyən forması  əvəzinə  və 
statiklik bildirən fellərlə də işlənir: 
I was seeing (was meeting) Tom regularly now “İndi mən 
Tomla tez-tez görüşürdüm / rastlaşırdım”. 
Keçmiş zamanın bitmiş forması (The Past Perfect Tense 
Form).  
[to have felinin qeyri-müəyyən keçmiş zaman forması 
(had) + əsas felin Participle II forması]. 
Keçmiş zamanın bitmiş forması keçmişdə müəyyən bir 
vaxta qədər bitmiş, tamamlanmış  hərəkəti bildirmək üçün 
işlənir. Həmin vaxt zaman zərfləri, təyinedici cümlələrlə 
ifadə olunur. Məsələn:  
His wife didn’t tell him of the many presents which had 
came before and since the Wonderful Christmas (Th. 
Dreiser. Cennie Gerhardt, 62). “Hər halda arvadı o xoşbəxt 
milad bayramınadək və bayramdan sonra Brenderdən 
alınmış çoxlu həddiyyələr haqqında ona bir şey deməmişdi” 
(T.Drayzer. Cenni Herhardt, 47). 
I read attentively the note which he had left for me “Onun 
mənim üçün qoyub-getdiyi  məktubu mən diqqətlə  oxudum” 
hərfən: “O məktub ki, o mənim üçün qoyub-getmişdi, 
diqqətlə oxudum”. 
Gördüyümüz kimi, keçmiş zamanın bitmiş forması 
Azərbaycan dilində  həm keçmiş zaman feli sifəti (yadımıza 
salaq ki, ingilis dilində bu zaman formasının  əsasında 
keçmiş zaman feli sifəti durur), həm də  şəxsli fel forması 
(nəqli keçmiş zaman formasından düzəlmiş forması) ilə 
verilir. 
Keçmiş zamanın bitmiş forması müəyyən hərəkətdən 
qabaq baş vermiş  hərəkəti bildirir. Bu zaman onun 
cümlədəki yeri əvvəldə  də, axırda da ola bilir. Bir qədər 
bundan qabaq verdiyimiz cümlələrdə cümlədə onun yeri 
axırda idi. İndi verəcəyimiz cümlədə isə onun yeri cümlənin 
əvvəlindədir. 
After they had written the exercises, they went to the 
cinema “Onlar çalışmaları  yazıb-qurtardıqdan sonra kinoya 
getdilər” (Elə ki, onlar çalışmaları  yazıb-qurtardılar, kinoya 
getdilər”. 

 
155
Biz yuxarıda bir neçə  dəfə “felin şəxssiz forması” 
terminindən istifadə etmişik və ingiliscə şəxsli fel formalarını 
bu  şəkildə  tərcümə etmişik. Bununla əlaqədar olaraq bir 
neçə söz demək istərdik. 
Felin  şəxssiz formaları anlayışı Azərbaycan və ingilis 
dillərində bir-birini o qədər də tutmur. İngilis və başqa 
Avropa dillərində bu ad altında cümlənin mübtədası ilə şəxs 
və  kəmiyyətə görə uzlaşmayan qeyri-finit formalar nəzərdə 
tutulur. Azərbaycan dilində feli sifətlər mübtəda ilə şəxsə və 
kəmiyyətə görə uzlaşır, amma cümlənin xəbəri olmur və 
belə bir məqamda o, predikativlik xüsusiyyətindən məhrum 
olur. 
Beləliklə, biz görürük ki, ingiliscə keçmiş zamanın bitmiş 
formasının Azərbaycan dilində kateqorial müqabili nəqli 
keçmiş zaman formasından düzəlmiş hekayə formasıdır. 
Ancaq onu fakültativ olaraq şühudi keçmiş zaman forması 
ilə  də vermək olur. Bu məqamda  əlavə vasitələrə  də 
müraciət etmək mümkündür (bizim tərcümədə bu, 
tamamlayıcı feldir: …qurtardılar). 
Bizim müstəqil olaraq tapdığımız bu üsuldan keçmiş 
zamanın bitmiş formasının tərcüməsində  İ.Rəhimov və 
T.Hidayətzadə  də istifadə etmişlər: I had written the article 
by 5 o’clock “Saat 5-ə kimi mən məqaləni  yazıb-
qurtarmışdım” (s.129). 
Müəlliflər qeyd edirlər ki, keçmiş zamanın bitmiş forması 
Azərbaycan dilinə uzaq keçmiş zaman forması ilə  tərcümə 
edilir. Bu münasibətlə verilmiş qeydlərdə deyilir ki, keçmiş 
zamanın bitmiş forması feli bağlama və feli sifətlə  də 
tərcümə edilə bilir. 
At last, I met my school friend whom I had not seen for a 
long time “Nəhayət, mən uzun müddət görmədiyim məktəb 
dostuma rast gəldim”. 
Keçmiş zamanın bitmiş formasının bir işlənmə  məqamı 
da yadasalma (xatırlama) konteksti ilə bağlıdır. Burada 
ardıcıl olaraq baş vermiş hərəkətlər və onlardan qabaq baş 
vermiş hərəkətlərin nisbəti diqqət mərkəzindədir. 
The morning was beautiful. I took a towel and went down 
to the beach, outside the hotel I met Max. I had gone to 
school with him “Gözəl bir səhər idi. Mən məhraba götürüb, 

 
156
çimərliyə düşüb-getdim. Mehmanxananın yanında 
Maksla rastlaşdım. Mən onunla məktəbə getmişəm 
(gedərdim) = Biz bir yerdə məktəbdə oxumuşuq”.  
Keçmiş zamanın davam edib bitmiş forması (The Past 
Perfect Continuous Tense Form). 
Keçmiş zamanın davam edib bitmiş forması keçmişdə 
baş vermiş hərəkətdən əvvəl başlanıb-davam edən hərəkəti 
bildirmək üçün işlədilir. O, zaman müddəti bildirən zərflərlə 
müşayiət olunur: for an hour (month, longtime və s.); həmin 
vasitələr sırasına qoşma birləşmələri (for…), zərf, qoşma və 
bağlayıcı kimi çıxış edən since sözü də aiddir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş zamanın davam edib 
bitmiş formasından yalnız mürəkkəb cümlələrdə istifadə 
olunur. Məsələn: 
I  had been living in Baku for ten years when they came 
here “Onlar buraya gələndə  mən artıq 10 il idi ki, Bakıda 
yaşayırdım” (“Mən 10 il Bakıda yaşayırdım ki, onlar buraya 
gəldilər”). 
I was very tired as I had been working “İşlədiyim üçün 
(işlədiyimdən) mən çox yorğun idim” = Mən çox yorğun idim 
(çünki, belə ki), (çox) işləmişdim”. 
He said he had been working in a newspaper office since 
he returned from abroad “O dedi ki, xaricdən  qayıtdıqdan 
bəri (sonra) bir qəzetdə işləyir(miş)”. 
C) GƏLƏCƏK ZAMAN FORMALARI. 
Bizim bundan qabaq nəzərdən keçirdiyimiz indiki və 
keçmiş zaman formaları artıq həyata keçmiş, icra olunmuş 
hərəkətləri bildirir. Gələcək zaman formaları ilə ifadə 
olunmuş  hərəkətlər belə deyil. Bunlar olsa-olsa niyyətdə 
tutulur, irəlicədən güman, fərz edilir. Bunların modal çaları 
vardır. Həmin hərəkətlər həyata keçməsində yəqinlik, inam, 
şübhə olan, arzu edilən və edilməyən, zəruri, mümkün olan, 
vacib, lazım, ehtimal edilən (edilməyən), hərəkətlər kimi 
təqdim olunur. Gələcək zamanın həmin məna çalarları 
ingilis dilində müxtəlif leksik və qrammatik vasitələrin köməyi 
ilə öz ifadəsini tapır [122, s.41]. 
İngilis dilində gələcək zamanın aşağıdakı formaları işlənir:  
1) Gələcək zamanın qeyri-müəyyən forması (The Future 
Indefinite Tense Form);  

