FİKRƏt cahangirov

2) O, ola bilsin ki, məsələni həll edər.  
Birinci halda bilər feli obyektiv modallığın mümkünlük 
mənasını, ikinci halda isə subyektiv modallığın 
problematiklik mənasını bildirir. Alman dilindəki  dürfen, 
können, sollen və müssen modal felləri də analoci funksiya 
daşıyırlar.  Əslində, obyektiv modallığın mümkünlük və 
zərurilik  (mümkünat və  zərurət)  mənalarını verən bu modal 
fellər subyektiv modallıq funksiyasında işlənərək gerçəkliyin 
problematiklik dərəcəsini bildirirlər. 
Tərcümə prosesində cümlənin modal xüsusiyyətləri 
düzgün anlaşılmadıqda düzgün olmayan tərcümə 
nümunələri alınır və bu zaman mənanın təhrif olunması  və 
səhv nəticələr alınmasına səbəb olur. Belə ki, bir çox 
hallarda tərcümə prosesində sadə, problematik və 
kateqorial modal mənalar səhvən qarışdırılır. Məsələn: 

 
50
alman dilindəki “Sir wird glücklich gewesen sein” “O, mən 
buna əminəm, xoşbəxt idi” kimi tərcümə olunur. Əslində isə 
həmin cümlənin tərcüməsi bu şəkildə olmalıdır:  O, xoşbəxt 
olmalı idi və xoşbəxt idi. 
Germanşünaslıqda mühüm problemlərdən biri də modal 
ədatların semantik təbiətinin hərtərəfli təhlilidir. Modal 
ədatların semantik təbiətini tam izah etmək üçün onların 
qrammatik mahiyyətini aşkarlamaq lazımdır. Alman dilində 
modal  ədatlar cümlənin xəbərinə birləşib, onun strukturuna 
daxil olur, xəbərlə subyektiv modal mənalı yeni konstruksiya 
əmələ  gətirir. Deməli, modal ədat xəbərin mühüm struktur 
elementinə çevrilir, beləliklə cümlənin aparıcı komponenti 
kimi subyektiv-modal mənalı cümlənin sintaktik funksiyasını 
yerinə yetirir. Beləliklə, modal hissəcik qrammatik formanın 
bir hissəsinə çevrilir. 
Modal hissəcikli cümlənin subyektiv-modal mənası nədən 
ibarətdir? Məlum olduğu kimi modallığın iki tipi vardır: 
obyektiv və subyektiv. Emosional-dəyərləndirmə mənası da 
subyektiv modallığa aid edilir. Bu iki modallıq tipi arasında 
fərq orasındadır ki, onlarda kommunikativlik mənası müxtəlif 
dərəcələrdə özünü göstərir. Obyektiv modallıq verilmiş 
situasiyada mövcud əlaqələri göstərir. Subyektiv modallıq 
deyilən fikrin gerçəklik dərəcəsini, danışanın 
qiymətləndirmə-dəyərləndirmə  səviyyəsini  əks etdirir. 
Emosional-dəyərləndirmə  mənası ilə birlikdə subyektiv 
modallıq obyektiv modallığa nisbətən ikincidir [120, s.50-
58). 
Məlum olduğu kimi, bu və ya digər qrammatik formanın 
obyektiv məna strukturunu müəyyənləşdirmək olduqca 
mürəkkəbdir. Emosiya tipləri dilin struktur-semantik 
vahidlərinə ayrılmadığı üçün onların mənasını müəyyən-
ləşdirmək daha çətindir. Məsələn, qəzəb, narazılıq, sevinc, 
dəhşət hissləri həmişə eyni səbəbdən doğmur, onları 
şərtləndirən səbəblər də müxtəlif situasiyalarda, müxtəlif 
vasitələrlə ifadə olunur. Təbiidir ki, onların nitq aktında 
təzahürü də müxtəlif formalarla düzəlmiş olur. Bütün 
göstərilənlərə baxmayaraq çox çətin müşahidə olunan 
subyektiv-modallığın semantik mənasını  tədqiq etmək 
mümkündür. Bu zaman cümlənin leksik-qrammatik 

 
51
parametrlərinə istinad etmək olar. Leksik-qrammatik 
parametrlər subyektiv interpretasiyanı  məhdudlaşdırır. 
Tədqiqat prosesində ayrıca üzvlə ifadə olunmuş cümlə 
deyil, onun kommunikativ tipinə, xəbərin leksik qrammatik 
səciyyələrinə, həmin cümlənin üzvündən əvvəlki və sonrakı 
cümlələrlə sintaktik əlaqələrinə diqqət yetirmək lazımdır. 
Qonşu cümlələrlə  əlaqə struktur baxımdan və leksik 
tamlanmaya görə ola bilər. 
Subyektiv-modal cümlələr çox vaxt başlanğıc replika 
olmadan yarana bilərlər. Belə cümlələrin mənası situasiyada 
məlum olur. Situasiya da belə cümlələrin strukturunu və 
leksik tərkibini müəyyənləşdirir. Bu qəbildən olan cümlələri 
üç obyektiv-modal tipə ayırmaq olar: 1) təsdiq; 2) əmr; 3) 
sual. 
Təsdiq formada olan obyektiv modal cümlə  çərçivəsində 
subyektiv-modal məna tipi cümlənin strukturundan və feli 
xəbərin semantikasından asılı olur. Alman dilində 
sein+predikative, havon felləri ilə ifadə olunmuş  xəbərlərdə 
danışanın real hadisənin baş verməsinə  əminliyi, eləcə  də 
müxtəlif emosiyalar (qəzəb, təlaş, narazılıq, təəccüb və s.) 
ifadə olunur. Modal felli xəbərlərdən ibarət cümlələrdə 
danışan  əminlik və mümkünlük (können), arzu (wollen), 
zərurilik (sollen, müssen), icazə (dürfen, mögen, lassen) 
bildirir. Bu cümlələrdə  xəbər infinitivlə ifadə olunur. 
Göstərilən cümlə tiplərində arzu mənası hiss olunur. 
Dəyərləndirmə  və hissləri ifadə edən fellərlə düzələn 
cümlələrdə  (Glauben, Wissen, Kennen, Denken, Ahnen, 
Sehen, Hören) danışan xəbərdə ifadə olunmuş hadisənin 
realığına əminlik bildirir. 
Əmr şəklində obyektiv modal cümlələrdə baş verəcək və 
baş verməyəcək hadisəyə görə  tələb, xahiş,  əmr, 
xəbərdaretmə, yalvarış, çağırış hiss olunur. Rus dilində bu 
qəbildən olan cümlələrdə da, nu a nu, tolğko, uce, vse-taki 
kimi ədatlar işlənir. 
Sual cümlələri modal hissəciklərlə daha zəngindirlər. 
Onların subyektiv-modal mənaları  əsasən aşağıda 
göstərilənlərlə müəyyənləşir:  
a) sual cümlələrinin tipi ilə (xüsusi və ümumi sual 
cümlələr);  

