Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi

10-§. ELEKTR MAYDON ENERGIYASI 
 
Faraz qilaylik, o’tkazgich q zaryadga ega bo’lsin. Zaryad miqdorini dq 
ga oshirish uchun, ma’lum ish bajarishimiz kerak. Bu ish: 
dA
dq


. (10.1) 


q
C
- bo’lganligi uchun: 
dA
q
C
dq

. (10.2) 
Aksincha, dq – zaryadni shu o’tkazgichlan cheksizlikka olib borish uchun 
elektrostatik maydon ham ma’lum ish bajarishi kerak. Demak, o’tkazgichning 

---

zaryadi dq ga oshganda, uning potensial enerrgiyasi ham shu miqdorga oshadi, 
ya’ni 
dW

dA
q
C
dq

. (10.3) 
W
q
C
dq
q
C
q



2
0
2
. (10.4) 
yoki 


q
C
ifodani qo’llab (10.4) ifodani
W
q
C
C
q



1
2
2
1
2
2
2


, (10.5) 
ko’rinishda yoza olamiz. Tabiiyki, bu formulalarda q- o’tkazgichdagi zaryad 
miqdori, S- o’tkazgich sig’imi. 
Agar q
1
, q
2
, q
3
, ... ,q
n 
nuqtaviy zaryadlar sistemasi berilgan bo’lsa, bu 
zaryadlar sistemasi hosil qilgan energiyasi:
W
q
n
n
n
n k


 

1
2
1
1

, (10.6) 
bunda 

n
, (k-1) zaryadlar tomonridan hosil qilingan maydon potensiali. 
Har qanday formaga ega bo’lgan zaryadlangan kondensatorning 
elektrostatik maydon energiyasi: 
W
q
C
C
q



1
2
2
1
2
2
2


,
Elektrostatik maydon energiyasining zichligi V hajm birligiga to’g’ri kelgan 
potensial energiya W bilan o’lchanadigan fizik kattalik bo’lib, 
w

W
V
; (10.7) 
XBS dagi birligi - 
жоуль
м
3
. 
YAssi kondensatorda maydon bir jinsli bo’lgani uchun, shu kondensator 
ichidagi maydonning energiya zichligi,
w

1
2
0
2
 
E
(10.8) 

---

bo’ladi. 
11-§. O’ZGARMAS ELEKTR TOKI 
 
Agar o’tkazgichda elektr maydoni hosil kilinsa, u holda zaryad 
tashuvchilarning tartibli harakati, ya’ni musbat zaryadlarning maydon 
yo’nalishida, manfiy zaryadlarning esa qarama-qarshi yo’nalgan harakati 
vujudga keladi. Zaryadlarning tartibli harakati elektr toki deyiladi. Agar 
o’tkazgich ko’ndalang kesimidan dt vaqt ichida dq zaryad o’tsa, tok kuchi 
i
dq
dt

, (11.1) 
ga teng bo’ladi. 
Agar har qanrday teng vaqt birligi ichida yuzadan o’tuvchi tokning 
yo’nalishi va miqdori o’zgarmasa, bunday tok o’zgarmas tok deb atalib, u 
I
q
t

(11.2) 
formula bilan aniqlanadi. 
Musbat zaryadlarning yo’nalishi tokning yo’nalishi deb qabul 
qilingan. Elektr tokini tok zichligi vektori j orhali to’laroq xarakterlash 
mumkin. Bu vektor miqdor jihatidan berilgan nuqtada zaryad tashuvchilarning 
yo’nalishiga perpendikulyar bo’lgan dS yuzadan o’tuvchi tok kuchi di ning shu 
yuza kattaligi dS ga bo’linganiga teng: 
j
di
dS

, (11.3) 
agar tok o’zgarmas bo’lsa, uning zichligi
j
I
S
q
St


. (11.4) 
Vaqt o’tishi bilan tok kuchi o’zgarmaydigan tok o’zgarmas tok 
deyiladi. Tok kuchini XBS dagi birligi 
1
1
1
A
Кл
с

.
(A=Amper)