 
157
2) Gələcək zamanın davamedici forması (The Future 
Continuous Tense Form);  
3) Gələcək zamanın bitmiş forması (The Future Perfect 
Tense Form);  
4) Gələcək zamanın davam edib bitəcək forması (The 
Future Perfect Continuous Tense Form); 
5) Keçmişə nəzərən gələcək zaman forması (The Future 
in the Past). 
Azərbaycan dilində gələcək zamanın aşağıdakı formaları 
vardır: qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək, keçmişdə  qəti 
gələcək (idi  və  imiş bağlamaları ilə), keçmişdə qeyri-qəti 
gələcək (idi  və  imiş  bağlamaları ilə),  şərti qəti gələcək və 
şərti qeyri-qəti gələcək. 
Hər iki dildə qeyd olunan zaman formalarının işlənmə 
tezliyi bərabər deyil. Bundan başqa, həmin zaman 
formalarının işlənmə  məqamları da çox vaxt bir-birinə 
müvafiq gəlmir. Bunu konkret zaman formalarının 
müqayisəsi açıq-aşkar göstərir. 
Gələcək zamanın qeyri-müəyyən forması (The Future 
Indefinite Tense Form).  
Həmin forma danışıq anına nisbətdə  gələcəyə aid olan 
hərəkətləri bildirir. O, statik və dinamik fellərlə müxtəlif 
şəkildə işlənir. 
Gələcək zamanın qeyri-müəyyən forması statik fellərlə 
heç bir məhdudiyyət olmadan işlənir və  hərəkətə heç bir 
modal məna çaları vermir. Bunu neytral hesab etmək olar. 
Everybody  will be at the meeting “Bu gün axşam hamı 
iclasda  olacaq”. Gələcək zamanın qeyri-müəyyən forması 
dinamik fellərlə işlənərkən shall və will fellərinin modal məna 
saxlamalarına görə modal məna kəsb edirlər. 
Əvvəllər məcburiyyət modal mənası olmuş  shall feli 2-ci 
və 3-cü şəxslərdə bütün cümləyə vəd, təhdid və xəbərdarlıq 
mənası verir.  
You shall pay for it “Sən buna görə cavab verəcəksən”.  
He shall get the money tomorrow “O, sabah həmin pulları 
mütləq alacaqdır”.  
Shall feli sualda birinci şəxslə  əlaqədar olaraq əmr 
(komanda, buyruq), sərəncam, gözləmə mənası bildirir. 

 
158
Shall we alter the plan? “Biz planı  dəyişdirməliyik / 
dəyişdirəsiyik? 
Will(‘ll) feli birinci şəxsin tək və cəmində arzu, hazırolma, 
razılaşma, niyyət, qətiyyət mənaları bildirir. Məsələn: 
All right, I’ll come “Yaxşı, (mən) gələrəm/gələcəyəm”. 
Give this to the taxi dispatcher, Patsi and he’ll send you 
to home (AHA, 24) “Ver bunu taksi dispetçerinə, Pətsi, o 
səni evə göndərər” (AHA. a, 23). 
Let’s take him off a while, anyway, and as an 
afterthought,  I’ll do it (AHA, 79) “Hər halda ona bir az 
istirahət verməliyik”. – bir az düşünüb,  əlavə etdi, - “özüm 
deyərəm” (ANA. a, 77) […özüm bunu edərəm]. 
We’ll explain everything to them “Biz onlara hər şeyi izah 
edərik / edəcəyik”. 
Will feli 2-ci və 3-cü şəxslərlə  əlaqədar olaraq buyruq 
(komanda) ifadə edir.  
My husband will pay for the taxi “Mənim  ərim taksinin 
haqqını verər / ödəyər”. 
İnkar cümlələrində  will  hərəkəti icra etməkdən 
boyunqaçırma mənası ifadə edir. 
I  won’t argue with you “Mən səninlə  mübahisə etmirəm 
(etməyəcəm) edəsi deyiləm”. 
Sual cümlələrində  will xahiş  və  dəvət mənalarını ifadə 
edir.  
Will you ask him into my office? “Zəhmət olmasa, onu 
mənim ofisimə (kabinetimə) çağırın/dəvət edin”. 
Will you come in! “Buyurun, içəri keçin / gəlin”. 
İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə ingiliscə  gələcək zamanın 
qeyri-müəyyən formasından danışarkən bir dəfə  və  təkrar 
olaraq baş verən hərəkətləri bildirən fellərin Azərbaycan 
dilinə müxtəlif  şəkildə  tərcümə olunduğunu qeyd edirlər. 
Ancaq həmin fikri sübut etmək üçün verilmiş misallarda 
bunu görmürük [39, s.109]. 
Bundan başqa, müəlliflər gələcək zamanın qeyri-
müəyyən formasının azərbaycancaya tərcümə olunması 
yollarından danışarkən onun qəti və qeyri-qəti gələcək 
zaman formaları ilə verildiyini qeyd edirlər. Müq.et: He will 
come tomorrow. “O, sabah gələcək” və He will help us. “O, 
bizə kömək edər”. Belə  çıxır ki, qəti və qeyri-qəti gələcək 

 
159
formalarından istifadə olunması zaman zərfinin işlənib-
işlənməməsindən asılıdır. 
Daha sonra müəlliflər likely, probably, possibly sözləri ilə 
işlənən gələcək zamanın qeyri-müəyyən formasının 
Azərbaycan dilinə qeyri-qəti gələcək zamanın forması ilə 
tərcümə edildiyini göstərirlər. He will  probably come 
tomorrow “Yəqin ki, o, sabah gələr”. Biz deyə bilərik ki, 
həmin cümlədə ehtimal, güman bildirən sözün işlənməsinə 
baxmayaraq, onda qəti gələcək zaman formasından da 
istifadə etmək olar. 
Həmin mövzunun axırında verilmiş qeyddə deyilir. Tabeli 
mürəkkəb cümlənin xəbəri gələcək zamanın qeyri-müəyyən 
forması ilə ifadə olunmuşsa, o, məzmunundan asılı olaraq, 
həm qəti, həm də qeyri-qəti gələcək zaman forması ilə 
tərcümə edilir: If he comes, we shall go to the cinema “O 
gəlsə, biz kinoya gedəcəyik / gedərik” (s.111). Burada hansı 
məzmun fərqinin nəzərdə tutulduğu açılmamış qalır. 
Gələcək zamanın davamedici forması (The Future 
Continuous Tense Form). 
[to be felinin gələcək zaman forması (shall/will be) + əsas 
felin Participle I forması]. 
Gələcək zamanın davamedici forması hadisələrin adi, 
təbii gedişində  gələcəkdə baş verəsi hərəkətləri bildirir. 
Məsələn: 
Today is 20 of March. The peoples will be celebrating the 
Novruz Holiday “Bu gün martın 20-sidir. Adamlar Novruz 
bayramını qeyd edəcəklər”.  
Meg, will you close the window? The food will be getting 
cold . “Meq, zəhmət olmasa, pəncərəni örtün. Xörək 
soyuyar / soyuyacaq”. 
İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə göstərirlər ki, gələcək 
zamansy davamedici forması  gələcəkdə müəyyən vaxt 
ərzində davam edəcək hərəkəti bildirmək üçün işlədilir. 
Həmin müəyyən vaxt zaman zərfləri, zərflikləri və zaman və 
şərt budaq cümlələri ilə ifadə olunur. 
Müəlliflər gələcək zamanın davamedici formasının 
Azərbaycan dilində qəti gələcək zaman və “məsdər + olmaq 
felinin qəti gələcək zaman forması”  şəklində  tərcümə 
edildiyini qeyd edirlər: 