 
52
b) feli xəbərin semantikası ilə. 
Xüsusi sual cümlələrində  xəbər çox vaxt emosional 
reaksiyaya səbəb olan fellə, subyektiv dəyərləndirmə felləri 
machen, tun, haben, sein eləcə də modal fellərlə düzəlir. 
Rus dilində xüsusi sual cümlələri  da, ce, kto ilə düzəlir. 
Müəllif nitqində danışanın emosiyalarının istiqamətləri 
göstərilir. Emosional reaksiya doğuran hərəkətlərin miqdarı 
məhdud olduğu üçün belə sual cümlələrində  xəbər 
funksiyasında çıxış edən fellərin də miqdarı az olur. Çünki, 
belə hadisələr insanın görmə, eşitmə  və duyğu orqanları 
tərəfindən qəbul edilə bilməlidir. 
Xüsusi sual cümlələri, öndə  gələn replikasız işləndiyi və 
danışanın həmsöhbətinin hərəkətinə  və ya baş vermiş 
situasiyaya münasibətini ifadə etdiyi üçün öz strukturuna və 
leksik tamlığına görə eynidir: 
a) xəbər həmişə indiki zamanda olur, çünki danışan 
gördüyü, eşitdiyi və ya hiss etdiyi emosiyalarını ifadə edir; 
b) xəbər danışanın emosional reaksiyasını ifadə edən 
fellərlə  və ya ən ümumi, fərqləndirilməyən hərəkət və ya 
hadisələri bildirən (haben, sein, tun machen) modal fellərlə 
ifadə olunur;  
c) cümlələr geniş, həmcins cümlələrlə 
mürəkkəbləşdirilmiş, mürəkkəb olmamalıdırlar;  
ç) cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri zərf, zərf-ədat, zərf-
isim, isim-sözönü birləşmələri ilə ifadə olunurlar.  
Bu prinsiplə modal hissəciklərlə əmələ gələn çoxlu cümlə 
tipləri yaranmış olur. Bu subyektiv-modal mənaların onların 
sintaktik-strukturundan və leksik tamlığından ayrılmaz 
olduğu xüsusi cümlə tipləridir. Dialoq nitqində başqa mətn-
lərə nisbətən daha çox qrammatika ilə leksikanın qarşılıqlı 
əlaqələri hiss olunur: müəyyən qrammatik formalar yalnız 
müəyyən leksik vahidlərdə mövcud olur. 
Alman dilində ümumi sual cümlələrində  xəbər 
funksiyasında aşağıdakı fellər çıxış edir: 1) subyektiv 
dəyərləndirmə (glauben, denken, meinen və s.) 2) hiss, 
təsəvvür (sehen, hören, merken və s.), 3) modal fellər, 4) 
digər fellər. 

 
53
Subyektiv dəyərləndirmə felləri  (glauben, denken, 
meinen) yalnız baş cümlələrdə  xəbər funksiyasında çıxış 
edir. 
Ümumi sual cümlələrində hissi təsəvvür bildirən fellər 
(sehen, hören, meren) bir qayda olaraq nicht, nichts, kein 
inkar hissəcikləri ilə  işlənir və çox vaxt sadə cümələrlə 
işlənir. 
Ümumi sual cümlələrinin əsasında çox vaxt ritorik suallar 
durur. Bu suallarda danışanın təəccübünü, qəzəbini, 
narazılığını, barışmazlığını bildirən subyektiv modal mənalar 
ifadə olunur. Ritorik suallar üç istiqamətli informasiyanı ifadə 
edirlər: 1) rasional sual (bu və ya digər informasiyanı almaq 
üçün verilən süal); 2) subyektiv-modal mənalar (şübhə, 
qıcıq, narazılıq və  s.);  3)  müəyyən problemlə bağlı  məntiqi 
mühakimə. 
Alman və rus dillərində olan mətnlərin üzərində 
müşahidələr göstərir ki, cümlələrdə müşahidə olunan 
subyektiv-modal mənalar onları ifadə edən hissəciklərdə 
olmur. Subyektiv-modal mənaların xarakteri cümlənin 
kommunikativ tipindən çox asılı olur. Təsdiq cümlələrində 
subyektiv-modal mahiyyətli məna danışanın müxtəlif 
emosiyalarını-əminliyini, hərəkətin gerçəkliyinə inamını və s. 
ifadə edir. Xüsusi sual cümlələrində subyektiv –modal 
mənalar danışanın emosional vəziyyətini real əks etdirən 
bütöv bir şkalanı  əks etdirir. Əsasən, bu təəccüb, qəzəb, 
narazılıq və s. kimi hisslərin xəbərdə ifadəsidir. Modal 
ədatların iştirak etdiyi cümlələrdə danışanın intellektual, 
volyuntativ və emosional hissləri mürəkkəb qarşılıqlı  əlaqə 
və qarşılıqlı qovuşma prosesində olur. Bunun nəticəsində 
cümlə daxilində sözlər digər kontekstlərdəki mənalarını itirir 
və volyuntativ-emosional məzmun kəsb edirlər. Bəzən 
müxtəlif subyektiv-modal ədatların iştirakı ilə düzgün 
cümlələr eyni mənada, eyni subyektiv-modal ədatlarla 
düzələnlər isə müxtəlif mənalar ifadə edə bilərlər. Buradan 
belə  nəticə  çıxarmaq olar ki, cümlə daxilində subyektiv-
modal məna modal ədatlarla deyil, daha çox cümlənin 
struktur-semantik tipi ilə düzəlir. Modal ədatlar isə  bəzən 
uyğun sinonim ilə  əvəz oluna bilər. Ayrı-ayrı modal 
hissəciklər konkret situasiyalarda müxtəlif semantik 

