Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi

dn

4
0
2
0
2

nv e
dv
v
o

, (3.9) 
 
(3.9) ga Maksvell taqsimot funksiyasi deyiladi ( bu yerda v
0

v
v
Э
- nisbiy 
tezlik, v
o 
- oniy tezlik, v
e
– eng katta ehtimolli tezlik). Taqsimot funksiyasi 
gazning turiga va holat parametri T ga bog’liq ekan, lekin R va V ga bog’liq 
emas. Taqsimot funksiyasining maksimum qiymatiga mos keluvchi tezlikning
ehtimoli ravshanki eng katta bo’ladi. Uni eng ehtimolli tezlik deyiladi. 
v
e



RT
RT
41
.
1
2

. (3.10) 
Maksvell taqsimot funksiyasidan foydalanib, molekulyar fizikada muhim 
rol o’ynaydigan kattaliklar: o’rtacha arifmetik tezlik 

v

, o’rtacha kvadratik 
tezlik v
kv
ni topish mumkin; 

v





RT
RT
60
.
1
8

. (3.11) 
v
kv



RT
RT
73
.
1
3

. (3.12) 
Endi gaz tashqi maydonda masalan, og’irlik kuchi maydonida bulsin. Bu 
holda gazning bosimi hamma yerda har xil bo’ladi. Bu holni L. Bolsman 
o’rgangan va gaz molekulalarining og’irlik kuchi maydonida taqsimlanishi 
uchun shunday formula chiqargan: 
n

n
0*
exp(-
kT
E
P
)
.
(3.13) 
 
bu yerda: E
r
— potensial energiya, p
a 
— potensial energiya nol bo’lgan
nuqtadagi molekulalarning zichligi. 
Bu formula Bolsman formulasi deyiladi va u gazning zichligini 
potensial energiya bilan o’zgarishini ko’rsatadi. Gaz bosimi molekulalar 
zichligidan kT o’zgarmas kattalik bilan farq qiladi. 
SHuning uchun (3.13) formulani shunday yozish mumkin: 

---

p

p
0
*exp(-
kT
E
P
). (3.14) 
Erdan h balandlikda molekulaning potensial energiyasi 
E
p

mgh. (3.15) 
 
bo’ladi. SHu sababli (3.14) ni quyidagicha ifodalash mumkin: 
p

p
0
*exp(-
kT
mgh
). (3.16) 
Bu formulani barometrik formula deyiladi, bunda r
0
 - yer sathidagi gaz bosimi. 
 
4-§. MOLEKULA ERKIN YUGURISH YO’LINIG O’RTACHA UZUNLIGI 
Gaz molekulalari betartib issiqlik harakati sababli bir — birlari bilan 
to’qnashib turadilar. Bu to’qnashishlar orasida molekulalar biror yo’lni 
bosadilar. SHu sababli molekulalarning o’rtacha yugurish yo’li tushunchasi 
kiritilgan. Uni <

> bilan belgilanadi. Hisobga ko’ra <

> quyidagiga teng: 
<

>

n
2
2
1

. (4.1) 
bu yerda 

— molekulaning effektiv diametri, p — hajm birligidagi 
molekulalar soni. 
5-§.TERMODINAMIKA. ICHKI ENERGIYA. TERMODINAMIKANING BIRINCHI 
QONUNI 
 
Jismning ichki energiyasi deb undagi zarrachalarning harakat va o’zaro 
ta’sir energiyasini hamda jism ichida issiqlik muvozanatini ta’minlovchi 
nurlanish energiyasini tushunamiz. Termodinamik usulga asosan jism bir 
holatdan ikkinchi holatga o’tganida ichki energiyasining o’zgarishi jismni bir 
holatdan ikkinchi holatga o’tkazish uchun berilishi zarur bo’lgan issiqlik va 
sarflanishi zarur bo’lgan ish yig’indisi
bilan o’lchanadi. 

---

Termodinamikaning birinchi qonuni shunday deydi: sistemaga berilgan 
issiqlik miqdori sistemaning ichki energiyasini o’zgarishiga va sistemaning 
tashqi jismlar ustida ish bajarishga sarflaydi. 


Q

U
2
-U
1

A, (5.1) 
 

Q — sistemaga berilgan issiqlik miqdori, U
1
va U
2
- sistema ichki 
energiyasining oldingi va keyingi qiymatlari, A — sistemaning tashqi jismlar 
ustida bajargan ishi. 
Q va A algebraik kattaliklar va ular holat funksiyalari emas. (5.1) dan 
ko’rinadiki Q ning birligi ish yoki energiya birligidan kelib chiqadi, XBS da 
issiqlik miqdorining o’lchovi — Joul. 
Termodinamikaning 1-qonuni izoxorik protsess uchun: 

Q


U, (5.2) 
 
ko’rinishda yoziladi. YA’ni gazga berilgan issiqlik miqdorining hammasi ichki 
energiyaga aylanadi. 
Agar pqconst bo’lsa, u holda hajm V
1
dan V
2
ga o’zgarganda gazning 
bajargan ishi