 
160
We  shall be writing when he comes “O, evə  gələndə 
biz yazı yazmaqda olacağıq” [39, s.116]. 
Deməliyik ki, ikinci formanın işlənmə tezliyi Azərbaycan 
dilinin özündə belə olduqca məhduddur. 
Gələcək zamanın bitmiş forması (The Future Perfect 
Tense Form). 
[to have felinin gələcək zamanı  (shall / will have + əsas 
felin Participle II forması]. 
Gələcək zamanın bitmiş forması  zərfliklərlə ifadə 
olunmuş ana qədər tamamlanacaq hərəkətləri bildirir. 
I suppose he will have made up his mind before the 
meeting “Mən belə güman edirəm ki, o, iclasa qədər bir 
qərara gələcək / gəlmiş olacaq”.  
She  will have cleaned the house by their arrival “Onlar 
gələnə  qədər o (qadın) evi yığışdıracaq / yığışdırmış 
olacaq”. 
Həmin tərcümələr içərisində “gəlmiş olacaq” tipli ifadə 
tərzi diqqəti cəlb edir. İngilis dilində olduğu kimi, burada da 
əsas fel keçmiş zaman feli sifəti formasındadır; gələcəyin 
ifadəsi isə köməkçi felin üzərinə düşür. “Keçmişə  nəzərən 
gələcək” termini ilə əks assosiasiya yolu ilə bunu “gələcəkyə 
nəzərən keçmiş” adlandırmaq olar. 
Gələcək zamanın bitmiş forması  bəzən gələcək zamana 
aid olan hərəkəti deyil, keçmişə aid olan və icrası güman 
edilən hərəkəti bildirir. Bu halda gələcək zamanın bitmiş 
forması semantik cəhətdən  “Must + Perfect Infinitive” 
birləşməsinin ifadə etdiyi mənaya uyğun gəlir, yəni modallıq 
məna çaları ilə yüklənir. Müqayisə edin:  
a) You will have read in the newspapers about the 
conclusion of this agreement.  
Siz  yəqin ki, (çox güman ki, görünür, deyəsən)  qəzetdə 
bu sazişin bağlanması haqqında oxumuşsunuz.  
b) He must have known someone in the registrar’s office 
there (I.Levin/ A kiss Before Dying, 140).  
O  yəqin ki, (çox güman ki, görünür, deyəsən) orada 
qeydiyyat bürosundakılardan kimisə tanıyırmış.  
Yuxarıdakı misallardan aydın olur ki, gələcək zamanın 
bitmiş formasının bu mənası Azərbaycan dilində «yəqin ki», 
«çox güman ki», «görünür», «deyəsən» sözlərinin iştirakı ilə 

 
161
felin nəqli keçmiş zaman forması  və başqa fel şəkilləri 
vasitəsilə ifadə olunur.  
Gələcək zamanın bitmiş  və keçmiş zamanın bitmiş 
formalarının müqayisəsi göstərir ki, onların arasındakı  fərq 
gələcək bitmiş formanın hərəkəti gələcəyə, keçmiş bitmiş 
zamanın isə keçmişə aid etmələridir:  
a) The students will have translated the article by two 
o’clock.  
Tələbələr saat ikiyədək məqaləni  tərcümə etmiş 
olacaqlar.  
b) The students had translated the article by two o’clock.  
Tələbələr saat ikiyədək məqaləni (artıq)  tərcümə 
etmişdilər.  
Müasir ingilis dilinin ümumi zaman sistemində  fəaliyyət 
göstərən gələcək zamanın bitmiş forması olduqca az işlənir. 
Bu dilin materialları  əsasında birbaşa çıxarışlar inandırıcı 
statistik nəticələr üçün yetərli sayda misallar toplamağa 
imkan vermir.  
Gələcək zamanın davam edib bitəcək forması (The 
Future Perfect Continuous Tense form) 
[to be felinin gələcək bitmiş zaman forması  (shall / will 
have been) + əsas felin Participle I forması]. 
Bu zaman forması müəyyən hərəkətdən və ya 
müddətdən qabaq başlanıb-davam edəsi hərəkəti bildirir. 
Misallar: 
I shall begin to translate this article from 5 o’clock. When 
you came home at 7 o’clock I shall have been translating 
this article already two hours. “Mən bu məqaləni saat 5-dən 
tərcümə etməyə başlayacağam. Siz saat 7-də evə gələndə 
artıq iki saat olacaq ki, mən bu məqaləni  tərcümə 
edəcəyəm” [39, s.138]. Biz başqa cür tərcümə etməyi təklif 
edərdik: “…Siz saat 7-də evə  gələndə  mənim bu məqaləni 
tərcümə etməyim iki saat çəkmiş olacaq”. 
She  will have been teaching for 20 years by the end of 
this year. “Bu ilin axırında iyirmi il olacaq ki, dərs deyir”. 
Həmin cümləni başqa cür də vermək olar: “Bu ilin axırında 
onun dərs deməyi (dediyi) iyirmi il olacaq”. 
Həm  İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə, həm də bizim 
tərcümələr müvafiq cümlələrin ümumi məzmununu 

 
162
Azərbaycan dili vasitələri ilə vermək təşəbbüsləri kimi 
qiymətləndirilə bilər. Həmin vasitələr ingilis dilində  gələcək 
zamanın davam edib bitəcək formasının qarşılığı hesab 
edilə bilməz. Bizim indiyə  qədər apardığımız çoxsaylı 
müqayisələrdən də göründüyü kimi, Azərbaycan dili müvafiq 
analitik formaların olduğu hallarda belə sintetik formalara 
üstünlük verir. 
Keçmişə nəzərən gələcək zaman forması (The Future-in-
the Past)  
[should / would + məsdər] 
Həmin forma keçmiş zaman nöqteyi-nəzərindən 
gələcəkdə baş verəsi hərəkətləri bildirmək üçün işlənir. 
Adi gələcək zaman formalarından hansı ilə 
işlənməsindən asılı olaraq keçmişə  nəzərən gələcək 
zamanın aşağıdakı növləri meydana çıxır:  
1) Keçmişə  nəzərən gələcək zamanın qeyri-müəyyən 
forması (The Future-Indefinite-in-the Past); 
2) Keçmişə  nəzərən gələcək zamanın davamedici 
forması (The Future Continuous-in-the Past;)  
3) Keçmişə  nəzərən gələcək zamanın bitmiş forması 
(The Future Perfect-in-the Past);  
4) Keçmişə  nəzərən gələcək zamanın davam edib 
bitəcək forması (The Future Perfect Continuous-in-the 
Past). Misallar:  
I thought then he would return soon “Mən o vaxt 
fikirləşdim ki, o tezliklə qayıdacaq / qayıdar”.  
I didn’t know what I should do without them “Mən 
bilmirdim ki, onsuz nə edəcəyəm / Mən onsuz nə edəcəyimi 
bilmirdim”. 
I expected we should be having coffee after dinner as 
usual “Mən güman edirdim ki, biz adətimizə görə, günorta 
yeməyindən sonra kofe içəcəyik”. 
I hoped she would have got supper ready by the time we 
got home “Mən ümid edirdim ki, o (qadın) biz evə  gələnə 
(çatana) qədər  şam yeməyini  hazırlayar / hazırlayacaq / 
hazırlamış olacaq”. 
He said that by the end of May be would have been 
working on that problem for a year.  