 
54
çalarlarda reallaşırlar. Modal ədatların dəqiq subyektiv-
modal mənaları statistik-psixolinqvistik təhlil nəticəsində 
aydınlaşdırıla bilər. 
Subyektiv-modal cümlələr danışıq dilində real 
situasiyalarda mövcud olur və bu zaman kontekstlər mühüm 
rol oynayır. Mətndə  əvvəl gələn cümlə sonrakı cümlə ilə 
formal və  məna  əlaqəsində olur. Əvvəlki cümlə sonrakı 
cümlə üçün müəyyən məna hazırlığı rolu oynayır. Replika 
kimi çıxış edən birinci cümlə cavab replikası ilə dialoq recimi 
əmələ  gətirir. Belə ki, alman, rus və digər dillərdə 
kommunikativ cümlənin dörd tipini ayırmaq mümkündür: 
təsdiq,  əmr, xüsusi sual, ümumi sual cümlələri. Dialoq-
replika recimlərində onların 16 modal tipini göstərmək olar: - 
təsdiq - təsdiq, təsdiq-əmr, təsdiq-xüsusi-sual,  əmr-ümumi-
sual və s. cavab replikası  hər bir modeldə cümlənin 
kommunikativ tipi, strukturu modal ədatların tipi və leksik 
tamlığından asılı olaraq müxtəlif subyektiv-modal mənalar 
verə bilərlər.  İlkin və cavab replikalar arasında təkcə  məna 
deyil, həm də formal əlaqələr olur. Bu əlaqələr müxtəlif 
leksik-qrammatik-semantik zəminində yaranır və formalaşır. 
Dialoq-replika strukturlu cümlələrdə  əqli nəticə  çıxarmaq 
məqsədilə  məntiqi sillogizmlərdən istifadə olunur. Belə 
strukturlu cümlə tiplərində bir və ya bir neçə replika səciyyəli 
cümlədən istifadə olunur. Modal hissəciklərin semantik-
təbiəti problemi olduqca mürəkkəb və çoxcəhətlidir. Bunun 
üçün hər  şeydən  əvvəl modal hissəciklərin məntiqi 
modallıqla sərhədini dəqiq müəyyənləşdirmək lazımdır. 
Eləcə  də, modal hissəciklərin məntiqi modallıqla kəsişən 
nöqtələrini oxşar və  fərqli cəhətlərini dəqiq təyin etmək 
olduqca vacibdir. Modal hissəciklərin digər söz qrupları ilə 
müqayisəsi, yalnız modal mənada işlənən söz qruplarının 
aşkarlanması modallığı bir universal kateqoriya kimi 
səciyyələndirməyə imkan verir.  
Germanşünaslıqda modallığın cümlədən daha böyük 
sahələrdə- mətn çərçivəsində tədqiqi modallığın funksional-
semantik sahə aspektinin mahiyyətini açıqlamağa imkan 
verir. 
Modallıq funksional-semantik sahə 
nəzəriyyəsi 
çərçivəsində  də araşdırıla bilər. Məlum olduğu kimi, 

 
55
semantik sahə  əhatə dairəsi və semantik tutumuna görə 
mikro və makro sahələrə ayrılır. Mətn çərçivəsində 
modallığın düzgün izahı üçün mikrosahələrin 
araşdırılmasının  əhəmiyyəti böyükdür. Məlum olduğu kimi, 
subyektiv modallığın gerçəklik/yalan və niyyət bildirən 
növləri vardır. Bütün cümlələrdə gerçəklik və ya yalan 
mənalarından birini verən modallıq mövcuddur. Ona görə 
də, daha çox bu məsələ araşdırılır. Baş vermiş hadisənin 
gerçəkliyi və ya qeyri-gerçəkliyi danışanın, yazanın 
münasibəti, subyektiv fikri ilə müəyyənləşir. Gerçəkliyə  və 
ya yalana danışanın/yazanın münasibətini aşağıdakı 
semantik sahə kimi ifadə etmək olar:  
1. Obyektiv gerçəkliyə müvafiqlik.  
2. Doğruluq sübut oluna bilər. 
3. Danışanın/yazanın adının verilməsi. 
4. Danışanın adının verilməməsi. 
5. Doğruluq sübut oluna bilməz  (çətin ki, sübut oluna 
bilər) [106, s.10-15]. Bu halda modal komponentli fel/isim 
danışanın nöqteyi-nəzərini əks etdirir və felin xəbər şəkli ilə 
ifadə olunur. 
6. Söyləmin doğruluğunun təminatı. Modal semantikalı 
fel/isim, sözbirləşməsi felin xəbər  şəklində  işlənməklə 
söyləmin doğruluğu təmin olunur. 
7. Obyektiv gerçəkliyin ehtimali müvafiqliyi. Bu halda 
danışan/yazan göstərilməyə  də bilər. Bu halda danışanın 
münasibəti modal komponentli fel/isimlə  xəbər budaq 
cümləsi ilə ifadə olunur. 
8. Gerçəkliyin ehtimali qeyri-müvafiqliyi. Danışan/yazan 
adlandırıla və ya adlandırılmaya bilər. Ehtimali qeyri 
müvafiqlik modal komponentli fel/isimlə ifadə olunmuş 
budaq cümlə  şəkilində  gələcək zamanda olur. Həmin 
cümlədə leksik vasitələrdən (modal hissəciklərdən) istifadə 
edilir. 
9. Obyektiv gerçəkliyin qeyri-müvafiqliyi. Danışan/yazan 
adlandırıla və ya adlandırılmaya bilər. Modal komponentli 
fel/isim xəbər şəklində işlənir. Bu cümlədə inkar vasitələrdən 
də geniş istifadə olunur. 
Modallıq kateqoriyasının arqumentləşdirilməsi dərəcəsinə 
görə  mətnlər ayrı-ayrı növlərə ayrılır. Həmin araşdırılan 

