Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi

7-§. ELEKTR MAYDONIDA O’TKAZGICHLAR 
 
Tajriba shuni ko’rsatadiki, tabiatdagi hamma jismlar elektr 
o’tkazuvchanligiga qarab uch sinfga bo’linadi: 
1) elektr tokini yaxshi o’tkazuvchi jismlar – o’tkazgichlar; 
2) elektr tokini o’tkazmaydigan jismlar – izolyatorlar yoki dielektriklar; 
3) elektr tokini sust, lekin tashqi fizik ta’sir ostida sezilarli darajada o’tkazuvchi 
jismlar – yarim o’tkazgichlar . 
O’tkazgichdagi zaryad tashuvchilar juda kichik kuch ta’siri ostida harakat 
qila oladi. SHuning uchun zaryadlarning muvozanati quyidagi shartlar 
bajarilgan taqdirdagina kuzatiladi: 
1. O’tkazgich ichidagi barcha nuqtalarda maydon kuchlanganligi nolga teng 
bo’lishi zarur, ya’ni ye

0; 
2. Maydon kuchlanganligining o’tkazgich sirti har bir nuqtasidagi yo’nalishi 
sirtga o’tkazilgan normalga mos bo’lishi kerak, ya’ni ye

E
n
.
 
Demak, zaryadlar 
muvozanatda bo’lganda o’tkazgich sirti ekvipotensial bo’ladi. Muvozanatdagi 
o’tkazgich ichidagi hech qanday nuqtada ortiqcha zaryadlar bo’lishi mumkin 
emas, barcha zaryadlar o’tkazgichning sirti bo’ylab ma’lum zichlik bilan 
joylashadi. 

---

 
 
8-§. ELEKTR SIG’IM 
 
Agar o’tkazgichga biror q zaryad berilsa, u o’tkazgich sirti bo’yicha 
shunday taqsimlanadiki, o’tkazgichdagi maydonning kuchlanganligi nolga teng 
bo’ladi. Agar q zaryadga ega bo’lgan o’tkazgichga kattaligi xuddi shunday 
zaryad berilsa, zaryad ham oldingi zaryad kabi taqsimlanishi kerak, aks holda u 
o’tkazgichda nolga teng bo’lmagan maydon paydo bo’ladi. O’tkazgichdagi 
zaryadning ko’payishi atrofdagi jismlar zaryadlarining qayta taqsimlanishiga 
olib kelmagan holdagina yuqorida aytib utiladigan shart bajarilishini eslatib 
utish zarurdir. SHunday qilib, boshqa jismlardan o’zok masofada joylashgan 
o’tkazgichda kattaliklari har xil bo’lgan zaryadlar yuqoridagiga o’xshash 
taqsimlanadi, ya’ni jismning istalgan ikkita nuqtasi ularni olingan zaryad 
zichliklarining nisbati zaryadlarning kattaligi qanday bo’lishiga qaramay 
doimiy bo’ladi. Potensial va zaryad o’rtasidagi proporsionallik koeffitsenti 
o’tkazgichning elektr sig’imi 
deyiladi. Ushbu kattalik C bilan belgilanadi. 
Sig’im son jihatidan shunday zaryadga tengki, bu zaryad o’tkazgichga 
berilsa, uning potensiali bir birlikka ortadi. Agar ikki o’tkazgichga 

1 Kl va -1 
Kl zaryad berilganda, ular orasida 1 V potensiallar ayirmasi hosil bo’lsa, bu 
ikki o’tkazgichning elektr sig’imi bir birlikka teng bo’ladi. Bu birlik (F)