 
163
O dedi ki, may ayının sonunda o, bu problem üzərində 
bir il işləmiş olacaq.  
Beləliklə, biz görürük ki, Azərbaycan dilində keçmişdə 
gələcək zaman formalarının olmasına baxmayaraq, həmin 
formalar özlərinin işlənmə xüsusiyyətlərinə görə ingilis 
dilindəki keçmişə  nəzərən gələcək zaman formalarına 
müvafiq gəlmirlər. Ona görə  də ingilis dilindəki keçmişə 
nəzərən gələcək zaman formaları Azərbaycan dilində  qəti 
və qeyri-qəti gələcək zaman formaları ilə verilir. Fakültativ 
olaraq həmin formalar gələcək zaman feli sifəti (sadə 
cümlədə) və “gələcəkdə keçmiş” forması ilə verilir 
(yuxarıdakı misallara bax). 
 
2.3.2. İmperativ modallıq.  
Əmr modallığı dilin funksional xüsusiyyətləri arasında 
mühüm yer tutur. Əmr modallığı  həm sintaksisdə, həm də 
morfologiyada müvafiq vasitələrlə təmsil olunur. 
Qeyd etmək lazımdır ki, “əmr” anlayışı müvafiq sintaktik 
və morfoloci vasitələrin ifadə etdiyi bütün mənaları ehtiva 
etmir. Başqa sözlə desək,  əmr cümləsi və felin əmr  şəkli 
heç də yalnız əmr mənası bildirmir. 
Azərbaycan və ingilis dillərində felin əmr  şəkillərini 
müqayisə etsək, onlar arasında oxşar, ümumi cəhətlərlə 
yanaşı, bəzi mühüm fərqlərin də olduğunu görərik. Hər 
şeydən  əvvəl, nəzərə çarpan odur ki, bu dillərdə  əmr  şəkli 
üçün bazis forma Azərbaycan dilində məsdərin kökü, ingilis 
dilində isə (xalis) məsdər forması ilə üst-üstə düşür. Bu 
dillərdə  əmr  şəkli ilə ifadə olunan mənanın zənginliyi də 
qeyd olunan oxşarlıqlar sırasına daxildir. 
İngilis və Azərbaycan dillərində felin əmr  şəkilləri 
arasında oxşarlıq üçüncü şəxsin təki ilə  məhdudlaşır. 
Azərbaycan dilində ikinci şəxsin cəmi və birinci, üçüncü 
şəxslərin tək və  cəmi üçün formal cəhətdən fərqlənən 
şəkilçilər vardır. Belə bir vəziyyət sintaktik konstruksiyalarda 
(cümlələrdə)  şəxs  əvəzliklərinin işlənməsinə müəyyən 
sərbəstlik verir. 
Azərbaycan və ingilis dillərində imperativ modallıq bir çox 
çalarlar nümayiş etdirir. Bunları konkret misallar əsasında 
nəzərdən keçirək. 

 
164
1. Felin əmr şəkli icrası əmr edilən, təmin edilməli olan 
hərəkəti bildirir. Məsələn: 
After a while, Whenever there was pressure, or a difficult 
repair cob, the word went out: get  Coe Patroni! (AHA, 35) 
“Bir qədər keçəndən sonra harda sınıqlıq, ya təmir işləri 
olsaydı,  dərhal deyirdilər: -Cou Pətronini  tapın!” (AHA. a, 
34). [Bir qədər sonra nə vaxt ki, nə isə  sındı, yaxud çətin 
təmir işi düşdü, o saat deyirdilər: -Cou Pətronini tapın!]. 
Felin  əmr  şəklinin  əmretmə  məqamında işlənməsini 
ümumi kontekstdən, müşayətedici sözlərdən, felin inkar 
formasında işlənməsindən də bilmək olur. 
Get all that crap out of here! (AHA, 111) “Yığışdırın bütün 
zir-zibilinizi burdan!” (AHA. a, 102) [Bütün bu zir-zibilinizi 
burdan götürün (çıxarın)]. 
Get him the hell out of the approach area! (AHA, 78) 
“Onu enməyə gələn təyyarənin yolundan rədd eləyin! (AHA. 
a, 76) [Onu giriş sahəsindən cəhənnəm (rədd) eləyin]. 
“Pay attention”, he commanded (AHA, 90) “Fikriniz 
məndə  olsun”, Elliot göstəriş verdi” (AHA. a, 89) [O, əmr 
elədi: - Fikir ver!]. 
Keep an eye on TWA and North west (AHA, 78) “Bir 
gözün  TWA və  “Şimal-Qərb”in  üstündə olsun!” (AHA. a, 
77).(TWA-ya və Şimal-Qərbə göz qoy) 
2. Felin əmr  şəkli icrası müəyyən  şərtlə bağlı olan 
hərəkəti bildirir. 
If you want to lose some airplanes in flight, throw me out 
of here. If you don’t, sit down and listen (AHA, 35) “Əgər Siz 
bəzi təyyarələrin uçuş vaxtı partlamasını istəyirsinizsə, məni 
bayıra ata bilərsiniz.  Əgər istəmirsinizsə, onda oturun  və 
qulaq asın” (AHA. a, 35) [Siz bəzi təyyarələri havada 
(uçuşda) itirmək istəyirsinizsə, məni buradan bayıra atın; 
istəmirsinizsə,  (aşağı) oturun və qulaq asın (eşidin, 
dinləyin)]. 
Tərcümələrin bir-birilə 
və oricinalla müqayisəsi 
aşağıdakıları söyləməyə imkan verir. İngiliscə mətndə ikinci 
şəxsin təkinə müraciət olunur. Həmin  şəxs bu dildə ikinci 
şəxsin təki və  cəmi üçün ümumi (müştərək) olan you 
əvəzliyi ilə ifadə olunmuşdur. Azərbaycan dilindəki mətndə 
belə bir qeyri-müəyyənlik yoxdur: burada ikinci şəxsin 