 
56
mətnlərdə modallığın funksional-semantik sahələrinin 
(gerçəklik/qeyri-gerçəklik) hansının arqumentləşdirmə 
vasitəsi kimi daha çox istifadə olunması aydınlaşdırıla bilər. 
Bununla dilin funksional-semantik və funksional-
kommunikativ təsviri arasında  əlaqə yaradılmış olur. 
Arqumentləşmə müstəqil bir proses olub mürəkkəb və 
müxtəlifnövlüdür. Onun məzmunu bir çox kompozisiyalı nitq 
formalarından ibarətdir. Həmin nitq formalarında 
danışanın/yazanın bu və ya digər hadisəyə subyektiv 
münasibəti öz əksini tapır. 
K.E.Zommerfeldt müxtəlifnövlü mətnlərlə formalaşan 4 
arqumentasiya növünü göstərir [106, s.10-15]: 
1.  İnkişafda götürülən izahedici arqumentləşdirmə  (das 
entwickelnd-erklarende Argumentieren). Onun funksiyası 
müşahidələr nəticəsində  təcrübə toplanması,  şeylər və 
hadisələr arasında  əlaqələrin öyrənilməsi və beləliklə 
hərəkətə  təhriketmədən ibarətdir. Belə arqumentləşdirmə 
ictimai praktikada özünü doğrultmuşdur. Bu halda kollektiv 
və ya ayrı-ayrı  şəxslər mürəkkəb bir vəzifənin icrasında 
səfərbər edilir. 
2.  İzahedici-diskussiya səciyyəli arqumentləşdirmə  (das 
erklarend-auseinandersetzen de Argumentieren). Burada 
əsas diqqət düzgün olmayan fikirlərin təkzib edilməsi və 
düzgün qərarların əsaslandırılması və sübutudur. Daha çox 
köhnəlmiş fikirlər, düşünülməmiş düşmən hərəkətlərin 
pislənilməsi, konstruktiv yollar göstərilməsi məqsədi ilə bu 
formadan istifadə olunur. Belə ictimai əhəmiyyət kəsb edən 
mövzulara  əmək intizamına və  tədris proqramına riayət 
olunması,  ətraf mühitin qorunması, sağlam tərbiyə  və s. 
daxildir. 
3. Diskussiya-izahedici (polemik) arqumentasiya. Bu 
prosesdə bu və ya digər nöqteyi-nəzərin zəruriliyi və 
doğruluğu sübut olunur, başqa bir nöqteyi nəzərin isə 
düzgün olmadığı, ziyanlılığı faktlarla izah edilir. 
Bir qayda olaraq, inkişafda götürülən izahedici arqument-
ləşdirmədə arqumentləşmə dinləyənin/oxuyanın informasiya 
ilə təmini ilə başlayır. Bu mərhələ başlanğıc mərhələ hesab 
olunur. Sonra problemin dəqiq və hərtərəfli ifadəsi, izahı və 
nəticələrin formullaşdırılması mərhələsi başlanır. 

 
57
Məsələn, tutaq ki, hər hansı bir mənzildə yanğın baş 
vermişdir.  İlk mərhələdə baş vermiş  bədbəxt hadisədən 
sonrakı  vəziyyət təsvir olunur. Evdə yanğının  əhatə etdiyi 
sahə, yanmış  əşyalar, ev sakinlərinin xəsarət alıb-
almaması,yanğının söndürülmə müddəti və s. Sonra 
yanğının baş vermə  səbəbləri  (ehtiyatsızlıq, elektrik və ya 
qaz xəttində texniki nasazlıq və s.) göstərilir. Son mərhələdə 
baş vermiş hadisənin nəticələri təhlil edilir, tövsiyə səciyyəli 
məsləhətlər verilir (ehtiyatlı olmaq, elektrik və qaz xətlərinin 
dəqiq yoxlanması  və texniki nasazlıqların aradan 
qaldırılması və s.). 
Yuxarıda göstərilənlərdən fərqli olaraq şərhedici 
(izahedici) diskussiya səciyyəli arqumentləşdirmədə bir-
birinə zidd olan fikirlər və nöqteyi-nəzərlər şərh və müzakirə 
olunur. Bütün bu müxtəlif fikirlər  şərh olunduqdan sonra 
müəllifin gəldiyi qənaət təklif olunur. 
Yanğınla bağlı yuxarıda izah etdiyimiz situasiyada 
müxtəlif zidd fikirlərin, kontrarqumentlərin təhlili tələb 
olunmur. Burada hadisəni danışan  şəxsin  şəxsi fikirləri 
qəbul edilir. Müəllif hadisənin  şahidi olmuş adamların 
əksəriyyətinin qəbul etdiyi müddəanın, çoxlarının düzgün 
hesab etdiyi versiyanın tərəfdarı kimi çıxış edir. 
Nəticə olaraq göstərmək olar ki, arqumentləşdirici mətn-
lərdə  həqiqilik/yalan modal sahəsində dil vasitələrindən 
aşağıdakı kimi istifadə olunur: 
- Arqementləşdirmənin bütün variantlarında həqiqilik 
yalan sahəsinin dil vasitələri mühüm rol oynayır; 
-  İnkişafda götürülən izahedici arqumentləşdirmədə 
müəllif öz şəxsi rəyini ifadə etmiş olur. Çünki, bu zaman zidd 
fikirlər müzakirə olunmur. Bu prosesdə  “əminlik”  və  “qeyri-
əminlik” mikrosahələrinə  məxsus dil vasitələrindən istifadə 
olunur; 
- Arqumentləşdirmənin polemik variantlarında zidd, zərərli 
nöqteyi-nəzərlər müzakirə olunur və qiymətləndirilir. Bu 
zaman müəllifin  şəxsi rəyi  əsaslandırılır. Burada bütün 
mikrosahələrin vasitələrindən istifadə nəzərdə tutulur. 
Xarici dil kimi tədris olunan alman dilinin tədrisində yuxa-
rıda göstərilən metodlardan iki istiqamətdə istifadə oluna 
bilər: 

 
58
- Arqumentləşdirmə aktlarında həqiqilik/yalan 
makrosahəsinin dil vasitələri geniş mənimsədilir. 
- Nəzərdə tutulur ki, mikrosahənin ayrı-ayrı elementləri 
arqumentləşdirmədə, müxtəlif mətn növlərində müxtəlif 
işləklik dərəcəsinə malik olur. 
 
