Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi

6-§. YORUG’LIK OQIMI. FOTOMETRIK KATTALIKLAR 
Optik diapazonga to’g’ri keladigan elektr magnit to’lqinlarining 
(
. *
)





10
34 10
8
3
м
energetik parametrlarini o’lchash bilan shug’ullanadigan 
optikaning bo’limiga fotometriya deyiladi. Soddaroq qilib aytganda, ko’zga 
ko’rinadigan yorug’lik ta’sirlarini o’lchash bilan shug’ullanadigan optikaning 
bo’limi fotometriya deyiladi. Fotometriya – yorug’lik energiyasining oqimi, 
yorug’lik kuchi, yoritilganlik, ravshanlik, yorituvchanlik kabi fizik kattaliklar 
bilan ish ko’radi. 
Ko’zga ko’rinadigan yorug’lik nurlari spektral tarkibigagina bog’liq 
bo’lmay, ko’zning yorug’lik spektriga bo’lgan sezgirligi (ko’rish funksiyasi U) 
ga ham bog’liq. SHu sababli ko’zning nisbiy spektral sezgirligi degan 
tushuncha kiritilib, bu tushuncha matematik shaklda
K
U
U
макс




(6.1) 
kabi yoziladi, bunda
K

- ko’zning nisbiy sezgirligi, 
U
макс

- ko’zning ma’lum 
to’lqin uzunligidagi nurga bo’lgan maksimal ko’rish funksiyasi. Normal ko’z 
uchun




555 10
5550
7
. *
м
нм
to’lqin uzunligida
K


1
. 
YOrug’lik oqimi F deb biror yuzadan vaqt birligi ichida o’tuvchi 
yorug’lik energiyasini ko’rsatuvchi fizik kattalikka aytiladi, ya’ni : 
Ф
Q
t

, (6.2) 
bunda Q – yorug’lik energiyasi, t – vaqt. YOrug’lik oqimining birligi lyumen 
(Lm) bo’lib, u 1 kd li yorug’likning 1 steradian fazoviy burchak bo’yicha 
yuborilgan oqimidir: 
Ф
I
кд ст
кд
Лм




4
1
1
1
4
12 5


*
р
*
.
. (6.3) 

---

YOrug’lik kuchi 
I:
I
dФ
d


. (6.4) 
Yorug’lik oqimi bir tekis tarqalgan holda
I
Ф


(6.5) 
bo’ladi. 
YOrug’lik kuchi birligi Sobiq Ittifoq metrologiya ilmiy tekshirish 
institutining fotometrik laboratoriyasida yasalgan yorug’lik etalonining
1
60
2
см
yuzasidan normal yo’nalishda chiqayotgan yorug’lik kuchining 
1
60
qismiga 
teng. Bu birlikka kandela (kd) deyiladi. Bu yorug’lik kuchining yangi etaloni 
bo’lib, xalqaro bir shamning (eski etalonning) yorug’lik kuchi 1.005 kd ga 
teng. 
YOritilganlik yuza birligiga perpendikulyar tushayotgan yorug’lik oqimi 
bilan xarakterlanadi, ya’ni


Ф
S
n
. (6.6) 
YOritilganlik birligi lyuks (Lk) bo’lib, u 1m2 yuzaga tekis perpendikulyar 
tushayotgan 1 Lm oqimga mos keladigan yoritilganlikdir: 
1
1
1
2
люкс Лк
люмен Лм
м
(
)
(
)

. (6.7) 
Ravshanlik deb, yuza birligidan yuzaga kelgan perpendikulyar 
yo’nalishda har bir kvadrat metridan 1 kd yorug’lik kuchi beradigan yuzaning 
ravshanligi olinib, ravshanlik birligi - 
1
2
кд
м
bo’ladi. Demak, ravshanlik 
B
I
S
I
S
n


cos

. (6.8) 
Bu yerda 

- yorug’lik nuri yo’nalishi bilan shu yorug’lik tarqatayotgan yuzaga 
o’tkazilgan perpendikulyar orasidagi burchak. 
SHuni ta’kidlab o’tish kerakki, yorug’lik birliklarining tajribada aniqlash 
va uni qayta takrorlash murakkab ish bo’lib, diqqat bilan ishlashni talab qiladi. 

---

Miqdoriy yorug’lik o’lchashlari, ayniqsa, spetrning turli sohalaridagi 
o’lchashlarr hozirga qadar ishlanib kelinmoqda va mukammallashtiritmoqda.