 
165
cəminə aid olan siz  əvəzliyi nəzakət məqamında ikinci 
şəxsin cəminə aid edilmişdir. 
Tərcümələr arasında fərq throw me out of here ifadəsinin 
necə verilməsi ilə bağlıdır: “məni bayıra ata bilərsiniz” və 
“məni buradan bayıra atın”. Birincidə  of here ifadəsi  əksini 
tapmayıb. Ancaq məhz həmin buraxılmış ünsürlər belə bir 
tərcüməni qeyri-mümkün edir. Belə bir tərcümə əmr cümləsi 
şəklində olmaması bir yana, qeyzlənmiş şəxsin (danışanın) 
əhval-ruhiyyəsinə də uyğun deyil. 
İkinci tərcümədə oricinalın həmin xüsusiyyətləri 
saxlanılmışdır. Burasını da qeyd etmək lazımdır ki, ingilis 
dilində təkcə you əvəzliyi yox, felin əmr şəkli də ikinci şəxsin 
təki və  cəmi üçün müştərəkdir. Azərbaycan dilində ikinci 
şəxsin təki və  cəmi üçün ayrı-ayrı formaların olması  həmin 
qeyri-müəyyənliyi də aradan qaldırır. 
Listen, son, you’ll never move that rig with one tow truck! 
(AHA, 38) “Qulaq as, bala, bircə yedəklə bu leşi buradan 
heç vaxt tərpədə bilməzsən!” (AHA. a, 37) [Eşit, qulaq as, 
oğlum, sən bir dənə burazla o cəmdəyi (leşi) heç vaxt 
yerindən tərpədə bilməyəcəksən!]. 
Burada  əmr  şəklinin işlənməsinin daha maraqlı 
xüsusiyyəti ilə qarşılaşırıq. Listen  feli ikinci şəxsin təkinə 
aiddir. Funksional baxımdan o, you  əvəziyinə tuşlanmışdır. 
Mətndə onun əvəzinə son sözü işlənir. Azərbaycanca mətbu 
tərcümədə o, bala  sözü ilə verilmişdir. Onu oğlan, oğlum 
sözləri ilə də vermək olardı. 
Həmin mətndə  listen  feli  əmr yox, xəbərdarlıq funksiyası 
daşıyır. O, müraciət olunan şəxsi bir qədər sonra eşidəcəyi 
hökmü qavramaq üçün səfərbər edir, onun diqqətini həmin 
mətləb üzərində cəmləşdirir. Bu, felin əmr şəklinin müstəqil 
modal çalarlarından olub, ayrıca nəzərdən keçirilməlidir. 
3. Felin əmr şəklinin xəbərdarlıq məqamında işlənməsi. 
“Drive carefully out there”, she cautioned, “Don’t get in 
the way of any airplanes!” (AHA, 34) “Qız qayğıkeşliklə 
dilləndi: “ Çöldə maşını ehtiyatla sür. Təyyarə yollarına-zada 
çıxma” (AHA. a, 33) [Ehtiyatla sürüb çıx,  - o (qız) 
xəbərdarlıq elədi, - gözlə  təyyarənin yoluna (qabağına) 
çıxma]. 

 
166
Oricinalda ikinci şəxsə müraciət edilməsi morfoloci 
cəhətdən açıq-aşkar ifadə olunmuşdur. Cümlənin 
xəbərdarlıq məqamında işlənməsi onun birinci tərkib 
hissəsində  carefully  sözünün, ikinci tərkib hissəsində felin 
inkarda işlənməsi, bundan əlavə, “She cautioned” ara 
cümləsi ilə nişanlanmışdır. Azərbaycan dilində  həmin 
vasitələr adekvat ifadəsini tapmışdır. Yalnız bir fərqlə ki, 
felin inkarı sintetik üsulla ifadə olunmuşdur. İkinci tərcümədə 
gözlə  ədatının işlənməsi xəbərdarlıq modal mənasını bir 
qədər də qüvvətləndirir. 
4. Felin əmr şəkli göstəriş, sərəncam vermə məqamında. 
Həmin modal çalar onunla səciyyələnir ki, burada təkcə 
hansı isə  hərəkətin icra edilməsi  əmr olunmur, onun 
icrasının yolu, üsulu da qeyd olunur. Məsələn: 
“Pan Am fifty-four, stand by!” The briefest pause, then the 
controller’s voice again: “Cessna seven three metro from 
ground control. Enter the next right intersection, hold ant led 
Pan American pass  you” (AHA, 40) “Pən  Əmerikə” – əlli 
dörd,  saxla,  - ikinci fasilədən sonra yenə dispetçerin səsi 
[gəldi]; - “Kesna yetmiş üç”, danışan yerüstü nəzarət 
dispetçeridir. Qarşıdakı ilk kəsişmədə sağa dönüb gözləyin, 
qoy,  “Pən  Əmerikə”  şirkətinin təyyarəsi Sizi keçsin!” (AHA. 
a, 39) [“Pən  Əmerikə” – əlli dörd, hazır ol” - az fasilədən 
sonra yenə  nəzarətçinin səsi [gəldi]: - “Kesna” - yeddi-üç, 
nəzarət dispetçeridir. Ən yaxın sağ kəsiyə daxil ol, dayan və 
qoy, Pən Əmerikən səni (Sizi) ötüb keçsin]. 
Burada bizim üçün yeni olan let ədatının işlənməsidir. Bu, 
ingilis dilində  əmr məzmununun ifadə vasitələrindən biridir. 
Burada o, üçüncü şəxsin təkinə aid olan pass  felinin nitqə 
daxil edilməsi üçün işlənmişdir. 
Mətbu tərcümədə  let  sözü haqlı olaraq qoy  ədatı ilə 
verilmişdir. Bu ədat Azərbaycan dilində birinci və üçüncü 
şəxslərə aid olan əmr şəkli forması ilə geniş surətdə işlənir. 
Müq.et:  Qoy, gülüm gəlsin, ay nənə.  Qoy, yarım  gəlsin, ay 
nənə! (Xalq mahnısı). 
Azərbaycanca mətbu tərcümədə oricinaldakı  əmr  şəkli 
formalarının verilməsində  bəzi uyğunsuzluqlar müşahidə 
edilir. Enter feli right sözünə görə dönüb şəklində verilmişdir. 
Bir az da dəqiq desək, enter felinin tərcümədə feli bağlama 

 
167
formasında verilməsi hold felinə görədir. Ancaq buna heç 
bir lüzum yoxdur. Birincisi, ona görə ki, enter  “dönmək” 
mənasını daşımır; ikincisi, bu söz hold felini təyin edə bilmir. 
Bir sözlə, həm  hold, həm də  enter felləri  əmr  şəkli forması 
ilə verilməlidir. 
Let ədatının işlənməsinə aid bir misal: 
“Let’s go to my car!” he told the Aereo Mexican foreman 
(AHA, 44) “Mel “Aero Meksikən”  şirkətinin baş texnikinə 
dedi: -Gedək mənim maşınımla!” (AHA. a, 43) [Gəl – yaxud: 
gəlsənə mənim maşınımla gedək, - o, “Aeromeksikən”in baş 
texnikinə dedi]. 
Burada istər  let sözü, istərsə  də  go feli birinci şəxsin 
cəminə aiddir. Amma mətndə o, faktiki olaraq ikinci şəxsin 
təkinə müraciətlə deyilir. Həmin kontekstdə ona Azərbaycan 
dilində gəl(sənə) ədatı müvafiq gəlir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan danışıq dilində 
həmin modal mənanın başqa bir ifadə forması da vardır: o, 
əsas felə müvafiq şəkilçinin artırılması yolu ilə düzəlir: 
gedəyin.  
5. Felin əmr şəkli icbar, vadaretmə məqamında. 
Go ahead, Pan Am, you great big bully! (AHA, 40) “Keç 
get, “Pən Əmerikə”, öküzün biri” (AHA. a, 40). 
Azərbaycan dilində  bəzi fellərin  əmr  şəkli qoşa 
leksemlərin işlənməsi yolu ilə verilir: çıx-get  və s. Go  feli 
mətbu tərcümədə  məhz bu cür verilmişdir:  keç get. Amma 
onu başqa cür də vermək mümkündür: irəli! (go ahead elə 
belə deməkdir). Bu cür tərcümədə  əmr  şəkli işlənməsə  də, 
əmr modallığı oricinala uyğun şəkildədir. 
Felin  əmr  şəkli bir çox hallarda icbar, vadaretmə 
məqamında, mənasında işlənir. 
Azərbaycan dilçilik ənənəsində  icbar  sözü müəyyən bir 
işi, hərəkəti başqasına gördürmək, etdirmək mənasında 
başa düşülən fel növlərindən birini ifadə edir. Biz burada 
həmin sözdən felin əmr  şəklinin ifadə etdiyi modal 
mənalardan birini bildirmək məqsədilə istifadə edirik. 
İcbar, vadaretmə (olma) modal mənası  əmr, nəsihət, 
tövsiyə və s. deyil; o elə hallara aiddir ki, nəyinsə haqqında 
kiminsə  nəzərinə çatdırılır; rəsmi olaraq o bunu etməyə 
məcbur olmasa da, şəraitə görə, sərfəli olub-olmamasına 