 
 
1.3. Türkoloci ədəbiyyatda modallıq kateqoriyasının 
tədqiqi.  
Birinci fəslin ümumi qeydlər hissəsində türkologiyada mo-
dallıq kateqoriyası ilə bağlı araşdırmaların əsas istiqamətləri 
barədə  məlumat verilmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, 
türkoloci  ədəbiyyatda bu problemin tədqiqi ilə  əlaqədar 
A.N.Kononovun, N.A.Baskakovun, K.V.Musayevin, 
F.R.Zeynalovun, Z.Əlizadənin, M.Hüseynzadənin, 
A.Aslanovun, M.Rəhimovun, Ə.Cavadovun, N.Dırenkovanın 
və b. böyük xidmətləri olmuşdur [116; 117; 65; 66; 131; 44; 
23; 28; 8; 9; 139; 18; 19; 96].  
A.N.Kononov  ədatları  və modal sözləri köməkçi sözlər 
qrupuna aid edir və onları “ədat” termini altında birləşdirməyi 
təklif edir [116, 345-346]. Ədatlar isə öz növbəsində  əsil 
ədatlar və ad-ədatlara bölünür. Müəllifin fikrincə,  əsl 
ədatların sabit səs quruluşu olmur, qrammatik 
semantikadan başqa mənaya malik olmadıqları üçün daha 
çox  şəkilçi səciyyəli olur. Digər tərəfdən  ədatlar yalnız 
semantik məqsədlər daşıdıqları üçün bağlayıcılarla yaxın 
funksiyalar daşıyırlar.  
Modal sözlər isə fünksional baxımdan  ədatlara müvafiq 
gəlsələr də, əsasən danışanın deyilən fikrə və ya baş verən 
hadisələrə münasibətini bildirir. Müəllifin fikrincə,  ədatlar və 
modal sözlər müxtəlif nitq hissələri ilə  sıx  əlaqəlidir. Belə 
nitq hissələrinə bağlayıcı, zərf və əvəzliklər misal ola bilər.  
A.N.Kononov müasir türk dilində işlənən modal sözləri üç 
qrupa ayırır: nitq prosesində sözlərin müxtəlif məna çalar-
larını ifadə edənlər:  iştə  - bax, belə.  Xalq - danışıq dilində 
bu modal sözün na, nah variantları da işlənir. Bəzən bu 
variantlar bir yerdə də müşahidə olunur: Nah iştə bak! - Bax 
belə.  

 
59
Türk dilində işarə mənasında de modal sözü də işlənir: 
de  - bax orada. Türk dilində  hətta modal sözü də geniş 
işlənmə dairəsinə malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, 
A.N.Kononovun modal söz qrupuna daxil etdiyi sözlərin 
bəziləri Azərbaycan dilində ədat hesab olunur.  
Onu gördüm, hatta konuştum da [155, s.392].  
Bilə modal sözü vurğusuz tələffüz olunur: Benden bilə.  
Türk dilində  ta  ədatı modal mənada hadisənin baş 
verdiyini dəqiqləşdirmək üçün istifadə olunur. Zamanın daha 
dəqiq ifadəsi məqsədi ilə də işlənir:  
-ta akşama qədər, ta baştan və s.  
-ta sabaha kadar bekledim.  
-dağın ta tepesinə kadar [155, s.814].  
Ta  ədatının başqa məna çalarları da vardır:  hakikatın ta 
kəndisi - əsl həqiqət.  
A.N.Kononov müasir türk ədəbi dilində  ədatların modal 
mənada işlənməsini qeyd edərək bəzən onları eyniləşdirir. 
Ədatla modal sözlərin, modal vasitələrin sərhədi qeyri-
müəyyən qalır.  
Məhz bunun nəticəsidir ki, bir çox türk dillərində modallıq 
kateqoriyası ayrıca qeyd olunmur və modal sözlər qoşma, 
bağlayıcı və ədatlara aid edilir [65; 66; 46; 43].  
A.N.Kononov  hər hissəciyinin iki mənası olduğunu 
göstərir: ümumiləşdirici 
əvəzlik və gücləndirici - 
ümumiləşdirici ədat.  
Türkcə-rusca lüğətdə hər sözünün bir çox mənaları qeyd 
olunmuşdur: her, her biri, her desa, her gün, her günkü, her 
iki taraf, her insan, herdıkça, her an, her bakımdan, her 
çeşit, her daim, her gördüğün sakallının baba diye kucağına 
varma; her halda, her hali, her hangi, her işin hakkından 
gelmek, her kafadan bir ses çıkıyor, her kes, her kim, her 
kimsə, her kim ise, her nasıl, her ne hal, her ne kadar, her 
ne vakit, her nedense, her nerede, her neyse, her ne ise, 
her nice, her şeydən evvel (önce), her şeyin bir zamanı var, 
her tarafi ateş kesilmek, her tarafta / yerde, her tarafta bezi 
olmaq, her telden çalmak, her havadan çalmak, her vakit / 
zaman, her yerde, her yerde və her bucakta, her zaman, her 
zamanki gibi, her ağac kökündən çürür, her ağacın meyvası 
olmaz, her arı bal vermez, her aşın kaşığı, her çiçekin bir 