 
168
görə bunu etməyə  məcburdur. Amma bunu etməyə  də 
bilər. Misallara müraciət edək. 
Take a break, Keith. It was the tower watch chief’s voice 
(AHA, 79) “Bir az dincini al, Keyz, - bu, uçuş rəhbərinin səsi 
idi” (AHA. a, 77) [Nəfəsini dər, Keyz]. 
Daha bir misal: 
Tanya Livingston steered her to a chair. “Make yourself 
comfortable”. Tanya said practically, “and take your time” 
(AHA, 20) “Tanya Livinqston onu stula oturtdu, amiranə 
səslə dedi: “Özünüzü ələ alın, tələsməyin” (AHA. a, 20) 
[Tanya Livinston onu stula tərəf yönəltdi: “Arxayın (rahat) 
olun, Tanya qayğıkeşliklə (canıyananlıqla) dedi, - və tələsib-
eləməyin”]. 
Give this to the taxi dispatcher, Patsy, and he’ll send you 
home (AHA, 24) “Ver bunu taksi dispetçerinə, Pətsi, o səni 
evə göndərər” (AHA. a, 23) [Bunu taksi dispetçerinə  ver, 
Pətsi, o səni evə göndərər]. 
6. Felin əmr şəkli xahiş, ricaetmə məqamında. 
Tell me one thing. How is it you know so much about all 
this? (AHA, 123) “Mənə düzünü de. Necə olub ki, bu barədə 
belə çox məlumat yığmısan?” (AHA. a, 114) [Mənə bir şeyi 
söylə (de): Bu necə olub ki, Siz bütün bunlar barəsində bu 
qədər çox şey bilirsiniz?]. 
He gestured unhappily. “Forget it. I’m sorry” (AHA, 117) 
“Veron bədbəxt görkəmlə  əlini yellədi: “Bunu unut-getsin. 
Üzr istəyirəm” (AHA. a, 109) [O, məyus-məyus əlini yellədi. 
“Bunu yadınızdan çıxarın! Üzr istəyirəm]. 
7. Felin əmr şəkli dilək, yalvarma məqamında. 
Dear God in heaven, give me strength not to blow, which 
is probably what the ornery son-of-a bitch wants (AHA, 52) 
“Ey gözəgörünməz Allah, yıxılmamaq üçün mənə  qüvvət 
ver, bu it küçüyünün bütün çalışdığı onun üçündür” (AHA. a, 
51) [Ya Rəbbim, mənə güc, qüvvə ver, yıxılmayım – bu 
qancıq uşağının istəyi budur]. 
Əmr modallığı bildirən cümlələrdə felin əmr şəkli formaları 
ilə yanaşı, müvafiq hərəkətlərin icrasının  şəraitini bildirən 
sözlər də  işlənir. Bunlar zaman zərfləri, köməkçi sözlər və 
s.-dən ibarət olur. Məsələn: 

 
169
Mobile one, hold until the Lake Central Nord crosses 
ahead of you, then follow it in (AHA, 66) “Bir nömrəli maşın, 
gözləyin,  qoy “Leyk Sentral Nord” keçsin, sonra onun 
arxasınca sürün!” (AHA. a, 65) [Birinci maşın, Leyk Sentral 
Nord Sizdən  qabağa keçməincə dayanın (gözləyin),  sonra 
arxasınca gedin (onu izləyin)]. 
The lieutenant pointed to it : “Keep closed up behind that 
car” (AHA, 113) “Leytenant maşını çırtmaladı: - Bu maşının 
dalınca gedin” (AHA. a, 105) [Leytenant onu barmağı ilə 
göstərdi: “O maşının dalınca düşün!”]”. 
 
2.3.3. Modal məsdər. 
İngilis dilində  əmr konstruksiyalarında istifadə edilən fel 
formaları vardır. L.S.Barxudarova görə “xalis” məsdər fel 
formasını xüsusi kateqorial forma – əmr forması hesab 
etmək lazımdır [146, s.66]. 
Xalis məsdər və əmr formasının əlaqədə götürülməsi heç 
də bütün ingilis dili mütəxəssisləri tərəfindən qeyd-şərtsiz 
qəbul edilməmişdir. D.Bolincerin belə bir məqaləsi vardır: 
“Əmr forması  məsdərdirmi?” Amma bu da inkaredilməz bir 
faktdır ki, ingilis dilində xalis məsdər modal xarakter daşıyır. 
D.Bolincer qeyd edir ki, məsdər formasının  əmr mənası 
təəccüb doğurmamalıdır: bir çox dillərdə bununla 
qarşılaşmaq olur [146, s.66] . 
L.S.Barxudarov ingilis dilində  məsdər formasının iki 
variantda təmsil olunduğunu göstərir: nişanlanmış variant (o 
– o məsdər), nişanlanmamış məsdər – xalis əsas (kök). 
L.S.Barxudarov məsdərin bu iki forması arasında fərqi 
onların sintaqmatik işlənməsi  şəraitindən ibarət bilir. 
Nişansız forma modal fellərlə birləşmələrdə  və  bəzi başqa 
konstruksiyalarda işlənir; nişanlanmış forma bütün qeyri 
şəraitlərdə işlənir [146, s.148-149].  
N.A.Slüsareva qeyd edir ki, müasir ingilis dilində “xalis” 
modal məsdər və  to  ədatlı  məsdərin açıq-aşkar 
qarşılaşdırılması  təmayülü başa çatır [146, s.66]. O, əlavə 
edir ki, ikinci formanın da modal mənası özünü büruzə verir. 
Əmr  şəklinin fel sistemində yeri məsələsi müxtəlif 
cəhətlərdən dilçi mütəxəssisləri düşündürmüşdür. 
V.V.Vinoqradov yazır: “Əmr  şəkli fel sisteminin ucqarında 

 
170
yerləşib, ondan qopub-ayrılmağa can atır; belə ki, onu 
inadla cəzb edir [78, s.590].  
O, belə hesab edir ki, əmr  şəklinin imperativ 
intonasiyasından azad olan əsas forma – şərt-arzu şəklinin 
dairəsinə yaxın modal mənalar ifadə edir [78, s.598]. 
N.A.Slüsareva  əlavə edir ki, analitik ingilis dilində “xalis” 
məsdər hərəkətə sövqetmə  mənasına daha yaxındır [146, 
s.66]. 
Bəs Azərbaycan dilçilik ənənəsində ingilis dilinin məsdər 
formasının ifadə etdiyi modal məna nə şəkildə təqdim edilir? 
Azərbaycan dilçilərinin ingilis dilinin qrammatikasına həsr 
olunmuş əsərləri əsasən tədris xarakteri daşıyır. Biz burada 
məhz qrammatik məsələləri müəyyən nöqteyi-nəzərdən, 
nəzəri platformadan şərh etmək təşəbbüslərinə diqqət 
yetirəcəyik. 
İ.Rəhimov və T.Hidayətzadənin “İngilis dilinin 
qrammatikası”  əsərində  məsdərin tarixən isimdən törəndiyi 
qeyd olunur.( Həmin məsələ ilə  əlaqədar olaraq bax: [109, 
s.195-202]. 
Bu fikir Azərbaycan dilində məsdəri nəzərdən keçirərkən 
bizə lazım olacaqdır. 
Müəlliflər məsdərin ismi və feli xüsusiyyətlərini qeyd 
edirlər. Onlar belə hesab edirlər ki, to  ədatı ilə  işlənən 
məsdər Azərbaycan dilində –maq / -mək şəkilçisi ilə işlənən 
felə müvafiq gəlir (to write – yazmaq). 
Buradaca məsdərin təsirli fellərdə  məlum növdə dörd, 
məchul növdə iki forması olduğu qeyd edilir. Bu məsələyə 
Azərbaycan dilçiliyində toxunulmamışdır. Biz deyə bilərik ki, 
Azərbaycan dilində felin bütün məna növlərinin (məlum, 
məchul, qayıdış, qarşılıq-müştərək, icbar) məsdər forması 
vardır və bunlar struktur cəhətdən bir-birindən fərqlənmirlər. 
Bizim üçün məsdərdə isim və feli xüsusiyyətlərin nisbəti, 
məsdərin  to  ədatı ilə  və onsuz işlənməsi, bunun modallıq 
məsələsi ilə əlaqəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
İngilis dili məsdərinin ismi xüsusiyyəti onun mübtəda və 
xəbər vəzifəsində işlənməsi, ismi xəbərin ad hissəsi olması 
kimi izah edilir. Məsdərin mübtəda vəzifəsində  işlənməsi 
məsələsində Azərbaycan və ingilis dillərinin arasında elə bir 

 
171
fərq müşahidə olunmur. Məsələn:  To read is useful 
“Oxumaq xeyirlidir”. 
Amma nəzərə alaq ki, bu, azərbaycanca təbii səslənmir, 
hərfi tərcümə  təsiri bağışlayır. Həmin cümləni belə  də 
vermək olar: “Oxumağın xeyri var”. Burada xeyri  sözü eyni 
zamanda iki birləşmənin tərkib hissəsi kimi çıxış edir: 
oxumağın xeyri və xeyri var. 
Həmin dillər arasında ən maraqlı fərq ikinci halla bağlıdır:  
The boy asked to go away “Oğlan icazə istədi ki, getsin 
(bizcə, çıxıb-getsin daha düzgün olardı). 
Buradakı  to go (away) tamamlıq hesab edilir. Bu fikir 
bizdə etiraz doğurmur. Amma həmin cümlənin 
azərbaycanca variantında (tərcüməsində) bu belə deyil. 
Burada  getsin (çıxıb-getsin)  sözü birincisi, isimlə ifadə 
olunmuş üzv deyil; o, felin əmr  şəklindədir.  İkincisi, həmin 
söz cümlədə tamamlıq yox, tamamlıq budaq cümləsi 
vəzifəsi daşıyır. 
Bu cümləni sadə cümlə şəklində də vermək olur: “Oğlan 
çıxıb-getməyə icazə istədi”. 
İndi isə prof. O.Musayevin həmin məsələyə aid verdiyi 
misala müraciət edək. I promise to obey… (Dickens) [36, 
s.173]. “Mən vəd etdim ki, tabe olum…”// “Mən  tabe 
olacağıma boyun oldum”//“Mən  tabe olacağımı  vəd etdim”. 
To obey birinci cümlədə tamamlıq budaq cümləsi, ikinci və 
üçüncü cümlələrdə isə başqa-başqa formalarda olan 
tamamlıq kimi verilmişdir.  
İ.Rəhimov və T.Hidayətzadənin «İngilis dilinin 
qrammatikası» kitabında məsdərin to ədatı ilə  və onsuz 
işlənməsi də qeyd olunur. Bizim burada daha çox məsdərin 
to  ədatı olmadan işlənməsi maraqlandırır. Ancaq məsdərin 
to  ədatı ilə  işlənməsində  də elə  məqamlar vardır ki, 
tutuşdurma-tipoloci baxımdan müəyyən maraq doğurur. 
Müəlliflər göstərirlər ki, bir cümlədə iki və daha artıq eyni 
(oxşar) vəzifədə  işlənən məsdər olduqda to  ədatı birinci 
məsdərlə  işlənib, ikincidən  əvvəl buraxılır. Məsələn: She 
wants  to be a doctor and work in her village “O, həkim 
olmaq və öz kəndlərində işləmək istəyir”. 
Azərbaycan dilində  həmcins məsdərlərdən birincisinin 
şəkilçisiz işlənməsi mümkün deyil. Amma bu dildə  də 

 
172
məsdər  şəkilçisinin (və, ümumiyyətlə, hər hansı 
sözdəyişdirici  şəkilçinin) təkrar işlənməsindən qaçmaq 
təmayülü vardır. Yuxarıdakı cümləni həmin təmayülə uyğun 
olaraq belə  də vermək olar: «O (qız) həkim olub, öz 
kəndlərində işləmək istəyir».  
Deməli, Azərbaycan dilində həmcins vəzifədə işlənən fel 
formalarının işlənməsi qaydası ingilis dilindəkinin  əksinədir: 
ingilis dilində to ədatı ikinci məsdərdən əvvəl buraxılır; azər-
baycan dilində isə  –maq/-mək  şəkilçisi birinci məsdərdən 
sonra, feli bağlama  şəkilçisi ilə  əvəz edilir. Həmin qayda 
sintetik (iltisaqi, aqlütinativ) və analitik dillər arasındakı 
ünsürlərin yaradıcılığında tərs mütənasibliyə tamamilə 
uyğundur.  
İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə  to  ədatının aşağıdakı 
hallarda işlənmədiyini göstərirlər: “Shall, will, do köməkçi və 
can, may, must modal fellərindən sonra”. Məsələn: We shall 
be teacher “Biz müəllim olacağıq”. Every one must love his 
country “Hər kəs öz vətənini sevməlidir” [39, s.173]. 
Aydın məsələdir ki, bu hal modal fellərin işlənməsi 
mövzusu ilə çulğaşır. Məlumdur ki, modal fellər içərisində 
yalnız ought feli məsdərin to ədatı ilə işlənməsini tələb edir. 
Do feli köməkçi fel hesab edilsə  də onun modal 
xüsusiyyətləri də qeyd olunur. 
Deməliyik ki, “modal fel”+(xalis) məsdər” konstruksiyası 
Azərbaycan dilində vahid sintaktik (morfoloci) tərkiblə verilir: 
(We) shall be “ola-cağ-ıq”. 
Məsdərin hansı modal fellə  işlənməsindən asılı olaraq 
modal mənaların da xarakteri dəyişir. N.V.Yermakova yazır 
ki, “Can, will modal felləri” modal fel+məsdər” 
konstruksiyasına yəqinlik,  əminlik konnotativ mənası,  may 
modal feli və  might, could, should, would formaları isə 
inamsızlıq (inanmama) konnotativ mənası verir” [98, s.10]. 
Hər iki əsərdə  məsdərin  to  ədatı olmadan işlənməsinin 
başqa bir halı da qeyd edilir. Bu, modal məna bildirən 
qiymətverici konstruksiyalarla bağlıdır. I’d  better come with 
you “Mən daha çox səninlə getmək istərdim”. We’d better go 
home “Yaxşı olardı ki, evə gedəydik”. You should rather say 
so “Gərək Siz belə deyəydiniz”. You’d better not do anything 
(Maugham) “Yaxı olardı ki, Siz heç nə etməyəydiniz” 