 
60
kokusu var, her çiçek koklanmaz, her çok azdan olur, her 
derde deva, her firavunun bir Musası  çıkar, her gün kedi / 
papaz pilav yemez; her horoz kendi çöplügünde oter; her 
kaşığın kismeti bir olmaz, her koyun kendi bacağından 
asılır; her kuşun eti yenmez, her şeyi bilen bir şeyi bilmez, 
her  şeyin çokluğu azından / her çok azdan olur, her şey 
incelikten, insan kalınlıktan kırılır, her şeyin yenisi, dostun 
eskisi; her taş baş yarmaz; her yigidin bir yoğurt yiyişi var; 
her yokuşun bir inişi / her inişin bir yokuşu var; her ziyan bir 
oğüttür [155, s.401].  
Lüğətdə verilmiş mənaların bir çoxu ədat funkiyasındadır. 
Ona görə 
də, her sözünün modal söz kimi 
səciyyələndirilməsi düzgün olmazdı.  
A.N.Kononov  barı, hiç olmazsa, hiç degilsə ifadələrini 
sinonim modal sözlər hesab edir. Bu fikir özü də mübahisə 
doğurur. Məsələn,  əgər aşağıdakı cümlədə  ki bağlayıcısını 
modal söz hesab edirsə, onda ədatla modal sözlər tamamilə 
eyniləşdirilir və onları ayrı-ayrılıqda izah etməyə ehtiyac 
qalmır: Onları öyle gözledim ki!  
Fikrimizcə, bu cümlədə ki ədat funksiyasındadır. “Müasir 
türk  ədəbi dilinin qrammatikası” kitabında  ədat və modal 
sözlərin eyni yerdə verilməsi və izahı da müəllifin 
əvvəlcədən yazdığı müddəa ilə bağlıdır. Lakin, məlum 
olduğu kimi, Azərbaycan dilçiliyində  ədat və modal sözlər 
müxtəlif nitq hissələri kimi araşdırılır.  
A.N.Kononov nitqə modal çalar verən sözləri aşağıdakı 
kimi qruplaşdırır:  
-modal-iradi çalar ifadə edən sözlər;  
-həqiqət (reallığa) münasibət ifadə edən modal sözlər;  
-ehtimal, güman ifadə edən modal sözlər;  
-yaxın, oxşar və ya ehtimal edilən hadisə və hərəkətlərin 
müqayisəsi və qarşılaşdırılması zamanı istifadə olunan 
modal sözlər.  
Modal-iradi çalar ifadə edən modal sözlər daha çox feli 
xəbərlərlə işlənir və onlara əmr çaları verir. Bu qəbildən olan 
modal sözlər xüsusi intonasiya ilə deyilir. Müasir türk ədəbi 
dilində ha modal sözü intonasiyadan asılı olaraq üç mənada 
işlənir:  

 
61
-nida intonasiyası ilə deyildikdə xəbərdə xəbərdaretmə, 
qadağan mənasını yaradır və ya həmin mənaları gücləndirir;  
-sual intonasiyasında xəbərin mənasında ehtimal, 
təəssüf, təəccüb mənaları yaranmış olur;  
-adi, sakit nəqli intonasiyada eyni əsasdan yaranmış fel 
əsasları arasında xəbərin mənasını gücləndirir.  
Analoci olaraq be - modal sözü də intonasiyadan asılı 
olaraq müxtəlif məna çalarları əmələ gətirir:  
-nida intonasiyası ilə qeyd-şərtsiz əmr tonu yaradır;  
-sual intonasiyası ilə kəskin sual situasiyası əmələ gətirir. 
Bu qəbildən olan sözlərə aşağıdakılar da aid edilir: haydi 
/ hadi, hele, bakalım, bakayım, gitti [116, s.351].  
Müasir türk ədəbi dilində obyektiv reallığa münasibət 
ifadə edən modal sözlər də üç qrupa bölünür:  
-təsdiq modal sözləri (evet, hay-hay və s.);  
-inkar modal sözləri (hayır, yok, yo, degil və s.);  
-sual modal sözləri (mi, sual əvəzlikləri, intonasiya).  
Sual modal sözləri kimi hani, ha, degil mi, acep, acaba 
daha çox işləkdir.  
Təsdiq modal sözü kimi “evet”  həm mənasına, həm də 
sintaktik funksiyasına görə sual cümləsinin istənilən üzvünü 
- xəbəri, tamamlığı, zərfi  əvəz edə bilər.  “Evet” eyni 
zamanda sual cümlələri, onun ayrı-ayrı hissələri və ya 
sinonimləri ilə işlənə bilər: Hasta misin? Evet, hastayim.  
Adi situasiyada “evet” bəli, hə mənalarında işlənir: evet 
efendim - bəli (hə) əfəndim. Evet makamında başını salladı 
[155, s.283].  
Evet modal sözü cümlədə ara söz funksiyasında da 
müşahidə olunur. Türk ədəbi dilində  evet sözünün bir çox 
sinonimləri vardır:  hay hay, peki / pek iyi, pekala, elbette, 
elbet, baş üstə, tamam, güzel, doğru, olur, mühakkak, tabii, 
gerçək və s.  
İnkar modal sözlər  hayır, yok, eləcə  də onun antonimi 
evet türk ədəbi dilində və canlı danışıq dilində işlək ifadələr 
hesab olunur. Hayır  həmçinin sual cümləsinin, onun bir 
hissəsinin təkrarı və ya sinonimi kimi də işlənir. Bu söz ara 
söz kimi də müşahidə olunur. Bəzən  hayır yok sözü ilə 
yanaşı  işlənərək kimdə isə  nəyin isə olmadığını bildirməyə 

 
62
xidmət edir. Hayır sözü yok sözünün sinonimi kimi də 
geniş istifadə dairəsinə malikdir.  
Türk dilində ehtimal, şübhə bildirən modal sözlər 
aşağıdakılardır: bəlki, ihtimal ki, qaliba və s.  
-Bəlki de hiç gelmez.  
-İhtimali azdır / yoxdur. 
Türk dilində yaxın, oxşar və ehtimal olunan hadisə, 
hərəkətlərin müqayisəsi və qarşılaşdırılması prosesində 
işlənən modal sözlərə  aşağıdakıları misal göstərmək olar: 
tipki, sanki, güya.  
Bu sözlər gibi qoşması ilə uzlaşırlar.  
Sanki kabahat benimmiş [155, s.751].  
-tipki onun kibi söyledi [155, s.861].  
-guya buraya beni görmek için gelmiş [155, s.370].  
Türk dilində formaəmələgətirən modal sözlər qrupu da 
geniş yayılmışdır. Bu qəbildən olan sözlər hərəkətin 
obyektiv olaraq mümkünlüyünü və qeyri-mümkünlüyünü, 
zəruriliyini və ya vacibliyini ifadə edir. Həmin sözlərə 
aşağıdakıları misal göstərmək olar: mümkün, imkan, olur, 
mümkün deyil, imkansız, imkan yok, gerek, olmaz, 
lazım, lüzumsuz, demek və s. [116, s.355).  
Qeyd etmək lazımdır ki, türk dillərində formaəmələgətirən 
modal sözlər Azərbaycan dilində felin şəkilləri ilə uzlaşır. 
Məlum olduğu kimi fel şəkillərinin modal səciyyəli olması 
Azərbaycan dilçiliyində bir çox tədqiqatçılar tərəfindən qəbul 
olunmuş fikirdir və bu istiqamətdə bir çox araşdırmalar 
aparılmışdır.  
Özbək dilçiliyində modal sözlərin qrammatik mənası  və 
funksiyası digər türk dillərindən qismən fərqlənir.  Əsasən 
bütün türk dillərində modal sözlər eyni qrammatik 
səciyyələrə malikdirlər. Fərq orasındadır ki, türk dillərinin 
bəzilərində modal sözlər ayrıca bir nitq hissəsi kimi 
diferensiallaşmamışdır. Özbək dilində modal sözlər 
danışanın obyektiv reallığa, gerçəkliyə, verilmiş 
məlumatlara, müəyyən faktlara olan münasibətini əks etdirir. 
Modal sözlər müxtəlif nitq hissələrindən əmələ gəlirlər.  
A.N.Kononov özbək dilində modal sözləri üç dərəcəyə 
bölür:  

 
63
-nitq prosesində sözlərin müxtəlif məna çalarlarını ifadə 
edən sözlər;  
-nitqə müxtəlif modal çalarlar yaradan sözlər;  
-formaəmələgətirmə funksiyasını yerinə yetirən sözlər 
[117, s.336].  
Özbək dilində müxtəlif məna çalarları yaradan sözlərə 
aşağıdakıları misal göstərmək olar:  
Mana, ana, xatta, xattoki, xamişa, bari və s.  
Mana bu kitobni yku - Mənə bu kitabı oxu.  
Ana kyrdinqti, nima byldi? - Bax gördün nə oldu?  
Xatto men xam vulmau kolibman - Hətta mən bilmədim.  
Yxamişa  ykiş bilan band-O həmişə  dərs öyrənməklə 
məşğuldur [156, s.652).  
Müasir özbək dilində nitqə modal çalarlar gətirən sözlərə 
aşağıdakıları misal göstərmək olar: -kani; -xa, xa şunday, 
balli; -üyk; -labbaü; -çunonçi; -fakat; -naxot; -xolbuki; -şekilli.  
Özbek dilində formaəmələgətirici funksiyası daşıyan 
modal sözlər türk dillərində fel şəkillərinin yaratdıqları 
mənalara yaxın anlayışları əmələ gətirirlər: kepak, mumkin, 
mumkin emac, lozim [103; 162].  
Qeyd etmək lazımdır ki, türk dillərində modal sözlər 
bəzən morfologiya bəhsində, bəzən isə sintaksisdə öyrənilir. 
F.Zeynalov  “Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası” 
kitabında nitq hissələrinin ayrı-ayrı türk dillərində 
müxtəlifliyindən bəhs edərək yazır:  “Müasir türk dillərində 
nitq hissələrinin miqdarı çox müxtəlifdir. Təkcə  oğuz qrupu 
dillərində onların miqdarı doqquzdan on ikiyə  qədər qeyd 
edilir. Hətta eyni bir dilə  həsr olunmuş  əsərlərdə  də bu 
müxtəliflik özünü göstərir” [46].  
Azərbaycan dilində nitq hissələrinin miqdarı on ikiyə 
çatdırılıb: isim, sifət, say, əvəzlik, zərf, fel, qoşma, bağlayıcı, 
ədat, modal söz, nida və bağlamalar.  
Türkmən dilində isə nitq hissələrinin  (söz toparları) 
miqdarı on birdir: at (isim), sıpat (sifət), san (say), çalışma 
(əvəzlik), işlik (fel), xal (zərf), ümlük (nida), ses və  şəkil 
anladan sözler (nimemlər), posleloqlar (qoşmalar), sayuzlar 
(bağlayıcılar), övnük boleklər (ədatlar).  
Müasir qaqauz dilində nitq hissələrinə  (söz payları) 
aşağıdakılar daxildir: adlıq (isim), nişannik (sifət), sayılık 

 
64
(say), aderlik (əvəzlik), işlik (fel), işxallıq (zərf), ardlaflar 
(qoşma), baalayıcılar (bağlayıcılar), payciklar (ədatlar).  
Müasir türk dilində isə nitq hissələri aşağıdakı kimi qeyd 
olunur:  isim, ad (isim), sifat (sifət), sayı (say), zamir 
(əvəzlik), adıl (zərf), fiil, eylem (fel), ilgeç, edat (qoşma), 
bağlaç, rabit (bağlayıcı), ünlem, nida (nida).  
“Digər müasir türk dillərində də vəziyyət təqribən belədir” 
[46, s.12-13]. F.Zeynalovun bu fikri ilə qismən razılaşmaq 
olar.  Əslində, türk dillərinin normativ qrammatikalarında 
təsbit olunmasa da, ayrı-ayrı müəlliflər türk, özbək, qaqauz, 
Azərbaycan, türkmən  və b. dillərdə modal sözlər və 
modallıq kateqoriyası ilə bağlı araşdırmalar aparmışlar [116; 
117; 28; 8; 19; 44; 23; 16]  
F.Zeynalov türk dillərində cümlələrdən bəhs edərkən 
qeyd edir ki, bu dillərdə  işlənən cümlələr üçün hər  şeydən 
əvvəl predikativlik (əlbəttə, intonasiya və modallıq da nəzərə 
alınmalıdır) mühüm rol oynayır [47, s.54]. Sonralar türk 
dillərində modallıq kateqoriyası və modal sözlər daha geniş 
və  əsaslı  şəkildə F.Zeynalov tərəfindən tədqiqat obyekti 
seçilmişdir [44].  
Türk dillərində modallıq kateqoriyasının tədqiqinə  həsr 
olunmuş  əsərlərdən biri də A.N.Baskakovun türk dilində 
cümlə probleminə  həsr olunmuş monoqrafiyasıdır [64]. 
Məlum olduğu kimi modallıq leksik, qrammatik və intonasiya 
ilə yaranan qrammatik kateqoriya olub cümlədə 
predikativliyin ayrılmaz komponenti kimi çıxış edir. 
A.N.Baskakov modallığı cümlə kontekstində götürür və 
sintaktik funksiyasına görə araşdırır. Modallıq qrammatik 
kateqoriya kimi obyektiv və subyektiv modallığa ayrılır. Bu 
iki modallıq öz növbəsində cümlənin məzmununu obyektiv 
gerçəkliklə və danışanın subyektiv münasibəti ilə bağlayır.  
Cümlədə obyektiv modallıq çox vaxt felin şəkilləri ilə ifadə 
olunur. Məsələn, felin xəbər  şəkli bütün zamanlarda modal 
planda reallığı  əks etdirir. Felin xəbər  şəkli ilə  əmələ  gələn 
cümlələrdə sadə  hərəkət və ya vəziyyətlər obyektiv olaraq 
öz  əksini tapmış olur. Felin digər  şəkilləri  (əmr, arzu, şərt, 
vacib, davam) qeyri-müəyyən zaman münasibətləri ifadə 
etməklə  bərabər aşağıdakı modal mənaları bildirirlər: 
ehtimal, problematiklik, zərurət, hərəkətin bitməsi və s.  