 
173
(Əvvəldən üç cümlə  İ.Rəhimov və T.Hidayətzadənin, 
sonrakı cümlələrsə O.Musayevin kitabından götürülmüşdür). 
You’d rather go out (Braine) “Yaxşı olardı ki, Siz çıxıb-
gedəydiniz”. 
Misallardan göründüyü kimi, Azərbaycan dilində  həmin 
modal mənaları vermək olur, amma məsdər forması yox, 
şərti olaraq “keçmişdə arzu şəkli” adlandırdığımız forma ilə. 
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilində felin məsdər 
formasının modal mənası yoxdur. Bu dildə  məsdər həm 
isim, həm də fel funksiyasında işlənir. Məsdərin həmin 
xüsusiyyəti Azərbaycan dilinin morfologiyasına həsr 
olunmuş  hər bir əsərdə qeyd edilir. Azərbaycan dilində 
məsdərin isim kimi işlənməsi ingilis dili ilə müqayisədə daha 
zəngin, onun fel kimi işlənməsi isə daha kasıb xüsusiyyətlər 
nümayiş etdirir. 
Azərbaycan dilində  məsdərin iki formasından danışmaq 
olar: geniş  məsdər (yaşamaq)  və müxtəsər məsdər 
(yaşama). Azərbaycan dilçilik ənənəsində müxtəsər məsdər 
feli isim kimi qəbul edilmişdi. 
İngilis dili ilə müqayisə belə bir fərziyyə irəli sürməyə 
imkan verir ki, Azərbaycan dilində geniş  məsdər forması 
müxtəsər məsdər formasının yönlük halda işlənməsindən 
törəmiş ola bilər. Bu fikri Azərbaycan dilində  bəzi sintaktik 
konstruksiyalarda müxtəsər və geniş  məsdər formalarının 
müvazi  şəkildə  işlənə bilməsi faktı da sübut edir: müq.et: 
Onun belə eləməyi/eləməsi. Hər halda bunun modal məsdər 
məsələsinə aidiyyəti yoxdur.  
İngilis dilindəki “shall + məsdər” tipli konstruksiyalar 
Azərbaycan dilində 
tərkibində 
məsdər olmayan 
konstruksiyalarla verilir. Deməli, Azərbaycan dilində bir dil 
hadisəsi kimi modal məsdərdən danışmaq olmaz.  
 
2.3.4.  İngilis dilində modal fellər və Azərbaycan dilində 
felin modallıq bildirən şəkilləri. 
İngilis və Azərbaycan dillərində modallıq bildirən fellərin 
sayı eyni deyildir. İngilis dilində modal fellərin sayı təxminən 
10-12-dir. Azərbaycan dilində modallığa yaxın mənada 
işlənən yalnız iki fel vardır:  bilmək  və  bacarmaq. Lakin 
həmin fellərin modal məna ifadə etmək qabiliyyəti çox 

 
174
deyildir. Üstəlik, bacarmaq feli əsas fellərlə işlənə bilmir. 
Belə bir xüsusiyyət istəmək felində özünü göstərir. İngilis və 
başqa Avropa dillərindəki modal fellərin ifadə etdiyi 
mənalara Azərbaycan dilində fel kateqoriyalarının bəzi 
şəkilləri müvafiq gəlir. Bu dildəki  bilmək felininsə modal 
mənası onun əsas yox, ikinci mənasıdır. 
İngilis dilində modallıq bildirən fellərin sayı təxminən eyni 
göstərilir. F.R.Palmer “Qrammatik şəkil və modallıq” 
əsərində yazır: «İngilis dilində formal olaraq təyin edilə bilən 
modal fellər  şəbəkəsi vardır. Bunlar aşağıdakılardır:  may, 
can, must, ought to, will, shall; həmin şəbəkənin ucqarında 
need  və  dare  yer tutur. Might, could, would və  should  da 
bura aiddir» [201, s.100].  
“Will, shall, may, might, can, could, must, ought to, 
should, would, used to, need” kimi köməkçi, yaxud yardımçı 
fellər  əsas fellərlə birləşmədə zaman və  şəkil çaları ifadə 
etmək üçün işlənir. Köməkçi fellərin əsas fellərlə birləşməsi 
feli ifadələr (frazalar) və yaxud feli cərgələr (silsilələr) 
deyilən heyətlər yaradır.  
Bu bölmədə biz çıxış nöqtəsi kimi ingilis dilinin modal 
fellər  şəbəkəsini götürəcəyik.  İngilis dilində modal fellərin 
çox, Azərbaycan dilində isə az olması heç də bu dillərin 
göstərilən aspektdə müqayisəli öyrənilməsi lüzumunu 
aradan qaldırmır. Biz burada konkret ingilis modal fellərini 
nəzərdən keçirəcək və müvafiq modal mənaların 
Azərbaycan dilində hansı vasitələrlə verilməsi imkanlarını 
qeyd edəcəyik. Bu məqsədlə ingilis dili materiallarını 
müxtəlif variantlarda Azərbaycan dilinə  tərcümə edəcək və 
yeri düşdükcə oricinal Azərbaycan dili materiallarından da 
istifadə edəcəyik. Belə bir işin bir əhəmiyyəti də ondadır ki, 
Azərbaycan dilçiliyində modallıq məsələsi yalnız modal 
sözlərin timsalında öyrənilmişdir. 
Biz modallıq kateqoriyasının elə bir sahəsinə daxil oluruq 
ki, ingilis və Azərbaycan dillərində onun ifadə vasitələri 
kateqoriyal baxımdan bir-birinə müvafiq gəlmir. Bunlar ingilis 
dilində modal fellər və Azərbaycan dilində felin modallıq 
bildirən (arzu, lazım, vacib və bacarıq) şəkilləri, bəzi zaman 
formalarıdır. 

 
175
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan dilində modal 
fellərlə yaxın mənalarda işlənən cəmi iki fel vardır: 
bacarmaq  və  bilmək.  Bacarmaq  felinin mənası “qabil 
olmaq”, “qadir olmaq” mənalarına çox yaxın olsa da, onun 
başqa fellərə qoşulub, onların ifadə etdikləri mənalara 
modal məna çaları vermək qabiliyyəti yoxdur. O, yalnız əsas 
fel kimi, özü də adlarla əlaqədar olaraq işlənə bilir. Müq. et: 
Mən bu işi bacarıram/bacarmıram. 
Bilmək  feli isə  həm  əsas fel, həm də köməkçi fel kimi 
işlənə bilir. Məsələn: Mən öz işimi yaxşı  bilirəm.  Mən o 
adamı  görə bilmədim.  Lakin  bilmək  feli modal fel kimi 
işlənsə  də, onun ifadə edə biləcəyi modal mənaların sayı 
çox deyil. Bu səbəbdən  bilmək  feli Azərbaycan dilində 
modallıq kateqoriyasının ifadə vasitələri cərgəsində elə bir 
əhəmiyyətli yer tutmur. Bu heç də o demək deyil ki, 
Azərbaycan dilində modallığın ifadə vasitələri kasaddır. 
Modallığın ifadə vasitələri həm növlərinə, həm də saylarına 
görə olduqca müxtəlif və  rəngarəngdir. Bunlardan birinin 
azlığı o birilərinin çoxluğu ilə tarazlaşır. 
Bu fikri ingilis dilindəki modal fellərin işləndiyi kontekstual 
şəraitləri Azərbaycan dilində verməklə də sübut edə bilərik. 
Modal məna təkcə ayrı-ayrı sözlərlə deyil, onların leksik-
sintaktik əhatəsi ilə də ifadə olunur. Bundan başqa, modallıq 
kateqoriyası dildənxaric gerçəklik, dil kateqoriyalarının 
funksional rəngarəngliyi və ünsiyyətin xüsusi məqsədlərinin 
kəsişməsi, çarpazlaşması yolu ilə təmin olunur.  
Biz bunu ingilis dilində modal fellərin işlənmə 
kontekstlərinin Azərbaycan dili vasitələri ilə verilməsinin 
timsalında bariz şəkildə görürük.