 
65
Müasir türk dilində modallıq müxtəlif leksik, morfoloci, 
sintaktik, eləcə  də intonasiya vasitələri ilə ifadə olunur. Bu 
nitq prosesində daha çox sual, təsdiq və ya inkar, 
ekspressiv qiymətləndirmə, eləcə  də söyləmə müəyyən 
aksent, yaxud zəifləmiş subyektiv münasibətlər müşahidə 
olunur.  
Cümlədə obyektiv və subyektiv modallıq uzlaşa da bilər. 
Cümlənin predikatı felin bu və ya digər forması ilə ifadə 
olunur və obyektiv modal məzmunda olur. Belə 
situasiyalarda deyilənə  (söyləmə) subyektiv münasibət 
obyektiv modal mənada olan predikatla üst-üstə düşə və ya 
düşməyə bilər. Subyektiv modallıq bu və ya digər  şəkildə 
istənilən cümlədə özünü biruzə verir və bu baxımdan 
sintaktik kateqoriya kimi cümlənin mühüm əlamətlərindən 
biri olur. Bu tipli modallığın universallığı orasındadır ki, onlar 
bir tərəfdən obyektiv reallığın bütün tipləri  (real və irreal), 
digər tərəfdən bir-birləri ilə uzlaşa bilirlər. Bəzi istisnalar 
nəzərə alınmaqla, göstərmək olar ki, istənilən modal məna 
təsdiq və ya inkar məzmunda olur.  
Sual modallığı, istənilən digər modallıqlarla, o cümlədən 
təsdiq və ya inkar modallıqla uzlaşdırıla bilər. 
A.N.Baskakovun qeyd etdiyi kimi, real obyektiv reallıq 
söyləmin gerçəkliyə münasibətdə etibarlılıq dərəcəsini  əks 
etdirir. Real obyektiv reallığın xüsusi qrammatik əlamətləri 
yoxdur və bu funksiyanı felin xəbər şəklinin əlamətləri yerinə 
yetirir. Bu kontekstlə modallıq və zaman kateqoriyaları bir-
biri ilə qarışdırılmamalıdır. Modallıq söyləmin məzmununun 
reallıqla nisbət dərəcəsini  əks etdirir və yalnız qrammatik 
deyil, həm də leksik vasitələrlə ifadə olunur. Zaman 
kateqoriyası isə  hərəkətin nitq momentinə nisbətini  əks 
etdirir və fel formalarında ifadəsini tapır.  
Qeyd etdiyimiz kimi, real planlı obyektiv modallığın  əsas 
mənası söyləmin etibarlılıq dərəcəsidir. Qəti zaman 
formalarında etibarlılıq dərəcəsi daha yüksək, qeyri-qəti-
subyektiv zamanlarda isə  aşağı olur. Xəbər  şəkli bu 
göstərilənlərdən  əlavə digər modal çalarları da ifadə edə 
bilər.  
Müasir türk dilində -yor nitq aktı ilə eyni vaxtda baş verən 
hərəkətin gerçəkliklə maksimal uyğunluğunu bildirilir.  

 
66
İndiki zamanın -makta şəkilçisi ilə düzələn forması isə -
yor formasından fərqli olaraq artıq gerçək olaraq baş verən 
və baş verməklə davam edən hadisənin reallığını  təsdiq 
edir.  
İndiki zamanın -ar forması isə (indiki gələcək zaman) baş 
verəcək hadisənin ehtimal olunduğunu bildirir.  
Keçmiş zaman bildirən  -dı  və  -mış  hərəkətin real olaraq 
baş verdiyni və ya ehtimal olunduğunu bildirməklə ziddiyyət 
təşkil edirlər: 
Suleymaniye camii’ni mimar Sinan yaptı (Süleymaniyyə 
məscidini memar Sinan tikdi).  
Suleymaniye camii’ni mimar Sinan yapmış (Süleymaniyyə 
məscidini memar Sinan tikmiş).  İkinci cümlədə baş verən 
hadisəyə  şübhə çaları hiss olunur: Deyilənə görə, 
Süleymaniyyə  məscidini (çox güman ki, deyəsən) memar 
Sinan tikmiş.  
Gələcək zamanı bildirən -acak şəkilçisi də gələcəkdə baş 
verən hadisəyə şübhə, ehtimal bildirir.  
A.N.Baskakovun fikrincə, xəbər 
şəklinin zaman 
formalarında modallıq kifayət qədər qabarıq və  dəqiq 
ifadəsini tapmır. Xəbər  şəklinin mürəkkəb zaman 
formalarında  -dır  şəkilçisinin köməyi ilə modallıq daha 
qabarıq və birmənalı  qəti ifadəsini tapır. Hadisənin qeyri-
qətiliyi və ehtimali olması isə  -mış vasitəsi ilə  əldə edilir. 
Lakin, -mış şəkilçisindən sonra -dır işlənə bilər ki, bu da baş 
vermiş hadisənin təsdiq mənasını artırmış olur.  
İrreal planlı obyektiv modallıq isə  xəbər formasından 
başqa, felin digər formaları ilə yaranır və iki yerə - təhrikedici 
və şərti modallığa bölünür.  
İcbar  (təhrikedici) modallıq öz növbəsində  əmr, arzı, 
vacib və  bəzi hallarda şərt  şəkilləri ilə yaranmış olur. İcbar 
modallıq aşağıdakı mənaları ifadə edə bilər: